De vergeten windstorm van december 1703 in continentaal Europa

De vergeten windstorm van december 1703 in continentaal Europa

Loon den HERE on de aarde, L .) gij stormwind, die rijn woord volbrengt;

Psalm m 7 - 8 ...

W indstorm en zijn van alle tijden en vorm en ais d usdanig een studieobject in de historische klim atologie, de discipline die zich op het raakvlak bevindt van de

klim atologie en de geschiedenis en waarbij de focus ligt op de historische bevindingen zoals ze uit de co ntem poraine d ocum enten naar voor kom en. Deze reconstructies hebben een grote w aarde in de problem atiek van de klim aatverandering en scenario's o m d a t ze relevante inform atie verstrekken over de klim aatvariabiliteit in het h istorische tijdperk.

Het is d aa ro m b elangrijk o m h isto risch e storm en, h u n baan, kracht, freq u en tie en ‘risk assessment' te b estuderen. Deze laatste factor is van kapitaal belang bij d e herverzekeringsm aatschappijen.

Historische omstandigheden en de storm in Engeland

De storm w ind van Tweede Paasdag 1606 w ordt beschreven do o r het jaardicht o f chro­

nogram : 'oMnla CnDUnt' = alies valt. Recenter herinneren wij ons Anatol (2-4.12.1999), de kerststorm en Lothar (26.12.1999) en M a u ia (27-28.12.1999), Kyrill (17-18.12.2007) en onlangs nog Xynthia (28.02.2010).

De vraag kan gesteld w orden w aarom de G rote Storm van 1703 nauwelijks op b e t Eu­

ropese v asteland vernoem d w ordt terwijl deze te Ramsgate, Engeland, in 2003 zelfs m et een internationaal colloquium w erd h e rd a c h t In­

derdaad was de aangerichte schade in Zuid- Engeland en Wales zeer aanzienlijk (Defoe, 2003). Kerktorens werden weggeblazen, d a ­ ken afgerukt, hele w ouden ontw orteld en w indm olens om vergeworpen. Meer spectacu­

lair w aren de verliezen van de Engelse oorlogs­

vloot die net terugkwam van de operaties in de M iddellandse Zee en voor anker lag in de Duyns. De Royal Navy verloor naar schatting m eer dan 8.000 m an sam en m et een aantal oorlogsschepen (Wheeler, 2003). N oteer dat in Engeland de o ude tijdrekening nog van kracht was en d a t de storm er o p 26-27 n o ­ vem ber 1703 genoteerd staat.

Dat deze storm o p het Europese vasteland bij­

na totaal vergeten was, heeft diverse oorzaken.

West-Europa vorm de geen geheel. Bovendien w oedde tussen 1701 en 1713 de Spaanse Suc­

cessieoorlog, die Frankrijk regelrecht tegen h et geallieerde blok van Engeland, O ostenrijk en de Verenigde Republiek bracht. O ok toen al was desinform atie o f m isinform atie een geducht oorlogsw apen en m oet de bron aan­

dachtig bekeken w orden vooraleer de geloof­

w aardigheid van de inform atie aan te n em en.

Dit is, bij voorbeeld, het geval bij de bericht­

geving over de schade in d e strategisch gelegen

.'■y/rt&'/?/?/ S t o k m . N ™

I i r ¿4»

The Grote Storni van 26 november (oude stijl) 1703. De Engelse vloot met schout-bij-nacht Beaumont in problemen op de Goodwin Sands.

Franse Kanaalhavens zoais D uinkerken. In eigen land w ordt de schade gem inim aliseerd terwijl de tegenstander ze. schrom elijk over­

drijft. De interpretatie van de berichten in de toenm alige kranten zijn m oeilijk te interprete­

ren daar de Spaanse N ederlanden voorafgaan­

delijk d o o r Frankrijk bezet werden. Een goede indicatie is de m anier w aarop de geallieerde p retendent voor de Spaanse troon w o rd t ge­

noem d: Aartshertog Karei [zo genoem d in het Franse kam p) ofwel Koning Karei III. (d o o r de geallieerden). Een andere reden vo o r het ver­

geten was dat de storm niet d o o r een storm ­ vloed werd vergezeld en dus n iet m et groot verlies aan m ensenlevens gepaard ging. De algem ene w indrichting van de w indstorm was im m ers in hoofdzaak zuidwestelijk en stond dus n iet haaks op de Vlaamse en H ollandse kusten. D it was wel het geval voor delen van

de kust van Bretagne, N orm andie, Friesland en Jutland.

De w eersom standigheden in de herfst van 1703 w aren ongunstig. In septem ber en okto­

ber 1703 viel veel regen in West-Europa. Op zee bem oeilijkte de slechte weersituatie de ac­

tie van de Franse kapers in de Noordzee. H un v loot liep de haven van D uinkerken bin n en in de tweede helft van oktober. M eteorolo­

gisch gezien m aakte de Grote Storm deel u ít van een com plexe w eersituatie w aar een laag drukgebied aan de kust van Ierland zich oost­

waarts bewoog en de kust van Wales bereikte voor m iddernacht van de 7de decem ber. Het lage drukgebied bereikte N ottingham om 3-4 uur 's m orgens de volgende dag. A nthony van Leeuwenhoek noteerde te Delft zeer lage stan­

den van zijn barom eter om 8 uur in de mor-

gen van 8 december. O p zaterdag 8 decem ber bereikte de Grote Storm N oord-D uitsJand alsook de kust van Jutland, D enem arken. O m 12 uur 's m iddags raasde hij boven Skane in Zweden en bereikte de kust van d e Baltische Zee in de o chtend van 9 decem ber.

In Frankrijk

De storm raasde in zuidwestelijke richting. De eerste tekenen van de storm op h e t vasteland zijn de beschadigingen aangericht d o o r de voortdurend beukende golven o p de Franse kust. Zo w erd w aarschijnlijk h e t eiland Ile de Sein voor de kust van Bretagne overstroom d.

O p Jersey, een van de Kanaaleilanden, was de zee in het land gedrongen. De haven van Rouen, gelegen op de Seine, had herstellingen nodig in de lente van h et jaar d a a ro p . In D uin­

kerken werd ‘het rijsfort' een versterkte plaats die voor de haven in zee lag ernstig bescha­

digd. Net over de 'Schreve', in Armentières, be­

schadigde de storm h et stadhuis en w ierp het kruis van d e kerk van H ondschote af. Aan het H of te Versailles werd Koning Lodewijk XIV o p de hoogte gebracht van de schade veroor­

zaakt aan de haven van D uinkerken.

In de Spaanse Nederlanden

H et tem peest kwam V laanderen b in n e n via de w esthoek. Kapelaan V anderm eulen u it Roesbrugge schreef in zijn A nnalen van West-VIaanderen: “Op den 8 december synde den feestdag van O.L.Vrouwe-ontfangenisse, en saterdag, rees op eenen suydwesten wind en zoo groot tempeest dat desgelyks in menig jneren niet gesien en ¡wis. " H et w ierp in de d riehoek tus­

sen Diksmuide, Kortrijk en Brugge m enige m olen omver. De straten in leper waren ais geplaveid m et pannen, schaliën en stenen, Jn Brugge w erd grote schade aangericht aan m i­

litaire m agazijnen. D oor de grote storm was

n et zoals bij vele andere huizen "het merendeel van de tegels weggewaaid". H et w ater sloeg z o ­ danig in de H andelskom dat het rijswerk aan de nieuwe contragarde van de ijsput werd b e ­ schadigd en de aarde wegspoelde. De kerk van het klooster van de zusters Clarissen-Urbanis- ten w erd sterk beschadigd; oo k aan een van hu n hofsteden te Zuienkerke werd zware scha­

de aangebracht. De ‘Antwerpsche Vrijdaeghsche Post-Tijdinge’ berichtte dat aan de kust 11 veel e Vaertuygen op strant gesmeten, in stucken gerae- ckt, ende verongeluckt sijn". O ok heeft de “zware storm1' in G ent en op het platteland ro n d o m een “onbeschrijffelijcke Schade" veroorzaakt.

In Antwerpen werd door "het swaer tempeest"

de scheepsbrug over de Schelde stukgeslagen en liep het Backersveer te Kruibeke w aarschijn­

lijk grote schade o p die een snel herstel vroeg.

De barge tussen Brussel en Antwerpen veron­

gelukte. Uit Herentals waren er m eldingen van “onbeschrijffelijcke schaede" aan de kerk en torens, terwijl m enig huis en schuur werd ver­

woest. O ok de toren van W echelderzande werd om ver geworpen. In Mechelen was er geen huis zonder schade; veel daken waren wegge­

waaid en schoorstenen naar beneden gevallen.

In het Brabantse waren meldingen van storm ­ schade in Aarschot en Tienen do o r een “stercken wint" die tussen 7 en 8 uu r 's morgens het m eest verwoestend was. Hit Oetingen, in het Pajot- tenland, wordt gemeld: “Dit jaar op den feestdag der Ontvangenis van Maria, ontstond er een hevige wind die de huizen en schuren van vele mensen omver wierp, o f hel dak afrukte." Verder m eende de auteur in de nacht een aardbeving gevoeld te hebben (zie ook Keulen). Het is echter moeilijk n a te halen o f dit een gevoel was veroorzaakt door de storm ofwel een echte aardbeving.

Uit W allonië kom en m inder m eldingen van schade do o r de w indstorm daar zijn traject

meer over Vlaanderen lag. In fauche, Waals Brabant, wordt de kerk zwaar beschadigd. De

"honiblen stom " verwoeste in Luik veel daken van kerken en huizen. Enigszins geïsoleerde waarnem ingen kom en uit de stad Luxemburg waar "vorige nacht over Luxemburg een wervel­

storm is heengetrokken die talrijke b om en o n t­

worteld heeft en een rij huizen o n tb lo o t heeft".

In de Republiek der Verenigde Nederlanden

De storm w ordt in Zeeland do o r kapitein )an C om elis Ockerse beschreven ais “een zoo zware tempeest, dat de weerga in geen menschen geheu- genis is voorgevallen". O p de N oordzee dreven alleen nog m aar m asten, scheepswrakken en

I i o ík ;,3 4 O M ^ '/jO m n io D iV i n h 'g f ï 1703 Vf> ^ o ï v

7

1---y *— DiAo t _______

c r a . »'* 1 v d A ) \ i U ' J S y C u c u i A

[ Í?iiy jji'j/w 'd t'G l'i'in S4 i'JlLy.Wuomc ( r , J

, u d S n /S ftiS i'xfd o irA O h u m tlith iA r& itiio rv:

- f - d X s

ifh I 5t*tov.yndOw=:i\*Wi

Ö cW S n y t

3

0

t f ê t 'n a v m S - f l t i f y o n 'y y ' ' V ii* à« a 1 d o f f o & r)f l ï è i r r r y j r h o t ^

W < nf B c o è m u i Oj or O ¿ 6 y MIVn P .'v X

« „ « t a C t6 'e/ / { A i f » o o u h 3 c o d o t 1 t T r t ' f o i t ' x

r , . /J

=)

. é o Vit/ J 't'ii S<'

ƒ 7> ^11-y ys

(V od

/f .'fl ■

^ ^ >' tV cr}C yl- TCi j u ! t i ' f f j t x . v l d t ' O I Cct-liA—

V | : duTi/( V . V E 8 c s<

~tf — di/lo o

Tefat u/f de kroniek van ]an Simon Daalder (de­

cember 1703) over de passage van de storm in Zaanstad, (met dank aan het Gemeentearchief Zaanstad).

stukken hout. D e kerk van Hellevoetsluis lag vol m et gekwetsten van de vergane, gestrande en beschadigde schepen die er, o n d er andere, lagen wegens de oorlogssituatie en v o o r h e t transport van k oning Karei III m et zijn gevolg en bagage naar Engeland. In D en Brie! stortte het w achthuisje dat op de kerktoren stond m et de d aarin op w acht staande soldaten n aar beneden.

Koning Karei III die toen te Den Haag verbleef is “de dag na de storm naar Schevelingen geweest, en hij was zeer geschrokken van de dode lichamen en de wrakstukken van de schepen op de golven te zien dobberen." Hij was o p 3 novem ber 1703 in Den H aag aangekom en en verbleef er op de kosten van de staatskas. D oor aan h o u d en d krachtige en ongunstige w ind kon hij n ie t in ­ schepen z o d a t h e t volk begon te m orren over h e t lange en kostelijke verblijf van de Prins.

D oor de grote storm van decem ber 1703 werd zijn reis n o g verder vertraagd en hij kwam pas op 6 januari 1704 te Spithead in Engeland aan. De storm en hielden oo k in januari en februari 1704 verder aan en Koning Karei III arriveerde eerst op 7 m aart 1704 in Lissabon van w aaruit hij zou proberen Spanje te ver­

overen. De geschiedenis besliste daar echter anders over.

Uit Koog aan de Z aan (Zaanstad) in N oord- H ollan d k o m t h et volgende: "Op zaterdag 8 december stak een vreselijke sto m uit het zuid­

westen op. Van 5 lí 6 uur in de morgen tot 11 à 12 uur stortten veel schoorstenen van de daken. Ook waaiden veel molens om. Verschillende huizen en schuren werden vernield. Bomen werden ontwor­

teld en veel schepen op de Zuiderzee werden op de Friese kust geworpen. " Het notitieboekje o f journaal van Claes Arisz C aescooper ui Koog aan de Zaan vermeldt: "Den 8*“' December is het Smorgens ontrent 4 ure uijt den suijtweste op een seer harde wijs begönne te waeijje en dat tot 10 a

11 ure op tien Adiddagh toe was soodanig ais bij mijn leve niet hebbegehoon

In 's-H ertogenbosch (N oord-B rabant) w ordt m elding gem aakt van "eene geweldige Storm­

wind, ais bij menschen geheugen niet geweest was. De Stad was zodanig beschadigd, ais of zij eene zwaare Belegeering en Bombardeering had uitgestaan. Veele huizen waren van hunne daken beroofd, en men had gerne Leien, o f Pannen ge­

noeg, om die spoedig te herstellen". In Waalre, bij Eindhoven (N oord-B rabant), kw am de zware toren van de oude Sint W illibordus kerk naar beneden, in W anssum aan de Maas w erden d o o r de hevige orkaan w ind torens, kerkdaken, huizen, schuren en talloze b om en beschadigd en schepen kapseisden. In H indelopen (Fries­

land) w erden schepen van h u n ankers gesla­

gen, dreven af en stran d d en op de kust. In O ost Friesland richtte de "bedroefde wind" van 8 decem ber eveneens grote schade aan, in h e t bijzonder aan de dijken.

In Duitsland

De Grote Storm van decem ber 1703 zette zijn vernielingen voort in D uitsland, vooral N oord Rijnland-W estfalen, alsook N edersaksen en Sleeswijk-Holstein aan de N oordzee kust en tot M ecklenburg-Vorpom m ern a a n de Balti­

sche Zee w erden getroffen. N ochtans w ordt de w indstorm van decem ber 1703 ver overtroffen d o o r de Kerstvloed van 1717 w aarbij in h e t kustgebied van N ederland, D uitsland en Scan­

dinavië ongeveer 14.000 m ensen verdronken.

D it is o o k een reden w aardoor de w indstorm van 1703 in de vergetelheid g eraakte

In Keulen is “gelijck op andere plaetsen een horri­

ble storm geweest waardoor veel schade oen huysen, kerken en andere gebouwen geschiet is. A/om zijn veel bomen ityt d'aerde gerucht; en zaterdag morgen bespeurde men een soort aerdbeevinge." In Wezel

aan de Rijn waaide de torenspits van de Matena- kerk af w aardoor een groot deel van het dak en het gewelf van de kerk instortte. Zowel in Noord Rijnland-Westfalen ais in Nedersaksen werd van heel wat kerken de torenspits weggeblazen

Aan de N oordzeekust w ordt de w indstorm ais storm vloed ervaren. In E m den werd "be- halven de meenigvuldige beschadigde Huysen en neergeworpe Molens door de laetsten Storm ook de Toom-Spits op het Raedhuys afgeslagen. In de Dijcken zijn weinig Gaten gekomen maer veel Paelwerk weggespoelt." ln G lückstadt w erden bijna alle huizen beschadigd en de kerk voor de helft van het dak on tb lo o t. H et w ater van de Elbe spoelde in de b u ite n m u u r van h e t slot grote gaten. O p Maria's O ntvangenisdag in 1703 was er een hoge w atervloed te H am burg.

De schepen die op de Elbe lagen zijn meestal van hu n ankers gedreven en een aantal sche­

pen zijn op de 'Steur' aa n strand gezet. In de Noord-Friese W addenzeekust overstroom den de eilanden en in de stad H usum [Hüsem]

sto n d h et w ater zo hoog ais m et de Burchardi- vloed, ook wel Tweede Grote M andrenke, van oktober 1634. Bij Rantum en llö rn u m o p het eiland Sylt stran d d en verschillende schepen.

Ais slachtoffer van de G rote W indstorm van decem ber 1703 vielen, m erkwaardig genoeg, de torens van de Sint Nicolaas kerken van de drie H ansa handelssteden Rostock, W ism ar en Stralsund (en dat 2 dagen voor d e feestdag van de heilige!). O ok in de I Iansa stad Lübeck werd schade aangericht aan de kerken. O ok in vele andere D uitse steden zoals M unster, M inden, Bremen, Lüneburg, Bielefeld, Braun­

schweig, Schwerin, Greifswald, verm eldden de stadsarchieven significante schade aan kerken.

D e w indstorm had ondertussen M ecklenburg- V orpom m ern en de Baltische Zee bereikt waar o p het eiland Rügen schade werd aa n ­ gericht aan de h u iz en en kerktorens. Uit Stolp

[Shipslí], een stad in het Poolse Pom m ern, w ordt gem eld dat hel in de nacht van de 8s"' o p de 9tlF decem ber "het daer omtrent seerhart geivaej't heeft, hetgeen een etmael later is geweest, ais men de storm in Amsterdam had."

In Scandinavië

G edurende de sto im van 8 decem ber werd de spits van de Onze-T.ieve-Vrouwekeik in Ko­

penhagen in een hoek gebogen en bracht gro­

te schade aan h uizen en schepen. In Aalborg waren er slechts weinig huizen die geen scha­

de h ad d en aan h u n daken, m uren en vensters.

O ntelbare b o m e n w erden ontw o rteld en vele schepen strandden op de kust van Judand. Uit Stockholm w ordt gem eld d at in S choonen [ Skane, de zuidelijkste provincie van Zweden]

een zwaar onw eer is geweest m aar d at m en h et niet in Stockholm heeft gehad.

In N oord en O ost Europa w oedde de Grote N oordse Oorlog. Sinds de vrede van Westfa­

len in 1648 leek de Baltische Zee e e n Zweedse

‘Mare Nostrum' te w orden. Koning Karen XII van Zweden versloeg de Russen o n d e r Tsaar Peter de G rote in de slag van Narva op 30 novem ber 170Q en zette de oorlog voort in Polen tegen Augustus I , de verkozen Koning van Polen en Elector van Saksen. Vanuit D an­

zig vertrokken een aantal Zweedse schepen m et Saksische gevangenen en oorlogsbuit naar Zweden. Vele kranten verm eldden dat er een aantal ervan zouden gezonken zijn in de G rote Storm m aar latere berichten u it Stock­

h olm o n tk e n d en dit. O ok hier, net zoals in de Spaanse Successieoorlog, heeft m en te maken m et psychologische oorlogsvoering.

Conclusie

De G rote Storm van decem ber 1703 to o n t aan dat natuurfenom enen van alle tijd en zijn. O p

het continent was deze storm d o o r velen bijna geheel vergeten m aar in Engeland bleef hij in de historische en w etenschappelijke belang­

stelling staan en dit niet het m inst d o o r de verliezen van de Royal Navy. H et boek van D a­

niel Defoe, ee n eigentijdse bestseller, startte de discussie over de o orsprong van de storm, een p u n t w aaraan, o.a. Britse w etenschappers nog steeds werken en m et nieuw e ideeën naar voor kom en. Deze bijdrage toont aan d at de storm ook in continentaal Europa helem aal niet te verwaarlozen valt en voor de eerste keer wordt de sd ia d e geografisch beschreven. Deze gaat van Bretagne, in Frankrijk, het Kanaal, over Vlaanderen en de Republiek der N ederlanden, over N oord D uitsland en D enem arken tot in Polen. D e historische geografische inform atie sam en m et d e beschrijving van de schade laat to e van een schatting te m aken van de totale storm schade en deze te transponeren n aar het Europa van vandaag - een interessante bron voor de herverzekeringsm aatschap pijen.

G asto n D em a rée Koninklijk M eteorologisch Instituut

Referenties

Demarée, G. S Muir-Wood, R. (2008} De 'Grote Storm ivi!

december 1703’ ia de Lage Landen - een stormachtige periode in de Spaanse Successieoorlog. Jaarboek voor Ecologische Geschiedenis 2008, p. 33-54.

Wheeler, D. (2003) The Great Storm o f November 1703:

A new look at the seamen's records. Weather, Vol. 58, November 2003, p. 419-427.

Defoe, D. (2003) The storm: or, a collection of th e most remarkable casualties and disasters which happen'd in the late dreadful tempest, both by sea and land. Edited with an introduction by Richard Hamblyn, London.