Chinees porselein met monochrome glazuren

(1)

CH IN ES E M O N O C H R O M E N IN N E D E R L A N D

Jan van Campen en Menno Fitski

Chinees porselein met monochrome glazuren is zeldzaam in Nederlandse collecties. In tegenstelling tot het porselein met geschilderde decoraties bestond en bestaat er nauwelijks een verzameltraditie op dit terrein.

Nederland was al in de 17e eeuw befaamd om de grote hoeveelheden Chinees porselein die er in de interieurs te bewonderen waren. Dit was voornamelijk porselein met beschilderingen in blauw onder het glazuur.

In de 18e eeuw kwam hier het porselein met decoraties in bonte emailkleuren bij. Het belangrijkste aspect van deze stukken is steeds de beschildering: de inhoud van de voorstelling en de kwaliteit van het schilderwerk.

Chinees porselein met monochrome glazuren

Volstrekt anders is dat bij de monochromen waar door het ontbreken van een geschilderde decoratie alle aandacht komt te liggen bij de vorm van het object, de technische volmaaktheid en de kleur, intensiteit en structuur van het glazuur. Het gaat om de harmonie van de vorm, van de verhoudingen van de onderdelen van de vorm ten opzichte van elkaar en om het samenspel van kleur en vorm onderling. Het uiterlijk van het glazuur wordt bepaald door de kleurstof (meestal een metaaloxide), maar ook andere factoren spelen een rol, zoals de kleur van de ondergrond, en de dikte van het glazuur. Het glazuur bevat bovendien kleine vervuilingen en niet-gesmolten kristallen die de weerkaatsing van het licht op het object beïnvloeden. Hetzelfde geldt voor de luchtbellen in het glazuur die zowel in afmeting kunnen verschillen als in dichtheid. De gladheid van het oppervlak heeft een directe invloed op de manier waarop het licht dat op het object valt, weerkaatst wordt en daarmee op het uiterlijk van de voorwerp. Meer in het oog springt het craquelé, een barstenpatroon dat tijdens het afkoelen van het glazuur kan ontstaan.

Al deze effecten hebben de Chinese pottenbakkers in de loop van eeuwen door ervaring leren beheersen en worden bereikt door het selecteren en meer of minder zuiveren van grondstoffen, door het manipuleren van de oven

temperatuur, de duur van de bakgang en het toelaten van meer en minder zuurstof op verschillende momenten van het bakproces. Sommige kenmerken zijn alleen met een zeer sterke loep vast te stellen: dit geldt bijvoorbeeld voor vervuilingen of luchtbelstructuren in het glazuur die wel bepalend zijn voor de glans, maar zelf met het blote oog niet zijn waar te nemen. Steeds geldt dat een stuk porselein niet alleen met de ogen bewonderd moet worden, maar ook met de handen: hoe voelen vorm en glazuur aan? Het is een manier van kijken en waarderen die nogal afwijkt van de wijze waarop men naar een kast met fraai blauw Kangxi-porselein kijkt en wellicht dat juist dit verschil te groot is om de liefde voor de monochromen in Nederland een echte kans te geven. Downloaded from Brill.com03/22/2022 02:21:48AM

via free access

(2)

E

Het verzamelen van monochrome keramiek in China

Buiten Nederland was dit anders. In China zelf bestond vanaf het moment dat voorwerpen van keramiek niet alleen een gebruiks- of rituele functie hadden, maar ook als bijzondere objecten werden verzameld, juist een voorliefde voor monochromen. De Song-periode (960-1279) is de bloei

periode van de productie van steengoed en porselein met monochrome glazuren én de tijd waarin voorwerpen van keramiek verzamelobjecten werden. Verschillende typen keramiek worden genoemd naar de oven

plaatsen waar ze zijn vervaardigd, hoewel het intussen duidelijk is dat in deze ovens verschillende soorten naast elkaar werden gemaakt. Het roomwitte Ding, het blauwe Jun, het blauw-witte Qingbai, het groene celadon uit de Longquan- en Yaozhou-ovens, het groen-blauwe Ru, het gecraqueleerde Ge en Guan en de donkerbruine stukken uit verschillende centra zijn de bekendste voorbeelden van de klassieke keramiek uit deze periode.

Keizerlijke toezichthouders waakten over de bestellingen van het hof en over de kwaliteit van de productie. Keizer Huizong (r. 1101-1125) liet catalogi maken van zijn verzamelingen waarin zich ook keramiek bevond en deze catalogi droegen bij aan het ontstaan van een canon van Chinese

monochrome keramiek. In de Chinese literatuur vanaf de Song-periode over keramiek en over verzamelen van kostbaarheden wordt steeds weer het werk van de klassieke ovenplaatsen genoemd en in navolging van het hof verzamelde een culturele elite deze producten. Aangezien deze culturele bovenlaag ook in volgende eeuwen sterk gericht bleef op de eigen geschiedenis en voortbrengselen uit het (verre) verleden, bleef de Song- keramiek steeds zeer geliefd. Bij producten uit de Yuan- (1271-1368), Ming- (1368-1644) en Qjng-periodes (1644-1911) is er naast innovaties vooral sprake van een voortzetting van en teruggrijpen naar de productie in de Song- tijd. De porseleinproductie was nu geconcentreerd in Jingdezhen en de harde witte ondergrond zorgde voor een ander effect dan het steengoed. Diep en helder rood, blauw, geel en turkoois waren nu ook mogelijk. Een grote bloeiperiode voor de productie van de monochromen viel in de achttiende eeuw, in de regeringsperioden van de keizers Kangxi (1662-1722), Yongzheng (1723-1735) en Qianlong (1736-1795). Alle drie hadden zelf grote belangstel

ling voor porselein. Ze stelden zeer kundige opzichters aan in de keizerlijke porseleinovens in Jingdezhen en plaatsten specifieke, persoonlijke opdrach

ten, waaronder ook veel bestellingen voor monochromen. De communicatie tussen de keizerlijke werkplaatsen en de keizerlijke collecties in Peking enerzijds en de ovens in Jingdezhen anderzijds was van groot belang bij de totstandkoming van bijzondere stukken. Tekeningen en modellen werden in Peking vervaardigd en opgestuurd en zelfs oude originelen uit de verzameling werden opgestuurd om als voorbeeld te dienen. Ook wanneer dat nu niet op het eerste gezicht herkenbaar is, kan sprake zijn van een navolging van oude Song-voorbeelden. De flambé-glazuren, waarbij paars en rood glazuur door elkaar lopen over het object, werden gezien als een directe navolging van de productie van de Jun-ovens. Het diep glanzende mirror-black werd

beschouwd als een vervolmaking van de bruine glazuren uit de Song-tijd.

Ongetwijfeld was het met het technisch vernuft van dat moment mogelijk om exacte kopieën te maken. Deze ontleningen en de uitwerking van die ontleningen geven de smaak van de 18e eeuw goed weer.

De kobalt-, ijzer- en koper-oxiden waren geschikt voor een glazuur dat op hoge temperatuur werd gebakken. Daarnaast werden glazuren ontwikkeld dieDownloaded from Brill.com03/22/2022 02:21:48AM

via free access

(3)

0

- vergelijkbaar met de emailschilderingen - op een geglazuurd en gebakken ondergrond werden aangebracht en in een tweede bakgang op lagere temperatuur op het voorwerp gemoffeld werden. Een extra scala aan kleuren en nuances werd op deze manier mogelijk.

Steeds moet bedacht worden dat de opdrachten van het hof in hoge mate de richting van de productie bepaalden én dus ook de smaak van de bovenste lagen van de bevolking die zich met dezelfde type objecten wensten te omringen. De productie kan dus tamelijk omvangrijk zijn geweest en divers in kwaliteit (en prijs). Bovendien valt het moeilijk te zeggen hoe lang de productie in de negentiende eeuw doorliep. In het algemeen nam de kwaliteit van de grondstoffen en van het handwerk af. In ca. 1854 (exacte jaartal is onbekend) werden de keizerlijke ovens verwoest en deze werden pas in 1866 herbouwd. Sommige glazuren waren zo moeilijk te vervaardigen dat de kennis hiervoor in deze periode volledig ontbrak. Het laatste kwart van de 19e en het begin van 20e eeuw laten echter een opmerkelijke bloei van de productie zien. Deels is dit te danken aan het regime van keizerin-weduwe Cixi (aan de macht van 1861 tot 1908) die ‘het oude China’ wilde doen herleven en opnieuw grote porseleinbestellingen plaatste in Jingdezhen.

Daarnaast werd dit (gek genoeg) in de hand gewerkt door de plundering van het zomerpaleis in 1860. Kunstschatten waaronder keramiek die Wester

lingen in het geheel niet kenden, kwamen nu in handen van Europese en Amerikaanse connaisseurs. Uiteindelijk leidde dit tot een ware passie voor Chinese keramiek (waaronder de monochromen) die de prijzen op de kunst

markt tot grote hoogten opdreef. Particuliere ovens in China speelden uitstekend in op deze nieuwe vraag en produceerden ‘oude’ producten die niet of nauwelijks van de 18e-eeuwse zijn te onderscheiden.

Dit zeer korte overzicht van de productie en waardering van monochromen in China dient vooral om aan te geven hoe moeilijk het is van een stuk met grote stelligheid vast te stellen wanneer en voor welke markt het gemaakt zal zijn. (Misschien moet dat ook niet het primaire doel zijn, maar zou de vraag centraal moeten staan: vind ik dit een geslaagd object en waarom dan wel of niet.)

Het verzamelen buiten China

Ook in andere landen dan China bestond, veel sterker dan in Nederland, belangstelling voor Chinees porselein met monochrome glazuren. Met name in Frankrijk waren deze stukken al in de 18e eeuw geliefd en werden ze, gemonteerd in verguld bronzen monturen, verwerkt tot Chinees-Franse kunstwerken (zie nr. 8). Opvallend is wel dat ten opzichte van de zeer kostbare monturen, het porselein vaak van matige kwaliteit is. Gelegenheid om in Europa op dit terrein werkelijk kennersschap te ontwikkelen ontbrak in deze periode nog. Aan het einde van de 19e en het begin van de 20e eeuw was dat anders. China was toegankelijk geworden en ten dele leeggeroofd.

Armlastig geworden families moesten hun collecties verkopen en de hoeveelheden Chinese keramiek in het Westen en de diversiteit van de keramiek groeiden bijzonder sterk. Beroemde collecties die in deze periode en onder deze omstandigheden zijn ontstaan zijn de verzamelingen van Percival David (1892-1964) en Alfred Baur (1865-1951). Percival David verbleef zelf verschillende periodes van zijn leven in China en slaagde erin delen van de keizerlijke collectie te kopen. Baur liet zich vrijwel uitsluitend adviseren doorDownloaded from Brill.com03/22/2022 02:21:48AM

via free access

(4)

de Japanse kunsthandelaar Tomita Kamasuka (1872-1953) die in Europa, Japan en vooral in China zelf voor hem kocht. Beide collecties zijn voor een onvoorbereide Nederlander onvoorstelbaar rijk aan monochromen. Dit geldt ook voor de grote collecties in de Verenigde Staten, zoals de Widener collectie in Washington (National Gallery) en Altman collectie in het Metropolitan Museum in New York. Bij de schilderijenverzameling die voor deze Amerikaanse verzamelaars steeds de hoofdzaak was, ‘hoorde’ een porseleincollectie en door hun financiële overmacht konden zij zeer belangrijke ensembles vormen, ook van Chinese monochromen.

Het verzamelen in Nederland

Nederlandse verzamelaars speelden bij deze hernieuwde waardering voor Chinees porselein een bescheiden rol. Als er verzameld werd, dan toch op de terreinen waar men vertrouwd was: het porselein met figuratieve beschil

deringen. Aan een nieuw terrein als de monochromen waagden deze verzamelaars zich niet of nauwelijks. Van de belangrijkste collecties die in deze tijd gevormd zijn en zich nu in het Rijksmuseum bevinden (de ver

zamelingen van Jean Charles Joseph Drucker (1862-1949), Robert May (1873-1962) en Herman Karei Westendorp (1868-1941)) bevat de collectie May een interessante groep van negen monochrome stukken met een turkoois glazuur (zie nrs. 7 en 9). Drucker had geen enkel stuk verzameld en Westendorp (voor wie de Chinese keramiek bijzaak was naast zijn Japanse verzameling) deed het het beste. Hij had tien Qing-monochromen (sang de boeuf, minor black, turkoois) en zo’n 35 vroege monochromen uit Song- en Yuan-tijd (zie nr. 6). In Leeuwarden probeerde Nanne Ottema (1874-1955), oprichter en conservator van Museum Princessehof, in ongeveer dezelfde tijd een zo veelzijdig mogelijk overzicht te geven van de Chinese keramiek en kocht vanuit die visie ook monochromen. Zijn financiële mogelijkheden waren echter niet te vergelijken met die van de topcollectioneurs van dat moment, en daarom is het niet verwonderlijk dat de stukken vaak tamelijk magere late navolgingen zijn van de types die hij zocht. Dirk Hannema (1895-1984) ten slotte kocht in een latere periode een grote groep mono

chromen voor zijn woonhuis-museum het Nijenhuis nabij Heino. Hij ging daarbij uitsluitend op zijn eigen smaak af en had niet de pretentie voor

beelden van de belangrijkste typen bijeen te brengen. Evenals Ottema verzamelde hij met een (voor dit onderwerp) smalle beurs en hij richtte zich vooral op kleine decoratieve voorwerpen uit de 19e en 20e eeuw.

Het is duidelijk dat er in Nederland weinig gelegenheid is monochrome porseleinen in een ruime verscheidenheid van soort en kwaliteit te zien en te hanteren. Terwijl dat voor de meeste verzamelaars een reden is om verre van het onderwerp te blijven, is het natuurlijk een betere oplossing te beginnen, op eigen kompas te varen en te zien wat mogelijk is. Gelukkig gebeurt dit ook. Een Nederlandse verzamelaar die zich geheel op dit onderwerp heeft toegelegd, schonk de Vereniging in 2000 anoniem een groep zeer belangrijke stukken, waardoor de collectie in het Rijksmuseum in een keer aanzienlijk werd versterkt. In het onderstaande volgt een bespreking van de belangrijkste monochromen uit het Rijksmuseum, met daarin een ruime vertegenwoordi

ging uit deze recente ruimhartige gift.

Downloaded from Brill.com03/22/2022 02:21:48AM via free access

(5)

m

Een selectie uit de collectie van het Rijksmuseum

1. Schaal

China, lOe-11c eeuw, 29,5 cm

Steengoed met een bruine glazuur, Liao-steengoed AK-MAK-1702

Schenking aan de Vereniging in 2000

Aan het begin van de Song-periode (960-1279) moesten de machthebbers de zeggenschap over een deel van Noordoost-China delen met de heersers van de Liao-dynastie (916-1125). De keramiek die hier werd gemaakt vertoont wel de invloed van de opbloeiende productiecentra uit het naburige Song-rijk, maar grijpt ook voor een groot deel terug op de producten van de vooraf

gaande Tang-periode (608-906). Dat is bij deze schaal te zien aan de bruine glazuur, die doet denken aan het bruin van het driekleurige sanca/'-glazuur van de Tang-potten en figuren. Liao-keramiek is dikwijls fijn gemaakt, zoals deze relatief dun gedraaide schaal laat zien.

2. Schaal

China, 12e eeuw, d. 19 cm

Steengoed met bladmotieven in reliëf onder het celadon-glazuur, Yaozhou-stcengoed AK-MAK-1696

Het celadon uit de noordelijke Yaozhou-ovens staat bekend om de kunstig gesneden versieringen. Als de klei van de gedraaide kom nog enigszins zacht was, werd de decoratie van vogels of bloem- en blad-ranken er ingesneden, waarschijnlijk met een bamboe instrument. Bij de betere exemplaren is de versiering vloeiend en diep uitgevoerd, en komt eens te meer tot zijn recht doordat het glazuur zich in de holtes verzameld heeft. Ook hier slingert de band van bladmotieven zich elegant om de rand van de kleine schaal.

(6)

I]

(7)

□

(8)

3. en 4. Schaal en wierookbrander

China, begin 15e eeuw/ 15c-16e eeuw, d. 46 cm /d. 22,5 cm Steengoed met celadon-glazuur, Longquan-goed

AK-M AK-1694/ AK-MAK-1695 Schenking aan de Vereniging in 2000

Een van de belangrijkste productiecentra voor keramiek met celadon-glazuur bevond zich in Zuid-China, in de regio Longquan van de provincie Zhejiang en het noorden van Fujian. De hier sinds de tiende eeuw gevestigde ovens kregen een belangrijke impuls door de vestiging in de onmiddellijke nabijheid van het keizerlijk hof van de Zuidelijke Song-dynastie (1128-1279).

De lichte kleur van de enigszins grijze scherf zorgde ervoor dat de grijsgroene kleur van het glazuur goed tot haar recht kwam en het oppervlak een jade

achtig uiterlijk gaf. Dit maakte Longquan bij uitstek een medium voor het vervaardigen van keramiek met antieke vormen, teruggaand op oude rituele bronzen voorbeelden. Voor dergelijke voorwerpen bestond grote waardering in de Ming-periode (1368-1644). Had het antieke bronzen prototype een functie als ritueel vat dat als grafgift meegegeven werd, deze steengoed drie

poot werd als wierookbrander gebruikt voor het altaar door de geschoolde elite, die de toespelingen van de archaïstische vormen op waarde kon schatten.

Een tweede categorie binnen Longquan-steengoed vormen kommen en schalen, die zowel bestemd waren voor de binnenlandse markt als voor export naar Zuidoost-Azië. Dergelijke stukken werden met behulp van vormen in reliëf gedecoreerd of met uit de vrije hand gesneden versieringen, zoals de perziktakken in het plat van deze grote schaal.

(9)

10

5. Schaal

China, ca. 1700, d. 25.3 cm.

Porselein met een blauw glazuur, zes-karaktermerk Kangxi in een dubbele cirkel AK-RBK-15295

Deze schaal is geheel bedekt met een donkerblauw glazuur. In het plat is een draak ingegrift, een motief dat aan de buitenzijde herhaald wordt. De schaal is aan het museum geschonken door mevrouw Hannema-de Stuers, de moeder van Dirk Hannema die een grote collectie monochromen aanlegde op het Nijenhuis.

(10)

(11)

12

6. Penselenpot

China, begin I8e eeuw, h. 13 cm (afb. boven) Porselein met een turkoois glazuur AK-MAK- 571

Ex collectie Westendorp

De penselenpot is een vast onderdeel van de schrijftafel van de Chinese literaat. Aan deze schrijftafel-objecten werd grote zorg besteed omdat juist de literaten connaisseurs waren. In dit bijzondere geval is de wand gemodelleerd in de vorm van bamboescheuten. Heel levendig en scherp zijn de blaadjes vormgegeven. Het glazuur is met opzet niet vlak aangebracht maar de structuur van de bamboestengels is weergegeven door middel van donkere stippen op een lichte achtergrond.

(12)

(13)

0

7. Vaas

China, tweede helft 18e eeuw, h. 30,2 cm (afb. pagina 13) Porselein met een turkoois glazuur

AK-RBK-15964 Ex collectie May

Het vorige object, de penselenpot, is een uitzonderlijk stuk binnen de groep monochromen. Niet de vorm en de kleur krijgen alle aandacht, maar de in reliëf weergegeven details van de bamboestengels en bladen. Bij deze vaas is dat anders. Op de gladde vorm is prachtig te zien hoe het glazuur enigszins verloopt en daardoor een variatie in intensiteit te zien geeft. De vorm van de vaas gaat terug op rituele bronzen uit de Shang-tijd (12e eeuw v.Chr.).

8. Twee vazen

China, 1720-1745, h. 32 cm (afb. rechts) Porselein met een claire de lune-glazuur BK-16909

Het lichtblauwe claire de /une-glazuur is een van de uitvindingen tijdens de regeringsperiode van keizer Kangxi. Het was zowel geliefd in China als Europa. Meestal werd het toegepast op kleine voorwerpen voor de schrijftafel van de literaat. Deze kalebasvormige vazen met oren zijn zeer uitzonderlijk.

De Franse monturen dateren uit het midden van de 18e eeuw, een duidelijke aanwijzing dat de vazen al snel na vervaardiging naar Europa werden gezonden en door de toevoeging van de monturen tot zeer kostbare kleinoden werden gemaakt.

De liefde voor claire de /une-monochromen kende in het Westen nog een tweede bloeiperiode. In het begin van de 20e eeuw betaalden vooral Amerikaanse verzamelaars voor dit type porselein hoge bedragen. De grote vraag leidde tot kopieën die moeilijk van de originele 18e-eeuwse stukken zijn te onderscheiden. Het montuur neemt in dit geval alle twijfel weg.

(14)

15

(15)

16

(16)

9. Vaas

China, 1720-1740, h. 22,5 cm Porselein met een rood glazuur AK-RBK-15949

Ex collectie May

Op het gladde oppervlak van de deze vaas zou elke oneffenheid opvallen.

Het ontbreken daarvan toont het vakmanschap van de pottenbakker. Effen rode glazuren werden voor het eerst vervaardigd in de vroege Ming-periode.

Het rood wordt verkregen door koperoxide en het geglazuurde stuk wordt slechts één keer gebakken op de hoge temperatuur die nodig is voor de porseleinklei (1200-1300 graden). Het vereist grote kennis van zaken om het koperrood bij die hoge temperatuur niet te laten verbranden en het de juiste toon te geven.

Rode monochromen zijn steeds zeer gevraagd gebleven, maar de kennis die nodig is voor de vervaardiging hiervan is niet steeds voorhanden geweest.

De 18e eeuw was een bloeiperiode voor alle monochromen, ook voor het koperrood. Karakteristiek voor deze periode is de zachte glans van het glazuur en de zeer verzorgde begrenzing van het glazuur in een rechte lijn vlak boven de ongeglazuurde voetring.

(17)

18

10. Vaas

Porselein met een monochroom rood glazuur

China, I9dc eeuw (Daoguang-periode, 1821-1850), h. 27 cm AK-MAK-1707

Deze vaas uit het midden van de 19e eeuw verschilt op een aantal punten van het 18e-eeuwse exemplaar. Door een iets andere samenstelling van de grondstoffen is de glans harder. Bovendien slaagden de 19de-eeuwse pottenbakkers er niet meer in om het vloeien van het glazuur geheel onder controle te houden. Het rode glazuur is enigszins naar beneden gezakt waardoor aan de bovenzijde van de tuit het wit van het porselein zichtbaar wordt. Bij 19e-eeuwse stukken stopt het glazuur aan de onderzijde vaak niet in een rechte lijn, maar is het langs de voetring op de bodem van de oven gedropen. Het overtollige glazuur is vervolgens afgeslepen.

(18)

(19)

20

(20)

0

11. Kom, één van een paar

Porselein met een monochroom geel glazuur

China, I8e eeuw (Qianlong-periode, 1736-1795), d. 12,5 cm AK-MAK-1704-A-B

Het meesterschap van de Chinese pottenbakkers blijkt onder meer uit deze eenvoudige kom. Niets leidt de aandacht af van de fraaie proporties en de perfectie van het glazuur. Een aantal kleurstoffen is niet bestand tegen de hoge oventemperatuur die noodzakelijk is om porselein te bakken.

De kleuren die in het familie rose-palet worden gebruikt (emailkleuren waar

mee voorstellingen boven het glazuur worden geschilderd) kunnen ook als een monochroom glazuur op het object worden aangebracht. Bij deze kom is dat het geval. Op een kom met een transparant glazuur die gebakken en afgekoeld is, is een geel glazuur aangebracht. In deze tweede bakgang op een lagere temperatuur is het glazuur vastgebakken en versmolten met het object.

12. Kom

China, 1821-1850, zegelmerk Daoguang Porselein met een geel glazuur AK-RAK-1973-3

Deze kom is volgens hetzelfde procédé vervaardigd als het vorige exemplaar.

Dat de 18e eeuw een hoogtepunt was in de productie van de monochromen blijkt wel uit de iets grotere vlekkerigheid van dit 19e-eeuwse exemplaar.

Onder de glazuurlagen is een draak in het porselein gegerift. Het is

interessant om deze draak te vergelijken met de draak in de blauwe schaal uit de Kangxi-periode (zie nr. 5). Het 19e-eeuwse exemplaar lijkt iets aan scherpte en precisie te hebben ingeboet, terwijl het lijf van de 19e-eeuwse draak duidelijk zwaarder is dan dat van zijn 18e-eeuwse tegenvoeter.