• No results found

‘Als  vogels  van  eenderley  veeren’:  Johan  van  Oldenbarnevelt  en  Johan  de  Witt

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "‘Als  vogels  van  eenderley  veeren’:  Johan  van  Oldenbarnevelt  en  Johan  de  Witt"

Copied!
78
0
0

Bezig met laden.... (Bekijk nu de volledige tekst)

Hele tekst

(1)

‘Als  vogels  van  eenderley  veeren’:  

Johan  van  Oldenbarnevelt  en  Johan  de  Witt  

 

Een  literair-­‐historische  analyse  van  een  blamerend  pamflet  uit  het  Rampjaar  1672  

 

 

   

                     

 

 

    Masterscriptie   Laura  Kamp   Studentnummer:  1710222  

(2)

Inhoudsopgave  

 

Inleiding                                              3  

Stand  van  pamflettenonderzoek  

Methode,  vraagstelling  en  opzet  onderzoek   Historische  context  

Herleving  Oldenbarnevelt  in  pamfletten    

Hoofdstuk  1:  Retorica:  spot-­‐  en  lasterelementen  in  ’t  Leven  en  Bedrijf                                17  

Het  belang  van  eer  en  reputatie  in  de  Republiek  

Samenvattend  overzicht  van  de  inhoud  van  het  pamflet   De  retorica  van  het  pamflet:  argumentatie  

  Bepaling  van  type  redevoering  

  ’t  Leven  en  Bedrijf  vergeleken  met  een  gelegenheidsredevoering:  spot  en  laster   De  stilistische  presentatie  

  De  toon  

  Beeldspraak  

Conclusie      

Hoofdstuk  2:  Blamerende  beschuldigingen:  feitelijkheden  of  verzinsels?                        41   Biografieën  

Feit  vs.  verzinsel  

Blamerende  beschuldigingen     Johan  van  Oldenbarnevelt  

    Eenvoudige  afkomst  

    Vader:  moordenaar  

    Echtgenote:  bastaardkind  

    Schandalige  broers,  hoerige  zusters  

    Moordlustige  zoons  

    Vijand  van  de  ‘ware  religie’  

    Alleenheerser  

    Tegen  Maurits       Johan  de  Witt  

    Eenvoudige  afkomst  

    Vader:  vijand  van  Oranje       Tegen  Willem  III  

    ‘Liever  Frans  als  prins’     Prinsenmoordenaar   Conclusie     Tot  besluit                                        72     Literatuurlijst                                        74    

Bijlage:  Pamflet  ’t  Leven  en  Bedrijf  van  Mr.  Jan  van  Oldenbarnevelt  nagevolght  van  Mr.  Jan  de  Wit.    

(3)

Inleiding  

Het  onderzoeksobject  van  deze  scriptie  is  een  pamflet  uit  1672  getiteld  ’t  Leven  en  bedrijf  van  Mr.  Jan  

van  Oldenbarnevelt  nagevolght  van  Mr.  Jan  de  Wit  (verder  ’t  Leven  en  bedrijf  genoemd).  Voordat  ik  

uiteenzet  waarom  juist  dít  pamflet  de  moeite  van  onderzoeken  waard  is,  is  het  allereerst  belangrijk  om   toe  te  lichten  waarom  het  voor  een  letterkundige  neerlandicus  interessant  is  om  zich  bezig  te  houden   met  pamfletten.    

Stand  van  het  pamflettenonderzoek  

De  meeste  studies  naar  Nederlandse  pamfletten  zijn  afkomstig  van  historici.  Deze  wetenschappers   beschouwen  pamfletten  als  bronnenmateriaal  voor  historische  gebeurtenissen  of  verschijnselen.  In  een   enkel  geval  wagen  ook  kunsthistorici  zich  aan  de  zogenaamde  vlugschriften  door  de  iconografische   aspecten  van  het  schriftelijke  medium  te  bestuderen.1  Bij  een  neerlandicus  –  en  dan  specifieker  een   historisch  letterkundige  –  gaat  het  voornamelijk  om  de  vorm-­‐  en  inhoudsaspecten  van  een  pamflet,   vanwege  hun  nauwe  verwantschap  met  vroegmoderne  literaire  teksten.2  Het  uitgangspunt  bij  een  

literair-­‐historische  benadering  in  het  pamflettenonderzoek  is  dat  het  pamflet  literaire  teksten  kan   bevatten.  In  die  teksten  heeft  de  auteur  bijvoorbeeld  gebruikgemaakt  van  retorische  strategieën  om  de   lezer  te  overtuigen  van  een  bepaald  standpunt.  De  meerwaarde  van  een  literaire  analyse  is  dat  daarmee   meer  inzicht  kan  worden  verkregen  in  wat  de  functie  van  een  pamflet  kan  zijn  geweest.3  Dingemanse  

liet  bijvoorbeeld  in  haar  proefschrift  Rap  van  tong,  scherp  van  pen  (2008)  zien  dat  het  Buer-­‐praatje  

tusschen  drie  Amsterdammers  (1650)  niet  zozeer  een  politieke,  maar  vooral  een  commerciële  functie  zal  

hebben  gehad.4  Bij  een  globale,  historische  analyse  was  dit  pamflet  waarschijnlijk  als  politieke  

propaganda  getypeerd.  Bovendien  hebben  literatuurhistorici  pamfletten  onderzocht  op  het  gebruik  van   bepaalde  literaire  genres.  Uit  de  studie  van  Joost  Vrieler  bleek  dat  in  1672  een  type  gedicht  voorkwam   dat  in  de  rest  van  de  zeventiende  eeuw  nauwelijks  in  pamfletvorm  verschenen  was:  het  ‘echogedicht’.5  

Michel  Reinders  schreef  dat  in  datzelfde  jaar  1672,  ‘Het  Rampjaar’,  de  burgers  van  de  Republiek  een   nieuw  soort  pamflet  uitvonden  om  hun  grieven  en  eisen  openbaar  te  maken:  de  gedrukte  petitie.6  En  

Dingemanse  bracht  door  middel  van  een  literair-­‐historische  benadering  verschillende  varianten  van  een   bepaald  type  dialoogpamfletten,  de  zogenoemde  ‘praatjespamfletten’,  in  kaart.7    

                                                                                                                         

1  Joost  Vrieler,  Het  poëtisch  accent.  Drie  literaire  genres  in  zeventiende-­‐eeuwse  Nederlandse  pamfletten.  

(Hilversum:  Uitgeverij  Verloren,  2007),  18.    

2  José  de  Kruif,  e.a.,  Het  lange  leven  van  het  pamflet:  boekhistorische,  iconografische,  literaire  en  politieke  aspecten   van  pamfletten  1600-­‐1900,  (Hilversum:  Uitgeverij  Verloren,  2006),  11.  

3  Roeland  Harms,  De  uitvinding  van  de  publieke  opinie:  pamfletten  als  massamedia  in  de  zeventiende  eeuw.  

(Amsterdam:  Amsterdam  University  Press,  2010),  17.    

4  Clazina  Dingemanse,  Rap  van  tong,  scherp  van  pen.  Literaire  discussiecultuur  in  Nederlandse  praatjespamfletten  

(circa  1600-­‐1750).  (Hilversum:  Uitgeverij  Verloren,  2008),  170-­‐171.    

5  Een  ‘echogedicht’  is  een  dialoog  tussen  een  spreker  en  het  personage  Echo.  De  laatste  lettergrepen  of  woorden  

van  een  versregel  worden  teruggekaatst  door  Echo.  Vaak  fungeert  deze  teruggekaatste  versregel  als  commentaar   op  uitlatingen  van  de  spreker  of  antwoord  op  een  vraag.  (Bron:  Vrieler,  Het  poëtisch  accent,  167).    

6  Michel  Reinders,  Gedrukte  Chaos.  Populisme  en  moord  in  het  Rampjaar  1672.  (Amsterdam:  Uitgeverij  Balans,  

2010).    

(4)

De  literair-­‐historische  aandacht  voor  pamfletten  is  van  tamelijk  recente  datum.  In  1987  was  Craig  E.   Harline  één  van  de  eersten  die  het  pamflet  als  zelfstandig  historisch  verschijnsel  onderzocht  en  niet,   zoals  gebruikelijk  was  onder  Nederlandse  historici,  als  bron  van  andere  verschijnselen.  In  zijn  werk  

Pamphlets,  printing  and  political  culture  in  the  early  Dutch  republic  behandelt  hij  boekhistorische,  

politieke  en  ook  literaire  aspecten  van  vlugschriften.  Ook  besteedt  hij  aandacht  aan  de  productie  en   distributie  van  de  pamfletten,  door  bijvoorbeeld  het  mogelijk  aantal  boekverkopers  en  –drukkers  in   kaart  te  brengen.8  Harline  verwijst  in  zijn  boek  naar  twee  belangrijke  voorgangers.  De  Gentse  hoogleraar  

Paul  Frédéricq,  die  geschiedenis  en  letteren  doceerde,  publiceerde  al  in  1907  een  

pamflettenbloemlezing  met  aandacht  voor  de  literaire  kanten  van  pamfletten.9  En  in  1956  verscheen  

het  proefschrift  van  P.A.M.  Geurts  waarin  ook  aandacht  werd  geschonken  aan  ‘aspecten  van  vorm  en   inhoud’  zoals  het  gebruik  van  spreekwoorden,  fabels  en  verwijzingen  naar  de  Bijbelse  en  klassieke   verhalen.10  

Methode,  vraagstelling  en  opzet  onderzoek  

In  deze  scriptie  zal  een  brug  worden  geslagen  tussen  literaire  en  historische  aspecten  van  één  bepaald   pamflet,  namelijk  ’t  Leven  en  bedrijf    van  Mr.  Jan  van  Oldenbarnevelt  nagevolght  van  Mr.  Jan  de  Wit.  Ik   richt  me  op  de  retorica  van  dit  pamflet,  in  het  bijzonder  de  techniek  van  het  blameren  van  personen,   waar  bespotting  een  rol  bij  zal  spelen.  Mijn  historische  benadering  houdt  in  dat  ik  probeer  na  te  gaan  in   hoeverre  de  blamerende  beschuldigingen  over  de  twee  hoofdpersonen  Johan  van  Oldenbarnevelt  en   Johan  de  Witt  –  daarover  later  meer  –  uit  het  pamflet  gebaseerd  zijn  op  feitelijkheden  of  verzinsels.   Uiteindelijk  hoop  ik  op  de  volgende  hoofdvraag  een  antwoord  te  kunnen  geven:  

In  hoeverre  is  er  sprake  van  de  retorische  techniek  van  blameren  in  het  pamflet  ’t  Leven  en  bedrijf  van  

Mr.  Jan  van  Oldenbarnevelt  nagevolght  van  Mr.  Jan  de  Wit  uit  1672  en  in  hoeverre  zijn  deze  blamerende  

beschuldigingen  gebaseerd  op  feitelijkheden  dan  wel  laster?    

In  het  eerste  hoofdstuk  richt  ik  me  op  de  retoriek  in  ’t  Leven  en  bedrijf.  Allereerst  geef  ik  een  

samenvattend  overzicht  van  de  inhoud  van  het  pamflet.  Ik  omschrijf  de  termen  ‘spot’  en  ‘laster’  en  stip   kort  het  belang  aan  van  eer  en  reputatie  ten  tijde  van  de  Republiek.  De  spot-­‐  en  lasterelementen  in  het   pamflet  worden  op  twee  niveaus  onderzocht.  Eerst  maak  ik  een  analyse  van  de  argumentatie  door  het   pamflet  te  vergelijken  met  een  gelegenheidsredevoering.  Ik  gebruik  hiervoor  de  samenvattende   overzichtsstudie  Klassieke  retorica  van  Leeman  en  Braet  (1987),  Classical  Rhetoric  for  the  Modern  

Student  (1971)  van  Edward  P.J.  Corbett  en  het  werk  van  Quintilianus:  de  opleiding  tot  redenaar  (1987),  

vertaald  door  Piet  Gerbrandy.  Vervolgens  analyseer  ik  de  stilistische  presentatie  van  ’t  Leven  en  bedrijf   door  aandacht  te  schenken  aan  de  beeldspraak.  Dit  alles  leidt  tot  een  concluderende  paragraaf  waarin   de  spot-­‐  en  lasterelementen  in  ’t  Leven  en  bedrijf  aangewezen  worden.  

                                                                                                                         

8  Craig  E.  Harline,  Pamphlets,  printing,  and  political  culture  in  the  early  Dutch  Republic.  (Dordrecht:  Uitgeverij  

Martinus  Nijhoff,  1987),  iii.    

9  Paul  Frédéricq,  Het  Nederlandsch  proza  in  de  zestiendeeuwsche  pamfletten,  uit  den  tijd  der  beroerten,  met  eene  

bloemlezing  (1566-­‐1600)  en  een  aanhangsel  van  liedjes  en  gedichten  uit  dien  tijd.  (Brussel:  Uitgeverij  Hayez,  1907).  

(5)

Het  tweede  hoofdstuk  ligt  in  het  verlengde  van  het  eerste:  om  de  feitelijkheden  van  de  spot-­‐  en   lasterelementen  te  onderscheiden  van  de  fictie,  onderwerp  ik  het  pamflet  aan  een  vergelijking  met  de   biografieën  over  de  twee  hoofdpersonen.  De  biografieën  waarvan  ik  gebruikmaak  zijn  voor  Johan  van   Oldenbarnevelt  De  man  en  zijn  staat  (2005)  van  Ben  Knapen  en  Johan  van  Oldenbarnevelt  (1980)  van   Jan  den  Tex.  Voor  een  biografie  over  Johan  de  Witt  raadpleeg  ik  het  werk  van  Luc  Panhuysen,  De  ware  

vrijheid:  de  levens  van  Johan  en  Cornelis  de  Witt  (2005)  en  het  boek  van  Herbert  H.  Rowen,  Johan  de   Witt:  staatsman  van  de  ‘ware  vrijheid’  (1985).  Hierna  volgt  een  concluderende  paragraaf  over  de  

feitelijkheden  van  de  spot  en  laster  over  de  beide  Johans.    

Maar  voordat  ik  aan  deze  literaire  en  historische  analyses  toekom,  wil  ik  het  pamflet  in  zijn  historische   context  plaatsen.  Die  context  heb  ik  nodig  om  de  blaamretoriek  te  kunnen  herkennen  en  te  kunnen   opnemen.  

Historische  context    

Het  onderzoeksobject  van  deze  scriptie  is  het  pamflet  ’t  Leven  en  Bedrijf  van  Mr.  Jan11  van  

Oldenbarnevelt  nagevolght  van  Mr.  Jan  de  Wit  (verder  afgekort  tot  ’t  Leven  en  Bedrijf).12  Onderaan  de  

titelpagina  van  het  pamflet  staat  Gedrukt  in  ’t  gruwel-­‐jaar  1672.  Dat  jaar  staat  voor  de  zeventiende-­‐ eeuwse  Republiek  der  Zeven  Verenigde  Nederlanden  bekend  als  ‘het  Rampjaar’.  De  Republiek  dreigde  in   dat  voorjaar  elk  moment  te  worden  aangevallen  door  Frankrijk:  Lodewijk  XIV  wilde  de  Zuidelijke  

Nederlanden  bij  zijn  rijk  voegen  wegens  zijn  streven  naar  natuurlijke  grenzen.  13  De  zogenaamde  

Hollandse  oorlog  (1672-­‐1679)  was  bijna  een  feit.  De  Republiek  werd  op  dat  moment  bestuurd  door  een   aantal  belangrijke  regenten  die  de  gewesten  vertegenwoordigden,  onder  leiding  van  de  toenmalige   raadpensionaris  Johan  de  Witt.14  

Toen  de  inval  van  de  Fransen  op  12  juni  1672  daadwerkelijk  plaatsvond,  was  de  ontreddering  in  de   Republiek  groot.  Twee  partijen  kwamen  steeds  meer  tegenover  elkaar  te  staan.  Aan  de  ene  kant   stonden  de  staatsgezinden  –  waartoe  Johan  de  Witt  ook  behoorde.  Zij  wilden  een  zo  groot  mogelijk   gewestelijke  zelfstandigheid  behouden.  Maar  hun  tegenstanders,  de  prinsgezinden,  wilden  prins  Willem   III  aan  de  macht  hebben  door  hem  tot  stadhouder  uit  te  roepen.15  Sinds  1650  had  de  Republiek  geen  

stadhouder  meer  gehad.  In  mei  1654  namen  de  Staten  van  Holland  zelfs  de  Akte  van  Seclusie  aan.  Hierin   legden  zij  vast  geen  Oranje  meer  tot  stadhouder  van  het  gewest  te  benoemen.  Ook  werd  het  uitgesloten   dat  een  Oranje  kapitein-­‐generaal  van  de  Unie  zou  worden.16    Maar  de  prinsgezinden  zagen  in  deze  

                                                                                                                         

11  Men  varieerde  in  pamfletten  regelmatig  met  namen.  Zo  werd  de  naam  ‘Johan’  vaak  ‘Jan’.  ‘De  Witt’  werd  

regelmatig  ‘de  Wit’  of  ‘de  Wijt’  en  ‘Van  Oldenbarnevelt’  werd  soms  gereduceerd  tot  ‘Barnevelt’.    

12  Pamflet  ’t  Leven  en  bedrijf  (Kn.  10433),  A2.  De  afkorting  Kn.  staat  voor  ‘knuttelnummer’.  In  1879  werd  een  

speciale  ambtenaar  aangesteld  –  dr.  W.P.C.  Knuttel  (1854-­‐1921)  –  om  een  verzameling  van  meer  dan  30.000   historisch  belangrijke  pamfletten  te  catalogiseren.  Dit  leidde  tot  de  Catalogus  van  de  pamfletten-­‐verzameling   berustende  in  de  Koninklijke  Bibliotheek.  (Bron:  site  van  de  Koninklijke  Bibliotheek  te  Den  Haag).  

13  Petra  Dreiskämper,  Redeloos,  radeloos,  reddeloos  –  de  geschiedenis  van  het  rampjaar  1672,  (Hilversum:  

Verloren,  1998),  34.  

14  Ibid.,  15-­‐18.   15  Ibid.,  56-­‐63.  

(6)

Oranjetelg  de  redder  in  nood.  Om  het  angstige  en  woedende  volk  kalm  te  krijgen,  konden  de  regenten   niets  anders  doen  dan  toestemmen  en  de  Akte  nietig  te  verklaren:  Willem  III  werd  in  juni  1672  

stadhouder  van  de  Republiek.17  

Een  belangrijk  kwestie  tijdens  deze  onstuimige  maanden  in  1672  in  de  Republiek  heeft  te  maken  met   soevereiniteit.  Want  bij  wie  diende  de  macht  in  de  Republiek  te  liggen?  Bij  de  stadhouder  c.q.  prins  of  bij   de  Staten  van  Holland?    

Ook  al  hadden  de  regenten  deze  kwestie  noodgedwongen  opgelost  door  Willem  III  te  benoemen  tot   stadhouder,  de  rust  keerde  absoluut  niet  terug.  De  Fransen  veroverden  ondertussen  stad  na  stad  en   waren  al  tot  Utrecht  gekomen.  De  volkswoede  richtte  zich  op  Johan  de  Witt,  hij  zou  aan  de  kant  van  de   Fransen  staan  door  het  land  gemakkelijk  over  te  geven  aan  de  Franse  legers.  Zijn  broer  Cornelis,   Ruwaard18  van  Putten,  werd  tevens  ervan  beschuldigd  een  moordaanslag  op  Willem  III  te  hebben  

beraamd.  Op  20  augustus  resulteerde  deze  woede  uiteindelijk  in  een  gruwelijke  lynchpartij  op  de   gebroeders  De  Witt  door  de  bevolking  van  Den  Haag.19  

De  soevereiniteitskwestie  –  macht  bij  de  stadhouder  of  macht  bij  de  gewesten  –    komt  duidelijk  naar   voren  in  het  pamflet  dat  in  deze  scriptie  centraal  staat,  ’t  Leven  en  Bedrijf.  De  anonieme  schrijver  van  dit   pamflet  maakt  twee  raadpensionarissen  uit  de  zeventiende  eeuw  ,  waaronder  Johan  de  Witt,  

belachelijk.  Deze  politici  probeerden  bijvoorbeeld  het  bloeiende  vaderland  naar  de  ellende  te  helpen   door  ‘het  gesagh  aan  hun  en  de  hare  te  houden  (..)  en  al  die  hun  daar  in  tegen  stonden  (..)  met  gewelt  te   onderdrukken.’20  Bovendien  plaatst  de  auteur  tegelijkertijd  twee  prinsen  of  stadhouders,  waaronder  

Willem  III,  op  een  voetstuk.  ‘(..)Prins  Willem  de  darde,  dien  onversaagde  en  bloeijende  Krijghsvorst,  in   wiens  aangesichte  blinken  stralen  van  liefde  en  medogentheyt,  over  onse  erbarmelijke  vervallen  

staat(..).’21  De  auteur  liet  evident  merken  dat  de  macht  volgens  hem  bij  de  stadhouder  diende  te  liggen.    

Het  pamflet  ’t  Leven  en  Bedrijf  kwam  in  1672  niet  zomaar  uit  de  lucht  vallen.  De  auteur  zag  een  patroon,   een  twistpunt  waar  herhaaldelijk  sprake  van  was  in  de  Republiek:  de  machtsverhouding  tussen  de   Staten  en  stadhouder.  Of  in  het  geval  van  ’t  Leven  en  Bedrijf,    tussen  de  raadpensionaris  en  de   stadhouder.  In  1618  ging  dat  over  de  samenwerking  tussen  Oldenbarnevelt  en  prins  Maurits.  In  1672   leek  deze  verstandhouding  verdacht  veel  op  die  tussen  Johan  de  Witt  en  prins  Willem  III,  volgens  de   auteur.    

In  1650  werd  de  soevereiniteitskwestie  in  de  Republiek  weer  op  scherp  gezet.  In  dat  jaar  deed  prins  en   stadhouder  Willem  II  een  poging  tot  een  machtsgreep.  Frijhoff  en  Spies  noemen  1650  ‘het  jaar  waarin   de  soevereiniteit  over  de  Republiek  op  het  spel  stond  en  de  Republiek  zelf  van  staatsvorm  dreigde  te   veranderen.’22  De  sluimerende  strijd  tussen  de  staatsgezinden  en  de  jonge  stadhouder  bereikte  een  

hoogtepunt  toen  enkele  invloedrijke  Hollandse  steden,  zonder  toestemming  van  de  andere  gewesten,                                                                                                                            

17  Dreiskämper,  Redeloos,  radeloos,  reddeloos,  60-­‐64.   18  Ruwaard:  landsheer  van  stad  of  gewest.    

19  Dreiskämper,  Redeloos,  radeloos,  reddeloos,  7-­‐13.   20  Pamflet  Kn.  10433,  A2/1.  

21  Pamflet  Kn.  10433,  22.  

(7)

besloten  tot  inkrimping  van  het  landleger.  Ingehuurde  compagnieën  die  door  Holland  werden  betaald,   werden  naar  huis  gestuurd.23  Willem  II,  die  tevens  legeraanvoerder  was,  reageerde  hier  heel  fel  op.  Hij  

startte  een  propagandacampagne  met  pamfletten  waarin  de  gevaren  van  de  regentenpolitiek  (het   streven  van  de  staatsgezinden)  uitvoerig  werden  beschreven.  Maar  Holland,  onder  leiding  van  de   ‘Bickerse  Ligue’,  de  factie  rond  de  machtige  Amsterdamse  regenten  Andries  (1586-­‐1652)  en  Cornelis   Bicker  (1592-­‐1654),  verzette  zich.  Op  30  juli  1650  besloot  Willem  II  zijn  staatsgreep  uit  te  voeren.  Hij   arresteerde  in  Den  Haag  zes  vooraanstaande  regenten  en  zette  ze  gevangen  op  slot  Loevestein.  Onder   hen  ook  Jacob  de  Witt  (1589-­‐1674),  burgemeester  van  Dordrecht  en  vader  van  Johan  en  Cornelis.24  

Tegelijkertijd  probeerde  de  prins  een  aanslag  op  Amsterdam  te  plegen.  In  de  nacht  van  30  juli  werd  een   troepenmacht  van  tienduizend  man  uit  de  verschillende  gewesten  bij  Amsterdam  bijeengebracht.  De   aanslag  mislukte  echter  door  tijdig  waarschuwen  van  een  postrijder  die  de  ruiterij  van  de  prins  op  de   Gooise  hei  had  gezien.  Zo  kon  Amsterdam  zijn  verdediging  goed  voorbereiden.  Uiteindelijk  zwichtte  de   stad  onder  de  dreiging  van  geweld.  Op  3  augustus  werd  een  compromis  tussen  Willem  II  en  Amsterdam   bereikt:  het  beleg  werd  gestaakt,  maar  de  Bickers  moesten  aftreden.  Ook  beloofde  Amsterdam  de   ideeën  van  de  prins  over  de  legersterkte  te  ondersteunen.  De  gevangenen  van  Loevestein  werden   vrijgelaten,  maar  moesten  direct  hun  ambt  neerleggen.25    

De  gebeurtenissen  namen  een  onverwachte  wending  toen  de  24-­‐jarige  prins  op  6  november  stierf  aan   de  pokken.  Acht  dagen  later  werd  zijn  zoon  Willem  III  geboren.  De  Staten  van  Holland  grepen  hun  kans   door  op  12  november,  nog  vlak  vóór  de  geboorte  van  de  opvolger,  het  initiatief  te  nemen  tot  een   vergadering  van  alle  gewesten  die  het  staatsbestel  definitief  moest  regelen.  De  Loevesteiners  werden  in   hun  ambt  hersteld  en  de  stemhebbende  steden  van  Holland  kregen  het  recht  terug  om  hun  eigen   vroedschappen  en  regenten  te  benoemen.26  De  Staten  van  Holland  besloten  dat  een  stadhouder  niet  

noodzakelijk  was  voor  de  Republiek.  Alleen  Groningen  en  Friesland  behielden  een  graaf  van  Nassau  als   stadhouder.  Door  de  afwezigheid  van  een  stadhouder  konden  de  Loevesteiners  het  beleid  grotendeels   naar  zich  toe  trekken.  Hun  positie  werd  versterkt  nadat  de  invloedrijkste  ambtenaar  in  de  Republiek,  de   raadpensionaris  Johan  de  Witt,  het  hoofd  van  de  staatsgezinde  partij  werd.  Hij  was  een  voorstander  van   ‘de  Ware  Vrijheid’  en  gaf  krachtig  leiding  aan  de  Staten  van  Holland.  Holland  domineerde  in  de  Staten-­‐ Generaal  en  bepaalde  het  beleid  van  de  Republiek.  Vanaf  dat  moment  was  het  Eerste  Stadhouderloze   tijdperk  (1650-­‐1672)  een  feit.27  

De  Witt  bleek  uiterst  geschikt  voor  zijn  ambt.  Hij  was  plichtsgetrouw,  werkte  hard  en  ging  voorzichtig  te   werk.  Net  als  zijn  vader  was  hij  een  strijder  voor  de  ‘Ware  Vrijheid’  en  wilde  een  zo  groot  mogelijke   zelfstandigheid  voor  de  gewesten.  Dat  betekende  dat  de  macht  van  de  Oranjes  zoveel  mogelijk   ingeperkt  diende  te  worden.28  

                                                                                                                         

23  Dreiskämper,  Redeloos,  radeloos,  reddeloos,  17.     24  Frijhof,  Spies,  1650.  Bevochten  Eendracht,  76-­‐77.     25  Ibid.,  77-­‐78.  

26  Ibid.,  78-­‐79.  

(8)

De  Oranjes  buiten  de  regering  houden,  lukte  onder  andere  met  de  Akte  van  Seclusie  die  tijdens  de   Vrede  van  Westminster  (1654)  gesloten  werd.  De  Vrede  van  Westminster  beëindigde  de  Eerste  Engels-­‐ Nederlandse  Oorlog  tussen  Engeland  en  de  Republiek.29  De  toenmalige  dictator  van  Engeland,  Oliver  

Cromwell  (1599-­‐1658),  had  vanwege  de  dynastieke  verbinding  tussen  de  Stuarts  (zijn  tegenstanders)  en   de  Oranjes  veel  belang  bij  de  neergang  van  het  Huis  van  Oranje.  En  dus  ook  De  Witt  en  zijn  partij  zagen   voordeel  in  de  Akte.30    

Vanaf  de  jaren  ’60  begon  er  iets  te  veranderen  aan  de  reputatie  van  De  Witt:  hij  maakte  meer  vijanden.   De  Stuarts  uit  Engeland  werden  in  1660  in  ere  hersteld  en  Karel  II  (1630-­‐1685),  oom  van  de  jonge  Willem   III,  was  de  Nederlanden  niet  gunstig  gezind.  Om  een  nieuwe  oorlog  te  voorkomen,  diende  De  Witt  de   Akte  van  Seclusie  te  verwerpen.Ook  eiste  Karel  II  dat  de  Staten  van  Holland  de  jonge  prins  een  goede   opvoeding  zouden  geven.  De  Witt  gaf  hieraan  gehoor,  maar  schoonde  tegelijkertijd  de  hofhouding  van   de  prins  op.  Anglofielen  werden  verwijderd,  en  dat  maakte  De  Witt  bij  velen  niet  populair.31  Er  werden  

pamfletten  gepubliceerd  met  veel  commentaar  op  de  regering,  zoals  ’t  Samen-­‐spraeck,  tusschen  een  

Rotterdammer  En  een  Geldersman  over  d’Hollantsche  geprenteerde  Vryheyt  (..).32  Of  Onwederleggelycke  

Bewys-­‐Redenen  Daer  door  betoont  wort,  dat  de  Vereenighde  Nederlanden,  alleen  door  Godts  

voorsieninge  ende  der  Princes  van  Orangien  beleyt,  vant  Spaensche  Jock,  ende  slavernye  vry  gemaeckt   zijn.33  

Ondanks  de  maatregelen  en  tegemoetkomingen  van  de  raadpensionaris,  brak  er  opnieuw  oorlog  uit   tussen  Engeland  en  de  Republiek  vanwege  botsende  handelsbelangen.  Dankzij  steun  van  Frankrijk  en   een  overwinning  van  de  Nederlandse  vloot  onder  leiding  van  Cornelis  de  Witt  werd  de  vrede  in  1667   getekend.  De  tweede  Engels-­‐Nederlandse  oorlog  werd  beëindigd.34  

Vanaf  1667  kwam  De  Witt  in  een  lastig  parket.  Hij  en  zijn  aanhangers  voelden  steeds  meer  de  dreiging   van  een  machtige  Oranjetelg.  Door  de  Haarlemse  pensionaris  Fagel  en  de  Amsterdamse  regent   Valckenier  werd  een  oplossing  gevonden:  het  Eeuwig  Edict.  Het  besluit  hield  in  dat  de  ambten  van   stadhouder  en  kapitein-­‐generaal  voor  altijd  onverenigbaar  waren.  Het  stadhouderschap  in  Holland  werd   zelfs  voor  eeuwig  afgeschaft.35  In  ruil  hiervoor  zou  Willem  op  zijn  achttiende  lid  mogen  worden  van  de  

Raad  van  State  en  bovendien  kapitein-­‐generaal  kunnen  worden.  De  Witt  was  hier  op  tegen,  hij  zag  in  dat   de  positie  van  Willem  III  in  feite  versterkt  zou  worden.  Nu  hem  het  opperbevel  in  het  vooruitzicht  was                                                                                                                            

29  De  Eerste  Engels-­‐Nederlandse  oorlog  (1652-­‐1654):  Deze  oorlog  had  alles  te  maken  met  de  belangen  die  beide  

landen  hadden  in  de  handel  en  zeevaart.  Engeland  was  vooral  gericht  op  uitbreiding  van  het  handelsgebied,  terwijl   de  Republiek  haar  gebied  wilde  versterken  en  de  gunstige  situatie  wilde  handhaven.  Cromwell  begon  met  een   economische  politiek  van  protectionisme  in  Engeland.  De  eigen  handel  en  scheepvaart  dienden  bevorderd  te   worden  door  de  handel  van  buitenlanders  in  Engeland  te  belemmeren.  Dit  gebeurde  door  bijvoorbeeld  hogere   belasting  te  heffen  op  buitenlandse  schepen  die  Engeland  aandeden.  In  de  koloniën  was  een  felle  strijd  ontstaan   tussen  de  Indische  compagnieën  van  beide  landen,  met  name  in  het  Caribisch  gebied.  Deze  slechte  verhouding  liep   uit  op  een  oorlog.  (Bron:  Dreiskämper,  Redeloos,  reddeloos,  radeloos,  29-­‐30).  

30  Vrieler,  het  poëtisch  accent,  48-­‐49.   31  Ibid.,  49.  

32  Pamflet,  Kn.  8804.   33  Pamflet,  Kn.  8806.  

34  Vrieler,  Het  poëtisch  accent,  49.  

(9)

gesteld,  zou  de  prins  altijd  hongeren  naar  meer.36  Het  Eeuwig  Edict  werd  echter  wel  doorgevoerd.  Voor  

de  prinsgezinden  was  dit  weer  een  bewijs  van  de  Oranjehaat  van  De  Witt.37  De  Witt  en  zijn  aanhangers  

werden  dan  ook  in  Oranjegezinde  pamfletten  verantwoordelijk  gehouden  en  het  Edict  werd  beschimpt.   Dit  gebeurde  bijvoorbeeld  in  Vriende-­‐praetjen  over  het  Eeuwig  Edict,  of  Starcken  Eeuwigen  Edick38.  

(Gelijck  men  seght)  die  de  Hollandsche  Asijn-­‐makers39  soo  suyr  in  de  oogen  begint  te  druypen  (..).40    

Niet  alleen  dit  Edict,  maar  ook  De  Witts  buitenlandse  politiek  inzake  Frankrijk  werd  door  velen  niet   gewaardeerd.  Lodewijk  XIV  breidde  zijn  rijk  uit  met  een  gedeelte  van  de  Zuidelijke  Nederlanden.  Het   drong  toen  bij  De  Witt  door  dat  deze  Franse  vorst  het  ook  op  de  Republiek  had  gemunt.  Om  de  

Republiek  te  kunnen  verdedigen  tegen  de  Fransen,  sloot  De  Witt  een  verbond  met  Engeland  en  Zweden,   de  Triple  Alliantie  (1668).  Daarin  werd  vastgelegd  dat  de  drie  landen  elkaar  militair  zouden  steunen  als   Frankrijk  een  van  hen  aanviel.  Maar  de  Republiek  had  daarvoor  ook  nog  een  verbond  met  Frankrijk   gesloten,  met  deze  hulp  kon  de  Engelse  vloot  verslagen  worden  in  de  twee  Engels-­‐Nederlandse   oorlogen.  Frankrijk  en  Engeland  waren  hierover  gekrenkt  en  verontwaardigd  en  sloten  onder  andere   hierom  een  geheim  verbond,  het  Verdrag  van  Dover  (1670).41  Frankrijk  en  Engeland  beloofden  hierin  

elkaar  te  ondersteunen  in  de  aanval  op  de  Republiek  en  maakten  afspraken  over  de  manier  waarop  ze   dat  zouden  bewerkstellingen.42    

Vanaf  1671  bereikte  de  spanning  een  hoogtepunt.  De  Witt  had  bezuinigd  op  het  leger,  waardoor  het   sterk  verzwakt  was.  De  Republiek  had  bovendien  geen  bondgenoten  meer  over,  terwijl  dreiging  van   Frankrijk  en  Engeland  op  de  loer  lag.  Daarbij  zat  het  land  zonder  een  sterke  militaire  bevelhebber.  Dit   waren  voor  veel  mensen  redenen  om  Willem  III  tot  kapitein-­‐generaal  te  benoemen.  Op  deze  manier  zou   Karel  II  gunstig  gestemd  worden  en  afzien  van  een  oorlog  met  de  Republiek.  Deze  zware  druk  zorgde   ervoor  dat  De  Staten  van  Holland  besloten  om  de  prins  in  februari  1672  voor  één  veldtocht  te  

benoemen.43  Tegelijkertijd  werd  afgesproken  dat  wanneer  de  prins  de  gerechtigde  leeftijd  zou  bereiken,  

zijn  benoeming  voor  het  leven  zou  gelden.  Willem  III  werd  dus  opperbevelhebber  van  het  leger.  De  Witt   kon  niet  anders  dan  instemmen.  Hij  kon  slechts  toezien  hoe  de  verdeeldheid  onder  de  regenten  en   burgers  groeide.  De  staat  verzwakte  en  het  uitbreken  van  de  oorlog  kwam  steeds  dichterbij.44  

In  april  en  mei  1672  ontving  de  Republiek  oorlogsverklaringen  vanuit  Parijs,  Londen,  Münster  en  Keulen.   Het  begin  van  de  Hollandse  oorlog  was  ingeluid.  Al  spoedig  walsten  de  Franse  troepen  over  de  

Nederlandse  linies  heen.  Lodewijk  XIV  verdeed  zijn  tijd  echter  met  het  veroveren  van  verschillende   steden  in  de  Republiek,  waardoor  er  tijd  gewonnen  werd  voor  de  Republiek  om  het  leger  te  

reorganiseren.  Maar  voor  Johan  de  Witt  was  het  kwaad  al  geschied.  Boze  tongen  beweerden  dat  de                                                                                                                            

36  Luc  Panhuysen,  De  ware  vrijheid,  de  levens  van  Johan  en  Cornelis  de  Witt,  (Amsterdam/Antwerpen:  Uitgeverij  

Atlas,  2005),  347.  

37  Dingemanse,  Rap  van  tong,  scherp  van  pen,  189.  

38  Edick:  Azijn.  (Bron:  Woordenboek  der  Nederlandsche  Taal,  afgekort  tot  WNT).    

39  Asijnmakers:  hiermee  worden  de  staatsgezinden  bedoeld.  (Dingemanse,  Rap  van  tong,  scherp  van  pen,  189).   40  Pamflet  Kn.  10333.  

41  Vrieler,  Het  poëtisch  accent,  49.  

42  Dreiskämper,  Redeloos,  radeloos,  reddeloos,  35.   43  Vrieler,  Het  poëtisch  accent,  49-­‐50.  

(10)

inval  van  de  Fransen  te  wijten  was  aan  het  verraad  van  de  raadpensionaris.  Frankrijk  zou  hem  geld   geboden  hebben,  en  onder  het  motto  ‘liever  Frans  dan  Prins’  had  hij  het  aangenomen.45      

De  periode  van  juni  tot  augustus  1672  was  het  brandpunt  van  het  Rampjaar.  De  Engelsen  bedreigden  de   Republiek  vanaf  de  zee.  Lodewijk  XIV  had  eind  juni  reeds  drie  gewesten  tot  zijn  bezit  gemaakt.  De   bevolking  wilde  dat  het  Eeuwig  Edict  afgeschaft  werd.  De  roep  om  Willem  III  aan  de  macht  te  hebben   werd  steeds  groter.  Op  4  juli  werd  daarom  besloten  Willem  III  tot  stadhouder  te  benoemen.46  

De  machtspositie  van  de  staatsgezinde  regenten  stortte  vanaf  dat  moment  volledig  in.  De  aandacht  die   in  eerste  instantie  gericht  was  op  de  verheffing  van  de  prins,  keerde  zich  nu  in  woede  tegen  de  regering.   Geruchten  werden  vanaf  juli  openlijk  op  papier  gedrukt.  Er  verschenen  allerlei  lasterpamfletten  waarin   de  regenten  werden  beschuldigd  van  alles  wat  slecht  was.  Vooral  de  Loevesteiners  moesten  het   ontgelden.  Deze  vlugschriften  zorgden  voor  nog  meer  haatgevoelens  tegenover  de  regering  en   voornamelijk  tegen  Johan  de  Witt.  De  raadpensionaris  constateerde  dat  het  volk  hem  het  liefst  zag   vertrekken.  Hij  was  nog  maar  net  hersteld  van  een  mislukte  aanslag  op  zijn  leven,  dit  was  eind  juni   gebeurd.  Dat  de  terechtgestelde  dader  als  martelaar  werd  vereerd,  maakte  duidelijk  dat  het  voor  De   Witt  geen  enkele  zin  meer  had  om  nog  langer  raadpensionaris  te  blijven.  Op  4  augustus  nam  hij  ontslag   in  de  Statenvergadering  van  Holland.  Dit  zorgde  er  echter  niet  voor  dat  de  gemoederen  in  de  Republiek   tot  rust  kwamen.  Er  kwam  geen  einde  aan  de  beschuldigende  lasterpraatjes  en  opstootjes.47    

Ook  zijn  broer  Cornelis  ontkwam  niet  aan  de  beschuldigingen.  Hij  werd  ervan  beticht  een  moordaanslag   op  de  prins  gesmeed  te  hebben.  Ene  Willem  Tichelaar,  een  louche  barbier,  beweerde  dat  de  ruwaard   hem  had  gevraagd  de  prins  te  vermoorden  in  ruil  voor  een  gunst  en  veel  geld.  Cornelis  verklaarde  dat   het  juist  andersom  was:  Tichelaar  was  met  snode  plannen  bij  hem  gekomen.  Maar  de  weerleggingen   vonden  geen  gehoor.  Beide  heren  werden  opgepakt  en  Cornelis  kwam  op  de  pijnbank  terecht.  Cornelis   gaf  geen  bekentenis.  Uit  angst  of  afkeer  van  de  volksstemming,  durfden  de  raadslieden  van  het  Hof  niet   tot  vrijspraak  te  komen.  Tegelijk  vonden  ze  de  doodstraf  onverteerbaar.  Alle  bewijs  ontbrak,  maar  toch   werd  hij  uiteindelijk  veroordeeld  voor  prinsenmoord.  Het  vonnis  van  Cornelis  werd  ’s  ochtends  vroeg  op   20  augustus  bekend:  hij  werd  veroordeeld  tot  verbanning  uit  ambt  en  land.48    

De  gebroeders  hadden  niet  kunnen  bedenken  dat  deze  dag  nog  dramatischer  zou  worden.  Toen  Johan   op  deze  ochtend  zijn  broer  uit  de  Haagse  Gevangenpoort  wilde  ophalen,  werd  hun  vertrek  door  een   menigte  belet.  Er  verzamelde  zich  een  steeds  groter  wordende  mensenmassa.  Na  enkele  uren  waren  de   gemoederen  rond  de  Gevangenpoort  enorm  verhit.  Men  was  ervan  overtuigd  dat  daarbinnen  twee   prinsenmoordenaars  en  landsverraders  zaten.  Het  lukte  de  woedende  burgers  het  gebouw  binnen  te   dringen  en  de  gebroeders  aan  te  vallen.  Uiteindelijk  werden  beiden  op  gruwelijke  wijze  om  het  leven   gebracht  en  met  de  voeten  boven  aan  de  galg  bij  het  Groene  Zoodje  (de  executieplaats)  opgehangen.49  

                                                                                                                         

45  Vrieler,  Het  poëtisch  accent,  50.     46  Ibid.,  50-­‐51.  

47  Dreiskämper,  Redeloos,  reddeloos,  radeloos,  69-­‐71.     48  Ibid.,  7-­‐9.  

(11)

Dreiskämper:  ‘Het  rampjaar  1672,  het  jaar  waarin  het  volk  redeloos,  de  regering  radeloos  en  het  land   reddeloos  was,  bereikte  hiermee  zijn  tragische  hoogtepunt’.50  

Herleving  Oldenbarnevelt  in  pamfletten  

Nu  de  historische  context  van  het  pamflet  ’t  Leven  en  Bedrijf  geschetst  is,  wil  ik  in  deze  paragraaf  laten   zien  dat  het  vlugschrift,  waarin  Johan  van  Oldenbarnevelt  en  Johan  de  Witt  met  elkaar  vergeleken   worden,  in  1672  niet  zomaar  uit  de  lucht  kwam  vallen.  Sinds  de  jaren  zestig  van  de  zeventiende  eeuw   werden  pamfletten  uitgebracht  waarin  Oldenbarnevelt  als  het  ware  herleefde.    

’t  Leven  en  Bedrijf  zelf  was  al  een  herbewerking  van  een  ander  pamflet  uit  1618  met  een  soortgelijke  

inhoud.  Al  op  de  eerste  pagina  van  ’t  Leven  en  Bedrijf  wordt  verwezen  naar  De  Gulde  Legenden  van  den  

Nieuwen  Sint  Jan51  (verder  Gulden  Legenden  genoemd).  In  De  Gulden  Legenden  wordt  het  leven  en  

handelen  van  landsadvocaat  en  raadpensionaris  Johan  van  Oldenbarnevelt  kritisch  en  spottend   besproken.  Ook  de  manier  waarop  Van  Oldenbarnevelt  prins  Maurits  behandeld  zou  hebben  komt   uitvoerig  ter  sprake.    

De  Gulden  Legenden  wordt  ruim  vijftig  jaar  later  opnieuw  uitgebracht  ‘(..)welk  nu,  om  de  

overeenkoming  der  saaken  met  Jan  de  Wit,  andermaal  is  onder  de  drukpars  gebracht,  met  byvoeginge   van  ’t  leven  en  bedrijf  van  deselve  De  Wit’,52  onder  de  naam  ’t  Leven  en  Bedrijf.  Nu  wordt  echter  niet  

alleen  het  leven  van  Johan  van  Oldenbarnevelt  besproken,  maar  ook  dat  van  Johan  de  Witt,  dat  ermee   wordt  vergeleken.  De  anonieme  auteur  van  ’t  Leven  en  Bedrijf  is  niet  de  eerste  die  Oldenbarnevelt  in   een  pamflet  laat  herleven.    

Vanaf  1663  verschijnt  de  onthoofde  landsadvocaat  vaker  in  vlugschriften  tegen  de  regering.  Meestal   wordt  Oldenbarnevelt  als  landsverrader  afgeschilderd  en  vergeleken  met  een  –  in  de  ogen  van  de   pamflettist  –  net  zo  verwerpelijke  politicus  of  vorst.  De  betreffende  persoon  wordt  dan  een  verresenen   of  geresene  Barnevelt  genoemd.  Enkele  pamfletten  reageren  hierop  door  juist  de  onschuld  van  de   landsadvocaat  te  bewijzen.    

Een  aanleiding  voor  de  herleving  van  Oldenbarnevelt  in  pamfletten  zou  het  verschijnen  van  het  boek  

Interest  van  Holland  kunnen  zijn.  De  schrijver  van  dit  werk,  Pieter  de  la  Court  (1618-­‐1685),  was  een  

aanhanger  van  de  Staatsgezinden.  In  Interest  van  Holland  werd  er  voor  het  eerst  betoogd  dat  een   republiek  een  betere  staatsvorm  was  dan  een  monarchie,  omdat  een  republiek  geen  moeilijkheden  zou   ondervinden  met  dynastieke  belangen  van  een  vorst.  Vorsten,  of  in  dit  geval  stadhouders,  zouden  hun                                                                                                                            

50  Dreiskämper,  Redeloos,  reddeloos,  radeloos,  7.    

51  Pamflet  Kn.  2757.  Dit  pamflet  wordt  toegeschreven  aan  François  van  Aerssens  (1572-­‐1641).  Deze  gezant  was  in  

eerste  instantie  een  vertrouweling  van  Oldenbarnevelt.  Maar  na  de  dood  op  Hendrik  IV  wilde  Oldenbarnevelt  Van   Aerssen  uit  de  weg  hebben.  Hij  was  een  uitstekende  ambassadeur  geweest,  maar  had  een  voorkeur  voor  

hugenootse  (benaming  voor  hervormden  in  Frankrijken)  kringen  en  wantrouwde  de  Franse  machthebbers.  Dat  kon   Oldenbarnevelt  niet  gebruiken.  Oldenbarnevelt  werkte  Van  Aerssen  eruit,  en  dat  deed  hij  buitengewoon  gemeen.   Van  Aerssen  ontpopte  zich  vanaf  zijn  ontslag  tot  een  gezaghebbend  adviseur  van  stadhouder  Maurits.  (Bron:  Ben   Knapen,  De  man  en  zijn  staat,  Johan  van  Oldenbarnevelt  1547-­‐1619.  (Amsterdam:  Uitgeverij  Bert  Bakker,  2005),   276-­‐277).    

(12)

eigen  belangen  boven  die  van  de  staat  stellen,  aldus  De  La  Court.  Alleen  in  een  republiek  zou  de  vrijheid   van  de  bevolking  gewaarborgd  kunnen  worden.53  De  La  Court  wordt  vanwege  zijn  opvattingen  

aangesproken  in  het  pamflet  Den  Verresenen  Barnevelt,  Betabbert  met  alle  sijne  Politycke  Maximen.54  

Hij  werd  er  onder  andere  van  beschuldigd  ‘de  Kercken  [te]  verraden,  de  innerlijcke  en  geestelijcke   Kerkelijcke  macht  den  Overheden  toe  [te]  meten’.55    

Een  andere  aanleiding  dat  Oldenbarnevelt  weer  in  pamfletten  herleeft  in  1663,  zou  de  komst  van  de   Engelse  ambassadeur  George  Downing  naar  de  Republiek  kunnen  zijn.  In  dat  jaar  verschijnt  het  pamflet  

Den  Schotschen  Duyvel,  Betabbert  in  den  Verresenen  Barnevelt.56  Downing  werd  als  ambassadeur  door   Karel  II  –  koning  van  Engeland,  Schotland  en  Ierland  -­‐  naar  Nederland  gestuurd.  Daarvoor  had  hij   jarenlang  Olivier  Cromwell  trouw  gediend.  Maar  zodra  Karel  Stuart  in  1660  op  de  troon  kwam,  was   Downing  moeiteloos  naar  de  royalistische  zijde  overgestapt.57  In  het  pamflet  staat  hierover:  ‘Nu  sendt  

my  U.E.  den  Schotschen  Duyvel  t’huys,  die  van  Cromwel  aerdigh  gemuyl-­‐bandt58,  van  Coningh  Carel  met  

luttel  ceremonien  afgedanckt,  en  heen  gesonden  over  zee.’59  Downing  kreeg  geld  om  leden  van  de  

Staten-­‐Generaal  om  te  kopen,  zodat  hij  na  iedere  vergadering  over  de  meest  recente  informatie  bezat.   Hij  probeerde  de  verheffing  van  prins  Willem  weer  terug  op  de  agenda  te  krijgen.60  Veel  intriges  tegen   de  regenten  van  de  Ware  Vrijheid  stonden  onder  de  regie  van  deze  Engelse  ambassadeur,  en  dankzij   hem  was  Karel  II  uitstekend  geïnformeerd  over  de  politieke  verdeeldheid  in  de  Republiek.61  Door  al  deze  

acties  werd  deze  Downing  als  onbetrouwbare  schurk  gezien  en  vergeleken  met  Johan  van   Oldenbarnevelt.    

Er  werden  door  enkelen  ook  vraagtekens  gezet  bij  Oldenbarnevelts  terechtstelling.  Dit  was  wel  eerder   gebeurd.  Vlak  na  zijn  dood  was  er  al  afkeuring  te  horen  over  de  executie.  Joost  van  den  Vondel  schreef   bijvoorbeeld  in  1625  –  na  de  dood  van  Maurits  –  een  toneelstuk  Palamedes  of  de  vermoorde  onschuld   waarin  koning  Agamemnon  Palamedes  onterecht  ter  dood  veroordeelt.  Agamemnon  moest  Maurits   voorstellen,  terwijl  Palamedes  de  onthoofde  Oldenbarnevelt  representeerde.  Dit  leidde  tot  grote   opschudding.62  Toch  was  dit  zeker  niet  de  algemene  opinie.  Wellicht  dat  het  bekende  werk  van  

wederom  Vondel,  Het  Stockske  van  Joan  van  Oldenbarnevelt  (1657),  waarin  de  dichter  opkomt  voor  de   raadpensionaris,  opnieuw  heeft  bijgedragen  aan  het  kritisch  herbeschouwen  van  de  schuld  van  

Oldenbarnevelt.    

                                                                                                                         

53  Dreiskämper,  Redeloos,  reddeloos,  radeloos,  20.  

54  Maximen:  stelregels  (Bron:  WNT),  Pamflet  Kn.  8797.  Dit  pamflet  werd  toegeschreven  aan  Gijsbert  Voetius  (1589-­‐

1676),  een  gereformeerde  predikant  en  hoogleraar  theologie  aan  de  universiteit  van  Utrecht.  

55  Pamflet  8797,  A2.     56  Pamflet  Kn.  8801.  

57  Panhuysen,  De  Ware  vrijheid,  290.  

58  Gemuyl-­‐bandt:  een  band  die  vastgebonden  wordt  om  de  bek  van  een  dier  om  het  bijten  te  beletten.  Figuurlijk  

bedoeld:  Cromwell  had  van  Downing  zijn  loopjongen  gemaakt.  (Bron:  WNT).  

59  Pamflet  Kn.  8801,  3.  

60  Panhuysen,  De  ware  vrijheid,  290.   61  Ibid.,  319.  

62  Ben  Knapen,  De  man  en  zijn  staat,  Johan  van  Oldenbarnevelt  1547-­‐1619.  (Amsterdam:  Uitgeverij  Bert  Bakker,  

(13)

Twijfels  waren  er  bijvoorbeeld  over  het  handelen  van  de  24  rechters  die  Oldenbarnevelt  veroordeeld   hadden.  Ze  werden  namelijk  ‘verdacht  gemaeckt  van  Goddeloosheyt’.63  In  1664  verschijnt  er  een  

vlugschrift  waarin  de  uitgever  de  drang  voelt  de  rechters  te  moeten  verdedigen  tegen  deze  

beschuldigingen.  Het  vlugschrift  is  een  zogenaamde  bekentenis  van  Oldenbarnevelt:  J.V.Oldenbarnevelts  

Biechte,  ofte:  Klare  ende  openhertige  Bekentenis,  Van  sijn  Opkomste,  leven  ende  bedrijf,  specialijck   omtrent  ende  sedert  het  maecken  vanden  Treves64  tot  zijne  apprehensie65  toe.  (..)66op.  Volgens  deze  ‘lief-­‐

hebber  der  waerheyt’,  zoals  de  uitgever  zichzelf  noemt,  had  Oldenbarnevelt  dit  verhaal  zelf  in  stukken  in   zijn  gevangenis  opgeschreven  en  is  het  later  aan  het  licht  gebracht.  De  landsadvocaat  zou  de  stukjes   tekst  door  zijn  knecht  Jan  Francken  in  zijn  stoel  hebben  laten  naaien.  De  kinderen  van  de  onthoofde   politicus  zouden  een  kopie  gemaakt  hebben.  De  uitgever  legt  in  zijn  voorrede  uit  hoe  hij  aan  deze  kopie   komt  (via  een  goede  vriend)  en  waarom  hij  het  pamflet,  vele  jaren  na  de  onthoofding  van  

Oldenbarnevelt,  alsnog  besluit  uit  te  brengen.  Hij  haalt  hiervoor  de  woorden  van  Barnevelt  aan:  ‘de   Rechters  setten  veel  in  mijn  Sententie,  dat  uyt  mijn  confessie  niet  sullen  trecken,  datmender  die  by   voegen’.67  Volgens  de  pamflettist  hebben  deze  woorden  hem  bewogen  ‘dese  biechte  ende  bekentenis  

te  doen  drucken,  de  welcke  onpartydichlijck  geexamineert  zijnde.  Salmen  bevinden,  de  selve  sententie   wel,  rechtveerdigh  ende  volghens  conscientie68  gewesen  ende  geexecuteert  te  zyn.’69  

Deze  twijfel  aan  de  eerlijkheid  van  het  proces  en  aan  de  schuld  van  Oldenbarnevelt  werd  vaker   openbaar  geuit.  Nog  steeds  in  1664  schrijft  ene  Johan  Boot  Grauwaert,  volgens  Knuttel  een  advocaat   voor  het  Hof  van  Holland70,  een  ‘advies’71  waarin  hij  uiteenzet  waarom  Oldenbarnevelt  onterecht  

veroordeeld  is.  Hierop  wordt  gelijk  gereageerd  met  een  hekeldicht  door  een  auteur  met  de  initialen   J.J.W.  Het  vlugschrift  is  getiteld  Weder-­‐roepinghe,  Tegen  ’t  Advys  van  Johan  Boot,  J.C.  Aengaende  de  

Sententie  van  Johan  van  Olden-­‐Barnevelt.  Gesien  by  den  Ondergeschreven  seecker  Advijs,  Uyt-­‐gegeven   door  Johan  Boot.  J.C.  waer  in  hy  bewijsen  wil  dat  Johan  van  Olden-­‐Barnevelt  Onrecht-­‐vaardigh  is   Gesententieert,  ende  Onthalst.72  Dit  levert  een  felle  tegenreactie  op,  want  ook  J.C.  Boot  reageert  weer  

met  een  Grondige  Wederlegginge  van  de  Fameuse  Weder-­‐roepinge  (..).73  

We  hebben  gezien  dat  de  naam  van  de  onthoofde  landsadvocaat  vanaf  1663  –  meestal  negatief  –  in   vlugschriften  verschijnt.  Ook  heb  ik  mogelijke  aanleidingen  van  deze  herleving  in  pamfletten  besproken.   De  volgende  en  laatste  stap  is  nagaan  of  er  al  eerdere  signalen  bestonden  dat  De  Witt  voor  een  tweede   Oldenbarnevelt  werd  aangezien,  zoals  dat  in  het  pamflet  ’t  Leven  en  Bedrijf  uit  1672  ook  gebeurt.                                                                                                                            

63  Pamflet  Kn.  8922,  Voor-­‐reden  aen  den  gunstige  lezer,  A2.  

64  Treves:  wapenstilstand,  hier  wordt  het  Twaalfjarig  Bestand  bedoeld.  (Bron:  WNT).     65  Apprehensie:  gevangenneming.  (Bron:  WNT).  

66  Pamflet  Kn.  8922.  

67  Pamflet  Kn.  8922,  Voor-­‐reden  aen  den  gunstige  lezer,  A2.   68  Conscientie:  geweten.  (Bron:  WNT)    

69  Pamflet  Kn.  8922,  Voor-­‐reden  aen  den  gunstige  lezer,  A2.  

70  Hof  van  Holland:  hoogste  gerechtshof  in  het  gewest  Holland.  Voor  het  hof  van  Holland  kwamen  vaak  de  

zwaardere  misdrijven,  bijvoorbeeld  misdaden  tegen  het  land.  Het  Hof  van  Holland  was  een  permanente  raad   bestaande  uit  negen  leden.  

71  ‘advies’:  gevoel  of  oordeel,  mondeling  of  schriftelijk  geuit.  (Bron:  WNT).     72  Pamflet  Kn.  8926.  

Referenties

GERELATEERDE DOCUMENTEN

In de Andaman padouk betimmering, roodachtig van kleur, zijn vakken van rood marmer aangebracht, afgewisseld met gebeeldhouwde paneelen.. Aan het plafond, bekleed

Niet enkel omdat het veel kracht vergt, maar ook omdat de samenleving vandaag niet zo verdraagzaam is als ze beweert.. I l s e Va n H a l

Therapie in de gevangenis werkt niet, omdat een gevan- genis geen therapeutisch milieu is en in de instelling in Beernem komt een dader min of meer

Eerst was er zijn eigen ongeloof – want wie kiest vrijwillig voor een saai leven achter tralies – maar zoetjesaan groeide zijn begrip

Door deze manier van werken willen wij de kinderen begeleiden bij hun ontplooiing van een goed en volwaardig burger met zingeving aan het leven voor de ander en voor zichzelf en

Opdrachtgever zal gedurende de looptijd van de overeenkomst alsmede één jaar na beëindiging daarvan, op generlei wijze, behoudens nadat de Johan van Oldenbarnevelt

Oldenbarnevelt drong nog steeds sterk aan op het aanvaarden van de kerkorde van 1591, maar toen de oppositie zich niet liet overhalen, werd de kerkorde alleen geldig verklaard voor

Ik ben sinds enkele maanden de trotse eigenaar van Essendijk 30 3161 EE RHOON en verheug me op een blijvend vrij uitzicht zonder voetbalvelden. Ik vind verplaatsing naar