1
Onzekerheid en Hoop: Bedrijvendynamiek in 2020
Jasper van Dijk & Erik Stam*
Utrecht University School of Economics 1 maart 2021
* 030 2537894; e.stam@uu.nl
Aantal faillissementen laag, maar aantal opgeheven bedrijven hoog
• Het aantal faillissementen was in 2020 op een historisch laag niveau, maar het aantal stoppers (opgeheven bedrijven) is sterk toegenomen in 2020: van 114.865 in 2019 naar een historisch hoog niveau van 140.325 in 2020.
• In het tweede kwartaal van 2020 was het aantal opgeheven bedrijven (stoppers) nog opvallend laag - zelfs lager dan in het tweede kwartaal van 2019. Mogelijk was er in de eerste fase van de Coronacrisis de hoop dat deze snel voorbij zou zijn, en dat men even de adem in hield.
• In het derde kwartaal van 2020 was het aantal stoppers 93 procent hoger dan in het derde kwartaal van 2019, en ook in het vierde kwartaal van 2020 was een stijging te zien van 33 procent ten opzichte van het vierde kwartaal in 2019.
• In vrijwel alle sectoren zagen we een groei van het aantal stoppers in het derde en vierde kwartaal. Er waren extra veel stoppers in de sector informatie en communicatie en de sector specialistische zakelijke dienstverlening.
Historisch hoog aantal startende ondernemingen
• Ondanks de coronacrisis was er in 2020 toch een historisch hoog aantal startende
ondernemingen (starters): 208.550. De langdurige groei van het aantal starters sinds 2012 is wel bijna tot stilstand gekomen in 2020 (207.505 in 2019).
• In het tweede en derde kwartaal is in 2020 er een lichte afname van het aantal starters t.o.v.
dezelfde kwartalen in 2019, terwijl in het eerste en vierde kwartaal er nog een groei van het aantal starters is.
• De groei van het aantal starters tijdens de coronacrisis wordt voornamelijk verklaard door de groei in webwinkels. De grootste daling in starters is in horeca en cultuur, sport en recreatie.
Het onzekere toekomstperspectief lijkt mensen er van te weerhouden om te starten in deze sectoren.
Ondanks crisis een netto toename van aantal bedrijven
•
Ondanks de coronacrisis is er in 2020 toch nog een netto toename van 68 duizend bedrijven ten opzichte van een jaar eerder(3,7 procent). Er is een verschuiving van starten in de (toeleveranties aan) hotels en horeca naar de (ondersteuning) van online consumeren en produceren. En er zijn veel bedrijven die dankzij de overheidssteun nog niet gestopt zijn, en nog hoop hebben op betere tijden.2
Inleiding
Nederland heeft in 2020 de grootste economische krimp te verduren gehad sinds de Tweede Wereldoorlog.1 Door de verschillende lockdowns op 15 maart en 15 december zijn veel
economische activiteiten onmogelijk gemaakt. Hierdoor zijn de bestedingen fors afgenomen (in 2020 met 6,6 procent) en gedeeltelijk verschoven (bijvoorbeeld van offline naar online aankopen).
Deze afname in bestedingen betekent dat veel bedrijven moeten inkrimpen of stoppen.
In de coronacrisis werden bedrijven niet alleen geconfronteerd met een afname in bestedingen, maar ook met onzekerheid over de toekomstige context waarin ze zouden moeten opereren. Die onzekerheid kan de economie schaden, bijvoorbeeld als bedrijven hun investeringen beperken. Voor de ingeschatte overlevingskansen van bedrijven tijdens de coronacrisis is de mate van onzekerheid bepalender dan hun omzetverwachting, en de ervaren onzekerheid correspondeert met de mate waarin bedrijven het overheidsingrijpen ontoereikend vinden.2
Door de steunmaatregelen is een veel grotere economische schok voorkomen: veel bedrijven overleven door de overheidssteun. Echter, te veel steun kan de dynamiek in bedrijvigheid uit de economie halen. Wil Nederland sterk uit de crisis komen dan moeten bedrijven genoodzaakt blijven zichzelf opnieuw uit te vinden en moeten middelen van niet-levensvatbare bedrijven snel nieuwe bestemmingen kunnen vinden - ofwel: een Nederland vol zombiebedrijven moet voorkomen worden. De steunmaatregelen kunnen deze dynamiek vertragen.3
De coronacrisis heeft niet alleen effect op de huidige bedrijvendynamiek: het lijkt erop dat de economie na de pandemie fundamenteel veranderd zal zijn. Zo blijkt er een verandering in het bestedingsgedrag van consumenten waar te nemen: consumenten geven aan ook na de crisis vaker online te gaan winkelen en minder vaak uit eten te gaan.4 Veel bedrijven moeten zich dus aanpassen om ook in de postcorona-economie levensvatbaar te blijven.
In dit rapport wordt gekeken hoe het staat met de bedrijvendynamiek deze eerste fasen van de coronacrisis. Gekeken wordt naar het aantal faillissementen en naar het aantal stoppende en startende bedrijven. We baseren ons beeld op data van het CBS5 en de Kamer van Koophandel6. Deze data gebruiken we om maand- en kwartaalcijfers samen te stellen. Dit geeft een verfijnder beeld dan de reguliere jaarcijfers. Wij vinden in deze analyse dat er ondanks het lage aantal
faillissementen er wel degelijk dynamiek te zien is in de bedrijvigheid. Er is een forse toename in het aantal bedrijven dat stopt, maar tegelijkertijd is het aantal starters in 2020 nog historisch hoog, wat er toe leidt dat er toch nog een netto toename van het aantal bedrijven in 2020 is.
1 https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2021/07/economie-krimpt-met-0-1-procent-in-vierde-kwartaal-2020
2 Groenewegen, J., Hardeman, S. & Stam, E. (2020) Onzekerheid tijdens crisis belangrijker dan omzet. Economisch Statistische Berichten 105(4790), 8 oktober 2020, 490-492.
3 Groenewegen, J., Hardeman, S. & Stam, E. (2020) Coronasteun belandt bij beter gerunde bedrijven. Economisch Statistische Berichten 106(4793), 21 januari 2021, 29-31.
4 Hodbod, A., Hommes, C., Huber, S. J. & Salle, I. (2020) Is COVID-19 a consumption game changer? Evidence from a large-scale multi- country survey, Covid Economics 59: 40-76, London: CEPR Press.
5 https://www.cbs.nl/nl-nl/economie/bedrijven/cijfers
6 https://kvkregiodata.nl/
3
Faillissementen laag, maar aantal opgeheven bedrijven hoog
In tijden van crisis zou je een sterke stijging van het aantal faillissementen verwachten. Toch is het tegendeel nu waar. Het aantal bedrijven dat failliet gaat is historisch laag. Het CBS meldde dat het aantal faillissementen in augustus zelfs het laagste is in 21 jaar tijd. In de eerste twee kwartalen van 2020 zijn de cijfers nog vergelijkbaar met 2019, maar in het derde (-30 procent) en het vierde kwartaal (-39 procent) is een forse daling te zien.
Faillissementen vertellen echter maar een deel van het verhaal. In 2020 zijn 2.703 bedrijven en instellingen failliet verklaard, wat slechts een fractie (2 procent) is van de 140.325 gestopte bedrijven in 2020 (figuur 1). Met andere woorden, de meeste dynamiek zit in het stoppen en starten van bedrijven. De totale bedrijvendynamiek kan dus gemeten worden door niet naar faillissementen te kijken maar naar het aantal starters en stoppers in de bedrijvenpopulatie.
FIGUUR 1: FAILLISEMENTEN EN STOPPERS IN 2020 FIGUUR 2: AANTAL STOPPERS IN 2018-2020
Het aantal stoppers nam toe na het begin van de coronacrisis, alhoewel met enige vertraging. In figuur 2 is te zien dat in kwartaal twee er nog geen toename van het aantal stoppers is terwijl het land toen al in de eerste lockdown zat. Waarschijnlijk is het effect van een lockdown pas na een aantal maanden merkbaar in het aantal opheffingen. Dit verklaart mogelijk ook dat er nog nauwelijks een toename is van het aantal stoppers in december (figuur 3). Vermoedelijk zijn de effecten van de tweede lockdown afgelopen najaar pas merkbaar in het eerste kwartaal van 2021.
FIGUUR 3: AANTAL STOPPERS OP MAANDBASIS 0
5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000 45000
2020 1e kwartaal
2020 2e kwartaal
2020 3e kwartaal
2020 4e kwartaal**
Stoppers Uitgesproken faillissementen
0 5.000 10.000 15.000 20.000 25.000
Feb Mrt Apr Mei Jun Jul Aug Sep Okt Nov Dec Jan
2019 2020 2021 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000 45000
Kwartaal 1 Kwartaal 2 Kwartaal 3 Kwartaal 4
Stoppers 2018 Stoppers 2019 Stoppers 2020
Bron: CBS Bron: CBS
Bron: KVK
4
Vooral bedrijven in de zakelijke dienstverlening worden geraakt
De sectoren horeca en cultuur, sport en recreatie doen het weliswaar slecht, maar springen er niet uit. Te verwachten valt dat door de lockdowns vooral deze sectoren het hardst geraakt zullen worden. Alhoewel ze een sterke stijging vertonen in het derde kwartaal - horeca heeft 91 procent en cultuur, sport en recreatie 57 procent meer opgeheven ondernemingen – zijn er sectoren die harder geraakt worden zoals specialistische zakelijke diensten (toename van 158 procent) en informatie en communicatie (toename van 139 procent) (figuur 4).
FIGUUR 4: TOENAME AANTAL STOPPERS 2020 PER SECTOR (% VERANDERING T.O.V. 2019)
-50%
0%
50%
100%
150%
200%
Kwartaal 2 Kwartaal 3 Kwartaal 4
Bouwnijverheid Cultuur, sport en recreatie
Financiële dienstverlening Handel
Horeca Industrie
Informatie en communicatie Landbouw, bosbouw en visserij Publieke diensten Specialistische zakelijke diensten Verhuur en handel van onroerend goed Verhuur en overige zakelijke diensten
Vervoer en opslag Bron: CBS
5
Veel bedrijven gestart in 2020
Tijdens de Grote Recessie (2008-2014) nam het aantal starters fors af. In figuur 5 is te zien dat het aantal starters redelijk gelijk loopt met ontwikkeling van het bruto binnenlands product (bbp). Zo is de dubbele dip van de recessie terug te zien in de ontwikkeling van het aantal starters. Wel zijn de schommelingen van starters heviger dan van het bbp en lijkt er een vertraging te zitten in de ontwikkeling van het aantal starters ten opzichte van de bbp-ontwikkeling.
FIGUUR 5: ONTWIKKELING AANTAL STARTERS FIGUUR 6: AANTAL STARTERS 2018-2020
Het aantal starters lijkt ook in de coronacrisis af te nemen, maar snel weer te stijgen. In figuur 6 is te zien dat in 2020 in kwartaal twee en kwartaal drie het aantal starters lager ligt dan in dezelfde kwartalen een jaar en twee jaar eerder. Opmerkelijk is dat in kwartaal vier het aantal starters weer is gestegen ten opzichte van voorgaande maanden en zelfs hoger is dan een het aantal starters in 2019. Figuur 7 laat een nog gedetailleerder beeld zien met de startersdynamiek per maand op basis van Kamer van Koophandel gegevens: hieruit blijkt dat in april 2020 de sterkste daling plaatsvond, en dat er in december 2020 een recordaantal starters was.
FIGUUR 7: AANTAL STARTERS OP MAANDBASIS 60
70 80 90 100 110 120 130
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
Starters
bbp
0 5000 10000 15000 20000 25000
Feb Mrt Apr Mei Jun Jul Aug Sep Okt Nov Dec Jan
2019 2020 2021 0 10000 20000 30000 40000 50000 60000
Kwartaal 1 Kwartaal 2 Kwartaal 3 Kwartaal 4 Starters 2018 Starters 2019 Starters 2020
Bron: CBS Bron: CBS
Bron: KVK
6
FIGUUR 8: TOENAME AANTAL STARTERS 2020 PER SECTOR (% VERANDERING T.O.V. 2019)
Door de lockdown is er een forse toename van het aantal webwinkels te zien. In figuur 8 wordt de toename van het aantal starters getoond in 2020 in verschillende sectoren. De sector handel steekt er met kop en schouders bovenuit in kwartaal drie en vier. De toename in deze sector, die uit groot-, detail- en autohandel bestaat, blijkt vooral te verklaren door de toename in webwinkels. Zij
profiteren van de fysieke sluiting van winkels door de lockdowns en het daardoor vele online winkelen. Er startten de afgelopen jaren al langer meer online winkels dan fysieke winkels, maar deze trend wordt in de coronacrisis door de lockdowns versterkt (figuur 9). De startersaantallen zijn waarschijnlijk nog een onderschatting van deze digitale transformatie: veel bestaande bedrijven maken de transitie van offline naar online handel, zonder dat ze het bedrijf stopzetten of een nieuw bedrijf opzetten.
FIGUUR 9: ONTWIKKELING STARTERS DETAILHANDEL*
1In deze restcategorie “geen winkel of ‘markt” bevinden zich alle winkels die geen fysieke verkoopplek hebben, zoals webwinkels
Bron: CBS
Ook blijken er veel post- en koeriersbedrijven te starten in de crisis. Tabel 1 toont de drie bedrijfstakken met de meeste starters en minste starters in kwartaal 3 en kwartaal 4 van 2020. Ze zijn gerangschikt op de grootste toe-/afname in kwartaal 3, toen het aantal starters de hardste klappen kreeg. Naast dat er veel post- en koeriersbedrijven blijken te starten is er ook een toename te zien in logiesverstrekking. Dit komt door de toename in verhuur van vakantiehuisjes die onder
-50%
0%
50%
100%
Kwartaal 2 Kwartaal 3 Kwartaal 4
Bouwnijverheid Cultuur, sport en recreatie
Financiële dienstverlening Handel
Horeca Industrie
Informatie en communicatie Landbouw, bosbouw en visserij Publieke diensten Specialistische zakelijke diensten Verhuur en handel van onroerend goed Verhuur en overige zakelijke diensten Vervoer en opslag
0 50 100 150 200 250 300 350
I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV
2015 2016 2017 2018 2019 2020
*Seizoengecorrigeerd; 2015=100
Geen winkel of markt1
Winkel of markt Bron: CBS
7
deze sector valt: deze verklaart volledig de toename in kwartaal 3 en 4. Waarschijnlijk hebben veel nieuwe bedrijven ingespeeld op de Nederlanders die vakantie in eigen land willen vieren.
In de bedrijfstakken die hard geraakt zijn door lockdown was ook grootste afname in starters te zien. In tabel 1 is te zien dat er weinig bedrijven zijn gestart in de bedrijfstakken: eet-en
drinkgelegenheden; sport en recreatie; en reisbureaus en reisorganisaties en -info.
TABEL 1: DE DRIE BEDRIJFSTAKKEN MET GROOTSTE TOENAME EN GROOTSTE AFNAME IN STARTERS IN 2020*
Bedrijfstakken Kwartaal 3 Kwartaal 4
Detailhandel + 30 % + 66 %
Post en koeriers + 10 % + 18 %
Logiesverstrekking + 2 % + 13 %
Eet- en drinkgelegenheden - 39 % - 30 %
Sport en recreatie - 46 % - 24 %
Reisbureaus, reisorganisaties en -info - 55 % - 54 %
* Bedrijfstakken 2 digit, gefilterd op takken met meer dan 100 starters per kwartaal, gerangschikt op grootste toename en afname in kwartaal 3 van 2020
Bron: CBS
