NED PARTIJ eN

(1)

Oppositie?

~TAilECENTRUM Doe E 1I\LAND$E POLITIEKe.

NED PARTIJ eN

Het beeld van Den Uyl als oppositieleider was dat van de man aan de interruptiemicrofoon, niet van zins om maar iets over zijn kant te laten gaan. In zijn toon klonk een oprechte verontwaardiging door, maar ook verongelijktheid, verbittering en onverzoenlijkheid.

Politieke waarnemers beweerden steevast dat de PvdA zichzelf met deze' drammerigheid' buiten spel zette en van lieverlee gingen de socialisten dat zelf ook geloven: als de 'stijl' niet veranderd werd, bleef de partij veroordeeld tot een onafzienbare en vruchteloze oppositie.

Inmiddels is daaruit lering getrokken. Van de weer- omstuit hangt er nu rond de PvdA een merkwaardig soort radiostilte. In Den Haag lijkt het soms alleen te gaan tussen CDA en VVD. Er heerst een massa maat- schappelijke onvrede - over tandartskosten voor eigen rekening, over gefnuikte gezinszorg en zoveel meer bezuinigingen - maar de PvdA slaagt er niet in zich tot het concentratiepunt daarvan te maken. Ster- ker nog, ze lijkt het nauwelijks te proberen.

Onder aanvoering van het duo Kok & Sint koos de PvdA blijkbaar voor lager van de toren blazen, om de weg naar een toekomstige coalitie niet op voorhand te blokkeren. Alleen heeft kennelijk nog niemand bedacht hoe je zo'n koers van pacificatie kunt combine- ren met zakelijke, dus indien nodig harde oppositie.

Het moet toch mogelijk zijn de linkervuist te ballen tegen Lubbers cum suis en hem onderwijl, voor straks, de rechterhand alvast te reiken? Bij het debat over de visquoteringen stelde de PvdA de verantwoordelijkheid van minister Braks aan de orde zonder daaruit de consequenties te trekken. De vuist werd geheven, maar halverwege ingetrokken. Bij het CDA zullen ze deze geste dankbaar begrepen hebben, maar op de pont van kwart over zeven maakte men er uit op dat de hoge heren elkaar weer de hand boven het hoofd hielden.

Over de stijl van' ome Joop' kon je van alles beweren, niet dat hij op de pont van kwart over zeven mis- verstaan werd. Die roos in de vuist is een effectief han- delsmerk, maar in een vaasje, ontdaan van doornen, zal hij weldra verleppen.

John Jansen van Galen Hoofdredacteur van de Haagse Post

(2)

S(

DI socialisme en democratie jo nummer 9

september 1987 258

-

================

__ T~~RitÎKi ~t5rt HARRY ₁ ;rf<e~N WIÎ,$~ClA'()1!N, NAAR ^eE-f{

r<~PçlI7K! GR~f.P ~p p~

ff(OPI)C1(~ MI(){)~tiN,. \

AANPt'~

~~_~ _ _ • POrrr~ffl.ll'te

H

Het tioD sine Ter aan vrijl voo van

Afr

AN

aan tijd ken aan gen hint tem ont]

een bei, zett deel De2 be\\ een

AN

ling ze ^I doe De Zui, de 2

geb:

de 2

tiev een gin!

te k in g hui, alle,

wor

wis~

de. van jaal

'Wt ma, een, mer ten zuil Hie

(3)

Het ANC en de toekomst van Zuid-Afrika

Het onderhouden van contacten met het African Na- tional Congress (ANC) is in de Westelijke Wereld sinds enkele jaren nauwelijks controversieel meer.

Terwijl regeringen zich blijven onthouden van steun aan de gewapende strijd van deze Zuidafrikaanse bevrijdingsbeweging, hebben ze hun oude huiveringen voor officiële ontmoetingen met de ANC-leiding laten varen. Vertegenwoordigers van ANC en van het Pan Africanist Congress (PAC), dat zich in 1959 van het ANC afscheidde, hebben al sinds 1976 deelgenomen aan de debatten in de VN-assemblee en krijgen van tijd tot tijd gelegenheid de Veiligheidsraad toe te spreken. Nederland verstrekt al tien jaar humanitaire hulp aan het ANC. Maar nu blijken zijn vertegenwoordigers ook welkom in hoofdsteden als Londen en Was- hington. Minister Ho we ontving O/iver Tambo in sep- tember 1986, Schultz had enkele maanden later een ontmoeting met de ANC-leider. Beide ministers deden een beroep op het ANC af te zien van geweld, maar beiden onderstreepten ze het contact te willen voort- zetten. Volgens Schultz is het ANC 'een belangrijk deel van de Zuidafrikaanse vergelijking'. ¹

Deze ontwikkeling is des te opmerkelijker omdat het bewind in Pretoria de afgelopen jaren heviger dan ooit een propagandacampagne heeft gevoerd waarin het ANC als het werktuig van Moskou en als een verzameling terroristen werd gebrandmerkt. Wat verklaart deze Westelijke ommezwaai en welke ontwikkelingen doen zich binnen het ANC zelf voor?

De eerste en belangrijkste oorzaak is de toestand in Zuid-Afrika zelf, waar door de inzet van het leger in de zwarte 'townships' in feite een burgeroorlog is uit- gebroken. Botha'sbeleid van 'coöptatie' van gematig- de zwarten is grotendeels mislukt, het passieve en actieve verzet van de zwarten tegen de apartheid heeft een massale omvang aangenomen en door de afkondiging van de noodtoestand hebben de autoriteiten zelf te kennen gegeven dat zij de stabiliteit van het regime in gevaar achten. Een spoedige ineenstorting van de huidige orde is nog steeds onwaarschijnlijk, al is het alleen maar omdat in Zuid-Afrika niet verwacht kan worden dat leger en politie zomaar van partij zullen wisselen, zoals dat in Iran en op de Filippijnen gebeur-

de. Maar voor de zwarten geldt wat de - intussen ge-

vangen gezette - journalist Zwelakhe Sisulu vorig jaar op een congres in Durban als volgt aanduidde: 'We bevinden ons nog niet op de drempel van directe machtsoverdracht. We staan echter op de drempel van een fase die tot zo'n overdracht kan leiden. '2 Het algemene gevoelen heerst dat het initiatief nu bij de zwarten ligt, hoe zwak zij qua organisatie voorlopig ook zullen zijn.

Hierdoor heeft zich de internationale aandacht sterk

op het ANC gericht. Zonder twijfel is deze 75-jarige beweging de populairste organisatie onder de zwarten. Volgens de politicoloog Thomas Karis zou bij een vrije verkiezing in Zuid-Afrika het ANC driekwart . van de zwarte stemmen (Indiërs en 'kleurlingen' inbe-

grepen) behalen, alsmede een aantal blanke stemmen.³Bij de verkiezingen die het zwarte blad The So- wetan onlangs onder zijn lezers hield; eindigde de ge- vangen leider Nelson Mandela op de eerste plaats en werd ANC-voorzitter Tambo tweede. Oppositiegroe- pen in het land zelf wenden zich steeds vaker tot de in ballingschap levende leiding in Lusaka. Door de grote aantallen doden die er door het optreden van de veilig- heidstroepen zijn gevallen is het prestige van het ANC, dat zich aanvankelijk tot 'gewapende propaganda' be- perkte maar intussen de 'volksoorlog' heeft afgekondigd, eveneens toegenomen. De gewapende strijd, vaak gevoerd door pas getrainde groepjes, breidt zich uit en hierdoor neemt het gevoel van weerloosheid en machteloosheid af. Natuurlijk vormen de guerillastrijders nog nauwelijks een bedreiging voor de Zuidafrikaanse strijdkrachten. Behalve echter dat ze bijdragen tot de politieke mobilisatie van de zwarte bevolking knagen ze aan de politieke en economische basis van het regime. Het gaat hier weliswaar om een langzaam proces, maar de ervaring in Rhodesië heeft niettemin geleerd dat een blank minderheidsbewind ineen kan storten zonder ook maar één militaire ne- derlaag te hebben geïncasseerd.

Ongewild heeft president P. W. Botha zelf het prestige van het ANC nog verder vergroot door zijn recente verkiezingscampagne vrijwel volledig te wijten aan het 'revolutionair geweld' waar zijn land aan blootstaat.

Dit zou geheel geïnstigeerd zijn door het ANC en de hiermee gelieerde Zuidafrikaanse communistische partij (SACP). Gevolg van deze voorstelling van zaken was dat het ANC in feite als het belangrijkste alternatief voor de Nationale Partij naar voren kwam.

Doordat de liberale PFP zetels kwijtraakte en de ultra- rechtse Conservatieve partij van dominee Treurnicht nu de grootste oppositiepartij in het blanke parlement is geworden, staat intussen vast dat effectieve aan- drang op ontmanteling van de apartheid voortaan van buiten het parlement zal moeten komen. (Eerder al was duidelijk geworden dat de rol van de in 1984 ge- creëerde vertegenwoordigingen van 'kleurlingen' en Indiërs in dit opzicht minimaal is). Ook deze ontwikkeling heeft de positie van het ANC, dat immers de belangrijkste extra-parlementaire groepering is, be- gunstigd. Mede om deze reden hebben sinds september 1985 ettelijke delegaties van liberale blanken en vertegenwoordigers van het bedrijfsleven ontmoetingen met ANC-leiders in Zambia gehad, benieuwd als

J. W. van der Meulen Wetenschappelijk medewerker van het Nederlandse Instituut voor Internationale

Betrekkingen 'Clingendael'

(4)

s' n socialisme en democratie j, nummer 9

september 1987

ze waren naar de opvatting van de betrokkenen over kwesties als het gebruik van geweld en de inrichting van de toekomstige Zuidafrikaanse samenleving.

Een tweede oorzaak van de groeiende aandacht voor het ANC is de sinds de afkondiging van de noodtoestand (1985) sterk toegenomen internationale be- moeienis met Zuid-Afrika. De EG-landen en de VS hebben ondanks interne weerstanden economische sancties afgekondigd. Oliver Tambo, die al jaren ij- vert voor isolering van het apartheidsregime, kan dit als een lang verbeide vorm van waardering beschouwen. Recente internationale bemiddelingspogingen hebben eenzelfde opwaardering van het ANC tot gevolg gehad. De door het Britse Gemenebest ingestelde Groep van Eminente Personen zag het onder meer als zijn taak een politieke dialoog tussen Pretoria en de zwarte oppositie op gang te brengen. Het ANC ver- klaarde zich daarop bereid met de Groep te praten en bezorgde zich hiermee een fiks diplomatiek succes. De Gemenebestleiders concludeerden in hun rapport dat voorzitter Tambo en Nelson Mandela verantwoordf:- lijke en serieuze gesprekspartners waren waarvan de tegemoetkomende houding zich gunstig onderscheid- de van die van P. W. Botha.

Andere oorzaken van de behoefte aan contact met het ANC zijn de veranderende Westelijke opinies over de positie van de Sovjet-Unie en over het gewelddadige karakter van de beweging. Wat dit laatste betreft: Pre- toria's opvatting dat het ANC als een terroristische organisatie moet worden beschouwd is altijd al in zekere zin onjuist geweest. Het Congres heeft zich gedurende de eerste halve eeuw na zijn oprichting in 1912 steeds beperkt tot vreedzame vormen van oppositie. Pas toen het passieve verzet door de blanke autoriteiten met ge- weid werd onderdrukt en de in 1960 verboden beweging zich gedwongen zag uit te wijken naar het buiten- land, besloot de leiding over te gaan tot de gewapende strijd. Sindsdien zijn echter de christelijke afkeer van geweld en de traditie van Gandiaans pacifisme bij een aantal ANC-leiders, waaronder voorzitter Tarnbo zelf, blijven bestaan. Uitdrukkelijk wordt geweld bovendien niet als de enige methode beschouwd om het apartheidsbewind ten val te brengen; ook op de noodzaak van onderhandelingen wordt nadruk gelegd.

En hoewel Radio Freedom heeft opgeroepen tot de 'volksoorlog' en tot de liquidatie van collaborateurs en politiemensen, is de 'necklace' nooit goedgekeurd.

De ANC-leiding is bovendien gekant tegen het doden van blanken omdat het blanken zijn, al is het uiteraard onvermijdelijk dat er bij sabotage-acties slachtoffers onder de burgerbevolking vallen. De Gemenebest- groep concludeerde dan ook dat 'tot dusver diegenen die verantwoordelijk zijn voor het gewapend verzet in Zuid-Afrika een groot respect voor onschuldige levens hebben getoond. '4 De eis van de regering-Bot ha dat het ANC eerst het geweld zou moeten afzweren alvorens er van onderhandelingen sprake zou kunnen zijn, vond de Groep onredelijk. Het ANC, als de zwakkere partij, zou dan geheel van de goede bedoelingen van de regering-Botha afhankelijk worden. Botha's ken- nelijke vastbeslotenheid het verzet in Zuid-Afrika met geweld te breken, het verlenen van steed ruimere vol-

260

machten aan leger en politie, de militaire invallen in buurlanden en de herhaalde verzekering dat 'de rege- ring tot dusverre slechts een fractie van de macht die tot zijn beschikking staat heeft ingezet '5 hebben in belangrijke mate tot dit standpunt bijgedragen.

Onverteerbaar voor veel Westelijke regeringen was tot voor kort de sterke vertegenwoordiging van leden van de Zuidafrikaanse communistische partij in de ANC- leiding. De angst dat de Sovjet-Unie erop uit was langs deze weg van Zuid-Afrika een satellietstaat te maken en vervolgens het Westen met afsnijding van de Kaap- route en stopzetting van toevoer van grondstoffen te bedreigen was vooral in Washington zeer groot. Nu is het altijd al de vraag geweest of het Kremlin dergelijke activiteiten ooit serieus zou overwegen. Gesteld al dat Moskou er welbewust op uit zou zijn Westelijke vrachtschepen te torpederen, waarom zou het dit dan bij de verafgelegen Kaap doen en niet bij voorbeeld in de Perzische Golf? En wat de 'strategische mineralen' betreft: tot dusverre heeft de Sovjet-Unie nimmer een beleid gevoerd dat er consequent op was gericht de Westelijke industrielanden deze metalen te onthouden. De behoefte aan harde valuta is zelfs dermate groot dat men bij de verkoop van mijnbouwproduk- ten samenwerking met het apartheidsregime niet heeft geschuwd. Volgens Kurt Campbell wordt een groot deel van de Russische diamantproduktie door De Beers aan het Westen doorverkocht. ⁶De belangrijkste motieven van Moskou om de gewapende strijd van het ANC te steunen zijn dan ook steeds politiek en niet economisch geaard geweest. Invloed in de Derde We- reld en het verkrijgen van een internationaal erkende rol bij een regeling van het conflict zijn de belangrijkste oogmerken.

De afgelopen jaren zijn in Moskou bovendien de ver- wachtingen omtrent de mogelijkheid om in Afrika marxitisch-Ieninistische regimes in het zadel te helpen sterk getemperd. Zeker de ervaringen in Mozambi- que, waar de toepassing van het marxistisch-leninisti- sche model bij de economische ontwikkeling - vooral in de landbouw - in een fiasco is geëindigd, hebben de Russische leiding tot meer terughoudendheid ge- bracht. Militaire samenwerking als middel om de ge- beurtenissen in Afrika te beïnvloeden heeft eveneens aan populariteit ingeboet. De voordelen op korte termijn worden geheel overschaduwd door de verplich- tingen en risico's die op de langere termijn zijn te voorzien. Het marxistische bewind in Angola, dat voortdu- rend nieuwe wapenzendingen uit Moskou ontvangt, is in een uitzichtloze strijd verwikkeld met opstandelin- gen die steun vanuit Zuid-Afrika en de VS ontvangen.

In Mozambique is de nood van het regime zo mogelijk nog groter en groeit de afhankelijkheid van Westelijke steun. Door deze ervaringen rijker geworden hebben de Sovjet-leiders Zimbabwes verzoeken om militaire bijstand grotendeels afgewezen. Hoewel de wapenle- veranties aan het ANC zeker gecontinueerd zullen worden, zal dus van uitbreiding geen sprake kunnen zijn. Met enige bezorgdheid zien Russische Afrika- experts verder de mogelijkheid van een ongeremde escalatie van het conflict onder ogen, dat in nieuwe Oost-Westspanningen zou kunnen resulteren en de

z, so or w, te Zl sc ge zv ge vo lal KI Ui W na ne ze: zij lin ko 0, de nu zie SA he· gel vel Ec Zu del on, ecl bie nis se ^J ver ric, we, get ker de che var me Wa beg pen wel

COl

lita Nal van De om mill alli. te d de I jaal

(5)

Zuidafrikaanse economie zou ruïneren. Een pro- socialistisch bewind dat vervolgens bij de Sovjet-Unie om massale economische hulp aanklopt en zal moeten worden afgewezen is wel het laatste waar men behoefte aan heeft. Moskou lijkt er nu van uit te gaan dat Zuid-Afrika ook na een omwenteling nauwe economische contacten met het Westen zal blijven houden. Te- gelijk rekent het er echter op dat het, eenmaal onder zwart bewind, zal toetreden tot de beweging van niet- gebonden landen en de (in Russische ogen nog altijd volop aanwezige) militaire samenwerking met NA VO- landen definitief zal verbreken. ⁷

Karakter van het ANC

Uit het voorafgaande blijkt dat de redenen waarom Westerse landen toenadering zoeken tot het ANC, nauwelijks te maken hebben met ontwikkelingen binnen de beweging zelf. Omdat bij toenemend contact, zeker wanneer dit op een vredesregeling gericht zal zijn, echter onvermijdelijk het karakter, de doelstellingen en de invloed van het ANC aan de orde zullen komen, verdienen deze nadere beschouwing.

Over de communistische invloeden binnen het ANC is de afgelopen jaren druk gespeculeerd. Omdat invloed nu eenmaal moeilijk valt te meten heeft de discussie zich geconcentreerd op de vraag hoeveel leden van de SACP er in het uitvoerend comité van het ANC zitting hebben. Maar omdat de sinds 1950 verboden SACP geheimhouding over het ledenbestand betracht, is de verlangde statistische objectiviteit uitgebleven. The Economist schat het aantal op veertien tot vijftien^{8 ;}de Zuidafrikaanse overheid omschrijft 25 leden van het dertig mensen tellende comité als 'leden en/of actieve ondersteuners van de SACP.'9 Thomas Karis heeft echter vastgesteld dat de bewijsvoering op zeer du- bieuze gronden berust. Zo is Aziz Pahad als communist gebrandmerkt omdat hij door 'een Zuidafrikaan- se politieke wetenschapsman' als zodanig is omschre- ven en omdat hij artikelen heeft geschreven in The Af- rican Communist; indien dit laatste al het geval ge- weest is dan moet het echter onder pseudoniem zijn gebeurd. Van slechts drie leiders is publiekelijk bekend dat ze tot de SACP behoren, namelijk Joe Slovo, de (blanke) partijvoorzitter en tot voor kort als staf- chef de op drie na hoogste man in de militaire vleugel van het ANC; en voorts Steve DIamini en Dan Tloo- me.^lo

Wat verder vaststaat is dat beide organisaties sinds het begin van de jaren zestig, toen ze besloten tot de gewapende strijd over te gaan, hecht hebben samenge- werkt. Dankzij de nauwe banden tussen SACP en de Communistische partij van de Sovjet-Unie kon de militaire ANC-vleugel Umkonto We Sizwe (Speer van de Natie) al spoedig rekenen op een gestage toelevering van wapens, munitie en instructeurs vanuit Moskou.

De Sovjet-Unie kwam bovendien met een programma om een kader van Zuidafrikanen aan universiteiten of militaire trainingscentra op te leiden. In 1969 kreeg de alliantie tussen ANC en SACP organisatorisch gestal- te door de vorming van een Revolutionaire Raad met de bevoegdheid leiding te geven aan Umkonto; in dat jaar trad ook Slovo (en vermoedelijk een aantal ande-

re communisten) toe tot de ANC-leiding. Sindsdien heeft Tambo de samenwerking met de SACP en de rol van de Sovjet-Unie in de strijd tegen het apartheidsbewind regelmatig geprezen.

Maar heel moeilijk is vast te stellen hoe zwaar het ge- wicht van de SACP binnen de bevrijdingsbeweging nu werkelijk is. Aangenomen mag worden dat het feit dat naar schatting negentig procent van de militaire hulp uit Moskou komt, de communisten in de ANC-leiding enige extra invloed verschaft. Het is bovendien on- denkbaar dat de Sovjet-Unie zelf niet enige tegen- prestatie voor deze hulp verlangt. Zo heeft het ANC het Russische besluit om de Olympische Spelen van 1984 te boycotten toegejuicht en de plaatsing van Amerikaanse kruisraketten in West-Europa veroordeeld. Maar of het karakter van het Congres door de band met de SACP ingrijpend is gewijzigd kan moeilijk worden aangetoond. Voor het ANC biedt zolang Zuid-Afrika niet is bevrijd, de connectie evidente voordelen, gelet op de terughoudendheid en het on- vermogen van het Westen c.q. de organisatie voor Af- rikaanse Eenheid om militaire steun van betekenis te bieden. Graag wijzen ANC-leiders erop dat ook Westelijke landen samen met de Sovjet-Unie tegen een gemeenschappelijke vijand hebben gevochten. Walter Sisulu, secretaris-generaal van het ANC tussen 1949 en 1954, beantwoordde kritiek op de band met communisten met de verzuchting: 'Kunnen die mensen niet begrijpen dat wij wel eens de communisten zou- den kunnen gebruiken?'11

Dergelijke inzichten beginnen gestaag in Westelijke hoofdsteden veld te winnen, ook in Washington. Hier is de kwestie dermate omstreden dat in de Anti-Apart- heid Act, waarmee het Congres in oktober 1986 sancties tegen Zuid-Afrika uitvaardigde, tegelijk de regering werd opgedragen te rapporteren 'in hoeverre communisten zijn geïnfiltreerd in zwarte en niet-blan- ke Zuidafrikaanse organisaties die betrokken zijn bij de strijd tegen het apartheidssysteem' (art. 509). Het rapport, dat in februari 1987 verscheen 12, bevat behalve de twee alom door de pers geciteerde bevindingen ('Het ANC heeft zich sterk verplicht aan de SA CP en de Sovjet-Unie door de wapens en ( ... )' en 'Ruwweg de helft van de dertig leden van het Nationaal Uitvoe- rend Comité staan bekend als SA CP-leden of staan onder de verdenking lid te zijn ') tal van opmerkelijke nuanceringen. Onder meer concludeert het dat de SACP geen massale aanhang heeft en slechts één ele- ment is in de coalitie van belangen die in het ANC zijn vertegenwoordigd. Het wijst erop dat het Freedom Charter van 1955, dat de doelstellingen van het ANC bevat, niet als een marxistisch document kan worden beschouwd. Het zegt dat de invloed van militante jonge zwarten in de Umkonto We Sisze vermoedelijk zal toenemen, maar dat de SACP hier niet noodzakelij- kerwijs van zal profiteren, 'gegeven de wijdverbreide nationalistische gevoelens, die het wantrouwen van de zwarten tegenover een partij met dermate nauwe ban- den met een buitenlandse mogendheid kunnen verster- ken'. Op het United Democratic Front (UDF), dat in Zuid-Afrika niet-gewelddadige buitenparlementaire oppositie voert, heeft de SACP weinig aantoonbare

(6)

socialisme en democratie nummer 9

september 1987

invloed. En hoewel de partij zich beschouwt als de le- ninistische voorhoede van de werkende klasse hebben de zwarte vakbonden in Zuid-Afrika zich de afgelopen jaren op eigen kracht ontwikkeld.

Nu kunnen er uiteraard op grond van een dergelijk rapport verschillende beleidsconclusies worden getrokken. Het kan het begin zijn van nauwere contacten met de ANC-leiding. Maar als gezegd wordt dat Afrikaans nationalisme qua ideologische aantrek- kingskracht een krachtige concurrent is van het ortho- doxe marxisme, kan dit ook een aanmoediging zijn voor pogingen om het ANC te splijten. Dit is herhaaldelijk de tactiek van P. W. Botha geweest, die onder meer in april 1986 een oproep deed tot de niet-communistische leden van het ANC om naar Zuid-Afrika terug te keren en deel te nemen aan onderhandelingen over een nieuwe grondwet. 'Ze zullen welkom zijn - ze kunnen morgen terugkomen', aldus de president. 13

Het Amerikaanse rapport lijkt deze tactiek te steunen waar het concludeert: 'Als Pretoria zijn verzet tegen onderhandelingen opgeeft of als de relaties van het ANC met Westelijke landen (en de hoop op erkenning door hen) blijven verbeteren, zouden ernstige politie- ke tegenstellingen binnen het ANC kunnen rijzen. De interne stabiliteit van het ANC en zijn belangrijkste politieke oogmerken zullen bepaald worden door de mate waarin Pretoria de labiele cohesie ervan al dan niet op de proef stelt. '

Het splijten van een organisatie als het ANC, waarin tal van stromingen zijn ondergebracht, houdt echter grote risico's in. Ook voor gematigde ANC-leiders zullen de huidige voorstellen van P.W. Botha, met hun nadruk op 'groepsrechten' ,onaanvaardbaar blijven. Het door Pretoria afgewezen gedeelte zal zich gedwongen zien de ondergrondse strijd te verhevigen en het huidige respect voor blanke levens geheel laten varen. Mocht het blanke bewind tot de conclusie komen dat onderhandelingen met enige alternatief voor toenemend geweld zijn, dan zal het er alleen maar baat bij hebben als althans één van zijn gesprekspartners een beweging is met enige cohesie, die het nodige prestige geniet om namens de onderdrukten akkoorden af te sluiten. Dit laat natuurlijk onverlet de noodzaak van het voortbestaan van verschillende ideologieën en be- langengroepen onder de zwarte oppositie, dat voor een democratisch systeem een eerste vereiste is.

Doelstellingen en invloed

Het ANC zelf heeft de afgelopen jaren erg zijn best ge- daan om zowel dit prestige onder de zwarten te ver- sterken als de buitenwereld enigszins gerust te stellen over het democratische en pluralistische karakter van de Zuidafrikaanse samenleving na de komst van een zwarte meerderheidsregering. In beide doelstellingen, die onderling trouwens niet altijd verenigbaar zijn, is het echter slechs ten dele geslaagd.

Het probleem van het ANC is dat het geleid wordt door ballingen. Door de talrijke onderdrukkings- maatregelen van de Zuidafrikaanse overheid is het on- mogelijk een organisatie van betekenis in Zuid-Afrika zelf op te bouwen voor een beweging die - anders dan Inkatha van Zoeloe-leider Buthelezi - niet bereid is

262

binnen het bestaande systeem oppositie te voeren.

Ook in de frontlijnstaten heeft het ANC natuurlijk niet de bewegingsvrijheid die het zou wensen. Geen enkel onmiddellijk zwart buurland van Zuid-Afrika, afgezien van Angola, heeft de ANC-guerillastrijders toestemming gegeven op zijn grondgebied militaire bases of trainingsfaciliteiten in te richten. Mozambi- que sloot zelf in 1984 met Pretoria het akkoord van Nkomati dat deze aanwezigheid uitdrukkelijk ver- bood. Maar niettemin is het in Lusaka gevestigde politieke hoofdkwartier erin geslaagd enerzijds een opval- lende internationale status en bekendheid te verwer- ven en anderzijds voeling te houden met de ontwikkelingen in Zuid-Afrika zelf.

De populariteit van de beweging onder de zwarten hoeft nauwelijks onderstreept te worden. De zwart- groen-gouden vlaggen bij begrafenissen van zwarte opposanten vormden hier de afgelopen jaren een duidelijke illustratie van. Oproepen om 'het land onre- geerbaar, de apartheid onuitvoerbaar' te maken hebben grote weerklank gekregen. Wat misschien nog meer zegt is dat het mede de invloed van het ANC is geweest die heeft gemaakt dat zwarte scholieren hun leus van 'bevrijding vóór onderwijs' hebben opgegeven, de boycot van scholen grotendeels hebben gestaakt en naar de leslokalen zijn teruggekeerd. Overleg tussen ANC en oppositie bewegingen in Zuid-Afrika (waaronder het National Education Crisis Committee) zou hieraan zijn voorafgegaan. De rechtvaardiging die het ANC hiervoor heeft gegeven is dat 'de strijd niet tegen onderwijs als zodanig is maar tegen het inferieure

"Bantoe-onderwijs" '. De scholieren moeten terug naar school om daar aan te dringen op 'revolutionair volksonderwijs' en onderlinge ervaringen uit te wisselen.¹⁴Opvallend is verder dat niet alleen de meeste op- positiebewegingen in Zuid-Afrika legalisering van het ANC eisen, maar ook de thuislandleiders Buthelezi en Mabuza. De laatste, die aan het hoofd staat van KaNgwane, bezocht in maart 1986 Tambo in Lusaka en kondigde aan gezamenlijk met het ANC voor afschaffing van de apartheid te zullen ijveren.^{l l} Niettemin is duidelijk dat lang niet alle oppositie in Zuid-Afrika georganiseerd wordt door het ANC. Het UDF, dat in 1983 als een losse bundeling van zo'n zes- honderd bestaande organisaties tot stand kwam als protest tegen Botha's nieuwe grondwet en dat zijn kracht voor een deel ontleent aan het gedecentraliseer- de karakter, heeft door in te spelen op lokale grieven een geheel nieuwe dimensie aan het verzet gegeven. In het bijzonder de huurboycot, die maakte dat township-bewoners plotseling meer koopkracht hadden, is een groot succes geworden. Tussen UDF en ANC bestaan in het ideologische en personele vlak overigens tal van bindingen. Daarnaast zijn er echter ettelijke groeperingen die met het Congres op voet van oorlog verkeren. Dit geldt onder meer voor het PAC, dat zich in 1959 heeft afgescheiden uit protest tegen de multiraciale doelstellingen van het ANC en de invloed van (blanke) communisten. Later opgerichte zwarte bewustzijnsorganisaties, die eveneens de nadruk leggen op de noodzaak voor zwarten om zichzelf te be-

vri (A go: zw gel het bo' het tus re l

Af] vee kar der Ext ont afri drij mei AN Fre opr Afr zuil idee

wOl

mal den ken den bo 1 ket dat met grol 198' had de c en d ofri Defj AN(

van end;

de c moe socü zal voor lijke te va ste p ANC verw zo br uitee op el gie e ANC parti apan Tent

(7)

vrijden en waarvan de Azanian People's Organization (AZAPO) de belangrijkste is, vallen in dezelfde cate- gorie. Militante jongeren in de 'townships', die mede- zwarten met afgrijselijke methoden hebben gedwongen aan consumentenstakingen mee te doen, erkennen het gezag van geen enkele organisatie. En dan zijn er bovendien duidelijke generatietegenstellingen binnen het ANC zelf tussen enerzijds de leiders in Lusaka, die tussen de vijftig en zeventig jaar oud zijn, en de jonge- re guerrillastrijders, die de afgelopen jaren uit Zuid- Afrika zijn gearriveerd en vinden dat de bevrijding veel te traag verloopt. Een opstand in een trainings- kamp in Angola zou in 1984 met harde hand zijn onderdrukt.¹⁶

Extra conflictstof binnen de beweging is vermoedelijk ontstaan door pogingen van de ANC-leiding om Zuid- afrikaanse blanken, Westelijke regeringen en het bedrijfsleven gerust te stellen over de structuur van de samenleving na de machtsoverdracht. Zowel UDF als ANC heeft zich programmatisch gebonden aan het Freedom Charter van 1955, dat in de eerste plaats oproept tot een multiraciaal en democratisch Zuid- Afrika waarin 'alle nationale yoepen gelijke rechten zullen hebben'. Hoewel het document geen bepaalde ideologie vertegenwoordigt, kunnen enkele passages worden uitgelegd als socialistisch. Speciaal door de marxisten in het ANC wordt nadruk gelegd op zinsne- den als: 'De minerale rijkdom onder de grond, de ban- ken en monopolie-industrieën zullen in het bezit wor- den gesteld van het volk als geheel. ^'17Voorzitter Tam- bo heeft echter herhaaldelijk betoogd dat een dergelijke transformatie geleidelijk zou moeten geschieden en dat hij voorstander is van een gemengde economie, met een belangrijke rol voor de particuliere sector. De groep van Zuidafrikaanse liberale blanken die in juli 1987 in Dakar (Senegal) een ontmoeting met het ANC had was verder aangenaam verrast door de bereidheid de culturele identiteit van de Afrikaners te accepteren en deze in een codificatie van grondrechten (een 'bill of rights') van garanties te voorzien. IS

Dergelijke verzekeringen onderstrepen nog eens dat ANC en SACP, hoewel ze wat betreft de bevrijding van het apartheidsbewind gelijke opvattingen hebben en daarom samenwerken, van mening verschillen over de orde die er in het multiraciale Zuid-Afrika zou moeten heersen. De SA CP-leiding is vastbesloten een socialistische samenleving te stichten die georiënteerd zal zijn op Oosteuropese concepties; die ANC- voorlieden die met blanke zakenlieden hebben gepraat lijken zich meer tot het Zweedse model aangetrokken te voelen. 19 Enige scepsis is echter geboden. In de eerste plaats kan niet genoeg benadrukt worden dat het ANC in dit stadium voornamelijk is gericht op het om- verwerpen van de apartheid en zich, om het verzet een zo breed mogelijke basis te geven, wil openstellen voor uiteenlopende ideologische opvattingen. Deze nadruk op eenheid heeft echter interne discussies over strate- gie en ideologie tot dusverre in de weg gestaan; het ANC beschouwt zich nu eenmaal niet als een politieke partij maar als een alternatieve structuur voor het apartheidsstelsel.

Ten tweede: hoewel het moeilijk is vast te stellen welke

voorstellingen de zwarte Zuidafrikaanse bevolking zich van de toekomstige samenleving maakt, kan zeer in het algemeen worden gezegd dat deze drie verlan- gens koestert: een fikse verbetering van de economische positie van de zwarten; gegarandeerde werkgele- genheid; en een menselijke behandeling. Van systema- tische opvattingen over de gewenste economische orde is geen sprake. Echter, door de nauwe banden tussen kapitaal en apartheid, of liever, de wat halfslachtige en nogal late pogingen die het bedrijfsleven doet om zich van de apartheid te distantiëren, bestaat er een emotionele affiniteit tot het socialisme - wat men daar ook onder wil verstaan. Afschaffing van de apartheid is voor tal van zwarten identiek geworden aan afschaffing van het kapitalisme.²⁰Dit geldt natuurlijk niet voor Buthelezi en de Inkathabeweging, al is het goed te onthouden dat de Zoeloe-leider in vroe- gere jaren een groot bewonderaar van het Afro-Socia- listische model in Tanzania is geweest. Misschien dat zijn huidige pleidooien voor een vrije-markteconomie slechts een tactische poging zijn om de steun van het bedrijfsleven te winnen.

De dichter Breytenbach gelooft niet in 'enige moge- lijkheid dat het ANC zich transformeert tot een vrije democratische organisatie' omdat het 'slachtoffer is van zijn vrienden, zijn geschiedenis en de omstandig- heden waaraan het onderhevig is in een arena die wordt beheerst door een wrede en misdadig onverant- woordelijke tegenstander'.21 Dit is een te pessimisti- sche opvatting. Ten slotte bestaat er geen sociologi- sche wet die zegt dat autoritaire en immorele gedragin- gen onvermijdelijk door tegenstanders worden over- genomen. De zwarte vakbonden in Zuid-Afrika hebben de afgelopen jaren een verrassende mate van interne democratie aan de dag gelegd. Bovendien hebben de bonden die bij de in 1985 tot stand gekomen fe- deratie COSA TU (Congress of South African Trade Unions) zijn aangesloten, weliswaar hun oorspronke- lijke terughoudendheid tegenover politieke acties laten varen, maar hebben in hun ontmoetingen met het ANC uitdrukkelijk gewezen op de onafhankelijke rol van de vakbonden. De grootste COSATU-bonden onderschrijven het Freedom Charter maar leggen hierbij de nadruk op de noodzaak van herverdeling van pro- duktiemiddelen en zeggenschap van de arbeiders hier- over. Ook voor COSATU zijn overigens het Zweedse model en bepaalde doelstellingen van de Labour partij een belangrijker leidraad dan het marxisme-leninis- me. Anders geaard zijn de zwarte bewustzijns-bonden die deel uitmaken van het Azanian Congress of Trade Unions (AZACTU) en bij wie trotzkistische concepties populair zijn - overigens zonder dat dit in hun acties tot uiting is gekomen. Hoe dan ook, autonome organisaties vormen een zekere garantie dat post- apartheid Zuid-Afrika zich niet onmiddellijk tot een gecentraliseerd-autoritaire socialistische staat zal ont- wikkelen.

De vraag of dit zal gebeuren is echter vooral afhankelijk van de wijze waarop de machtswisseling zich zal voltrekken. Een langdurige burgeroorlog, waarin het blanke bewind het dictoriaal systeem verder uitbouwt en de jonge zwarte vakbonden zal ontbinden, vergroot Vervolg op blz. 291

(8)

Piet Stoffel en Oud-medewerker van de Wiardi Beckman Stichting, lid van de Tweede Kamer voor de Partij van de Arbeid

I socialisme en democratie nummer 9

september 1987

In memoriam Kees de Galan

Op 9 augustus j.1. overleed Kees de Galan, econoom en op velerlei wijze verbonden met de politiek, in het bijzon- der met de Partij van de Arbeid. Hij was onder meer, van 1964 tot 1967, directeur van de Wiardi Beckman Stich- ting en eindredacteur van Socialisme en Democratie. Na zijn vertrek naar de Universiteit van Groningen had hij enige tijd zitting in het Curatorium van de WBS. PvdA-leden zullen hem vooral kennen als informateur, samen met Victor Halberstadt, van het kabinet-Van AgtiDen Uyl, en als voorzitter van de commissie die, aan het eind van de jaren zeventig, de PvdA adviseerde over de te voeren sociaal-economische politiek.

De redactie heeft Piet Stoffelen gevraagd om een enkele herinnering aan De Galan, uit de periode dat zij in WBS- verband samenwerkten, op schrift te stellen.

Het was in 1966 dat ik Kees de Galan voor het eerst ontmoette; eerst als iemand die bij de Wiardi Beck- man Stichting wilde gaan werken en vervolgens als jong stafmedewerker van de WBS. De Galan was toen directeur van de WBS. Hij maakte een grote, onuit- wisbare indruk op me. Het was toen net een boeiende tijd waarin de PvdA moeizaam bezig was te ontwaken uit een starre winterslaap, maar nogal geteisterd werd door moeizaam geharrewar tussen Nieuw Linksers en anderen. De Galan, die als WBS-directeur de vergaderingen van het partijbestuur bijwoonde en de ontwikkelingen in de partij nauwlettend volgde, liet toen vooral zien wat zijn vele sterke kanten waren.

Het democratisch socialisme en de partij waren hem zeer dierbaar. Niettemin behield hij altijd een zekere afstand tot met name de woelingen in de partij. Hij merkte ietwat verbaasd, lichtelijk geërgerd maar ook geamuseerd op dat de beide kampen die er toen waren meer op elkaars reacties en houding acht sloegen, dan zich bezig hielden met de essentie van het dispuut. Die essentie: de noodzaak om de partij democratie op te frissen, de leden weer de nodige zeggenschap te geven en te komen tot een vernieuwing en actualisering van het beleid van de partij boeiden hem zeer. Hij was niet in het minst behept met eerbied voor gezagsdragers en andere autoriteiten. Hij had een groot gevoel voor humor, veel zelfspot en nam zichzelf niet altijd te serieus.

Hij zag de verstarring en probeerde die te doorbreken.

Hij droeg bij tot vele, vaak zeer goede rapporten in de

264

serie Om de kwaliteit van het bestaan. Hij inspireerde ons, stafmedewerkers, steeds om actief, creatief en zo mogelijk vernieuwend bezig te zijn.

Talloos en pittig waren al onze gesprekken over de vakbeweging en de 'geleide' loonpolitiek. Hij stelde toen al - ook als voorstander van een vorm van geleide loonpolitiek - dat partij en vakbeweging een nauw contact moeten hebben, en dus zeker niet echt vijandig tegenover elkaar kunnen staan maar juist als bondge- noten moeten optreden. Niettemin kunnen en moeten partij en vakbeweging soms grondig met elkaar van mening verschillen. Dat was zijn opvatting.

Hij hield zeer van de politiek maar was geen politicus, wilde dat ook niet zijn. Hij wilde niet opgeslorpt worden door de partij en de politiek maar een zekere afstand bewaren. Als zeer intelligent mens, als wijs mens met een scherp inzicht in de politieke ontwikkelingen en als inspirator was hij als WBS-directeur groots. Hij had een uitzonderlijk vermogen de meest ingewikkel- de zaken glashelder uiteen te zetten. Zijn gevoel voor humor, zijn grote aandacht en zorg voor andere mensen: al deze eigenschappen maakten hem toen al tot een geliefd mens. Zo heb ik hem ook sindsdien steeds gezien op partij- of WBS-vergaderingen: als wijs, on- afhankelijk waarnemer en adviseur van de partij en als iemand die met heel zijn gevoel en verstand tot de democratisch socialistische beweging behoorde. Wij zullen hem heel erg missen.

]

,

l

A

r;

E h

E

(9)

Een handleiding door het liberalisme

In het najaar van 1986 organiseerde de Wiardi Beckman Stichting een conferentie over het thema 'Het krachten- veld rondom de PvdA'. Beoogd werd daarmee de belangstelling van sociaal-democraten voor de gang van zaken in andere partijen te stimuleren. Van de inleidingen die op de conferentie werden gehouden en die steeds één par- tij tot onderwerp hadden publiceerden we in het aprilnummer, Paul Scheffers betoog over de christen democra- tie te zamen met een beschouwing van A.M. Oostlander van het Wetenschappelijk Instituut voor de CDA. In dit nummer besteden we aandacht aan het liberalisme. J os de Beus bewerkte zijn inleiding tot het artikel dat wij ver- derop publiceren en K. Groenveld en A.A.M. Kinneging schreven op verzoek van de redactie, onderstaand arti- kel, waarin zij aangeven dat men over de inhoud van het liberalisme verschillend kan denken.

Gesteld voor de vraag een artikel te schrijven over de koers en positie van de VVD mede in het licht van liberale uitgangspunten, komt men bij het schrijven alras in problemen. Over vele zaken kan men verschillend denken, ook binnen één politieke partij. En zeker binnen een liberale partij behoort er wederzijds respect te zijn ten aanzien van argumenten en contra-argumen-

ten. Onderstaande dialoog tussen twee VVD-ers heb-

ben wij aangehoord en opgetekend en vanwege de kwaliteit en het niveau ervan, lijkt het ons goed deze discussie door te geven aan de lezers van dit blad. Men beschouwe dit als substituut voor een artikel dat bol zou staan van enerzijds en anderzijds.

Ernie en Bert, iedereen wel bekend, gaan op een goeie dag weer eens samen een biertje drinken. Na enkele glazen van het edele vocht genuttigd te hebben, komt het gesprek op de politiek. Zij kennen elkaar al jaren, maar hebben dit onderwerp tot nu toe nooit bij de kop gevat. Met name Bert heeft dat altijd afgehouden, want hij weet, als de oudere en de wijzere van de twee, dat de politiek al vele vrienden uit elkaar heeft gedre- ven. Bovendien kent hij Ernie: over alles een boude opinie. Maar enfin, het moest er een keer van komen. En zo zijn zij dan toch in een discussie over politiek ge- raakt. Al snel blijkt dat zowel Ernie als Bert lid zijn van de VVD en zich beschouwen als liberaal. Beiden staan paf. Zij, die het altijd en overal oneens zijn met elkaar, zijn het eens over politiek? Maar dan vraagt Bert aan Ernie: Wat versta je eigenlijk onder het liberalisme, Ernie?

Ernie: Een kant en klare definitie van het liberalisme heb ik niet, Bert. Onder liberalisme kan men veel verschillende dingen verstaan. Vaak wordt het gebruikt als een synoniem voor tolerantie, of als een indicatie van het openstaan voor nieuwe ideeën. Soms ook wordt het liberalisme gekenschetst als een ideologie, wier hoogste doel de vrijheid van het individu is. Alle definities reduceren naar mijn mening echter in te vergaande mate de multi-dimensionaliteit van het liberalisme.

Bert: Laten wij het dan eens historisch benaderen. In

welke tijd is volgens jou het liberalisme ontstaan en wie zijn de belangrijkste theoretici van het liberalisme?

Ernie: Het liberalisme kan gevoeglijk worden beschouwd als een kind van de achttiende eeuwse Ver- lichting, al hebben vele liberale ideeën een lange voor- geschiedenis, teruglopend tot in de oudheid. De be- langrijkste theoretici zijn Montesquieu, Locke, Smith en Hume.

Bert: Maar die leefden allemaal in de achttiende eeuw.

Het liberalisme heeft zich toch wel verder ontwikkeld, sedert die tijd?

Ernie: De wijze van formulering is misschien anders, maar in de kern is het liberalisme van tegenwoordig het liberalisme van de Verlichting. Neem nou dit. Als zich een maatschappelijk probleem aftekent, zijn het de conservatieven en de socialisten die er wat aan willen doen, terwijl de liberalen manen pas op de plaats te maken en niets te doen, omdat het probleem zich vanzelf oplost en ingrijpen in de loop der dingen op den duur averechts werkt. Dat was in de achttiende eeuw zo, en nu nog.

Bert: De opvatting dat liberalen veelal manen tot pas op de plaats en vaak stellen maar niets te doen, klopt toch niet helemaal, Ernie. Zo kun je bijvoorbeeld niet ontkennen dat liberalen aan de wieg hebben gestaan van de wetgeving op het gebied van de sociale zekerheid, met name in Nederland. En zeker heden te dage wil het liberalisme de zaken niet op zijn beloop laten. Ernie, wil je eens uitleggen waar jouw idee over het liberalisme, dat wars is van ingrepen, vandaan komt?

Ernie: Wat behelst het liberalisme? Laat ik beginnen bij het begin: het mensbeeld. Een niet-liberaal zal ge- neigd zijn te zeggen dat het liberalisme een negatief mensbeeld heeft. De eigenschap die de liberaal het meest kenmerkend acht voor de mens is zijn egoïsme.

Bert: De mens een egoïst? Nou, nou. Ik denk dat vele liberalen dit niet onderschrijven. Was het niet Adam

K. Groenveldl A.A.M.

Kinneging

Groenveld is directeur van de Prof Mr. B.M.

Teldersstichting; Kinneging werkzaam bij Z WO en een proefschrift over het liberalisme

(10)

september 1987

Smith zelf die in zijn Theory of Moral Sentiments zei, dat de mens er naar streeft in harmonie met anderen te leven? Daarmee geeft deze welbekende liberaal toch aan dat je de mens niet louter kunt zien als egoïst. Als je om je heen kijkt, Ernie, dan zie je toch ook dat mensen wel wat voor elkaar over hebben.

Ernie: De liberaal verstaat echter iets anders onder egoïsme dan men er in het algemeen taalgebruik onder verstaat. De mens is volgens de liberaal hoofdzakelijk geïnteresseerd in zijn eigen belang en in het belang van zijn eventuele naasten, zijn vrouwen kinderen boven- al. Deze interesse prikkelt hem voldoende om ten behoeve van de zorg voor zichzelf en zijn naasten de na- tuurlijke luiheid te overwinnen, die hij tegenover alles wat hem niet direct aangaat in meer of mindere mate heeft.

Bert: Ik weet ook wel dat 'het hemd nader is dan de rok', maar dat de mens in het algemeen alleen denkt aan zichzelf en aan zijn familie, dat gaat mij te ver.

Hoe verklaart die liberaal van jou dan dat wij met z'n allen hebben afgesproken om mensen zonder inkomen bijstand te verlenen? Zoals je weet, maken wij ons in Nederland nogal druk over zaken als de 'rechtvaardi- ge inkomensverdeling' en er bestaat grote consensus over de noodzaak tot ontwikkelingshulp. Ook liberalen zien dat en zijn het ermee eens, zodat jouw opvatting over het liberale mensbeeld niet deugt. Verder denk ik dat liberalen helemaal niet vinden dat de mens van nature lui is. De mens heeft volgens liberalen toch een drang tot zelfontplooiing en zelfredzaamheid. Ik heb als liberaal toch een veel optimistischer mensbeeld. Je ziet toch om je heen dat jouw mensbeeld niet klopt?

Ernie: De luiheid en onverschilligheid van de mens maken soms plaats voor gevoelens van medelijden en barmhartigheid of van vriendschap, dat weet ik wel, maar deze gevoelens zijn meestal niet erg stabiel en diepgaand. Anderzijds kunnen de luiheid en de onverschilligheid van de mens ook worden weggevaagd door gemeenheid en wreedheid, maar gelukkig zijn zulke buien over het algemeen evenmin erg stabiel en langdurig.

Bert: Jij onderbouwt jouw boude stellingen met nog boudere. Heb je verder wel eens bedacht dat met name liberalen nogal eens benadrukken dat de mensen onderling sterk verschillen. Elk mens is uniek en heeft een eigen aard.

Ernie: De liberaal weet maar al te goed hoe verschillend mensen zijn. Hij beseft dat medelijden en barmhartigheid bij sommigen en gemeenheid en wreedheid bij anderen dominante karaktertrekken zijn, maar hij is ervan overtuigd dat dit relatief weinig voorkomt en dat verreweg de meeste mensen gewoon hun eigen belang nastreven, inclusief het belang van hun naasten, en verder lui en onverschillig zijn.

Bert: Jouw liberale mensbeeld is het mijne niet. Ik zie

266

als liberaal ook de positieve kanten van de mens. Moe- ten wij niet juist daarop inspelen, in plaats van uit te gaan van al die negatieve kanten? Voor je het weet worden mensen inderdaad egoïstisch en lui, als wij daar steeds vanuit gaan.

Ernie: Zoals gezegd, zou een niet-liberaal het liberale beeld een negatief mensbeeld noemen. De liberaal zelf denkt daar echter anders over. Hij gaat er prat op de mens te nemen zoals hij is en kritiseert andere opvattingen over de mens, die in zijn ogen de mens nemen zoals zij hem graag zouden zien en derhalve onrea- listisch zijn. Het liberalisme heeft, veel meer dan het conservatisme, een onkritische houding ten opzichte van de menselijke drijfveren, motieven en wensen.

Bert: 0 ja? John Stuart Mill maakte anders verschil tussen 'hogere' en 'lagere' strevingen, en wij weten al- lebei wat hij onder 'hoger' en wat hij onder 'lager' ver- stond.

Ernie: John Stuart Mill was geen echte liberaal, maar een halve socialist. Voor liberalen zijn de drijfveren, motieven en wensen van de mens de hoogste norm. De mens dient vrij te zijn na te streven wat hij wil. Deze vrijheid mag slechts beperkt worden door de gelijke vrijheid van andere mensen en door niets anders. Dit is de kern van het liberalisme.

Bert: Met dat laatste ben ik het grotendeels eens, maar besef je wel dat 'de gelijke vrijheid van andere mensen' als randvoorwaarde nogal vergaande implicaties kan hebben. Op welk moment zeggen wij dat de vrijheid van de één ten koste gaat van de ander? Betreft het hier vrijheid in formele zin, of in materiële zin? In dat laatste geval kom je snel terecht bij inperkingen van individuele vrijheid zoals die voor socialisten wel acceptabel zijn, maar voor liberalen zeker niet. Hoe zie je trouwens de verhouding tussen conservatisme en liberalisme op dit punt?

Ernie: Ik heb je net uitgelegd wat de kern van het libe- ralisme is. Die leidt tot een visie op de religie, de traditie, de moraliteit, het recht, de samenleving, enzo- voort, die principieel verschilt van de visie van het conservatisme op deze dingen. Liberalen accepteren de religie, de traditie, de moraliteit etc. alleen indien en voor zover zij de vrijheid van het individu ondersteunen en bevorderen en staan er daarom apriori kritisch tegenover. Het conservatisme daarentegen beschouwt deze veeleer als noodzakelijke beteugelingen van het individu en staat er daarom apriori positief tegenover. Bert: Dan denk ik in jouw ogen toch soms conservatief. Je kunt traditie en moraliteit toch niet zo negatief benaderen, en als je gelijk hebt met je stelling dat liberalen de mens zien als van nature lui en egoïstisch, dan juist wordt de betekenis van moraliteit, de traditie en de religie erg groot. Zonder normbesef is de mens stuurloos en zijn normbesef ontleent hij grotendeels aan de moraliteit, de traditie en de religie in de samenleving.

Er de: ter

m~

str de: di( de gel no

m(

he da he ra. Be jui sel de me de

m.

do va nil nil ov hi.

Wl

Tc te mi stl lie te de tij be

Wé

sp je EI 'g, H, da he ge fli

EI ril d" ve m m te kf st,

(11)

Ernie: Laten wij de opvattingen van de liberaal over al deze dingen onder de loep nemen. De samenleving is er ten behoeve van het individu en niet andersom. De samenleving heeft ten doel hem te ondersteunen in zijn streven, wat dit ook moge zijn (tenzij hij daarmee anderen schaadt). De liberaal wantrouwt de conservatief die zegt dat de gemeenschap het individu moet ondersteunen om een goed mens te zijn. De mens is volgens de liberaal nou eenmaal niet goed en zal dat ook nooit worden. Het streven naar goedheid maakt de mens alleen maar ongelukkig, omdat dit streven on- herroepelijk op een mislukking uitloopt en de mens dat niet voor zichzelf verborgen kan houden. Omdat het de mens ongelukkig maakt, wordt het door de liberaal afgewezen.

Bert: Dat is weer zo'n cynische gedachte waarmee ik juist als liberaal zo veel moeite heb. Natuurlijk onder- schrijf ik wel dat het individu niet ondergeschikt is aan de samenleving, maar dat betekent nog niet dat de samenleving ten doel heeft hem in elk streven te ondersteunen. Binnen de samenleving bestaan nu eenmaal waarde-oordelen ten aanzien van individuele doeleinden. Dat zijn normen en waarderingen, waar vaak een grote mate van consensus over bestaat. Ik zeg niet dat het individu daaraan ondergeschikt is, zeker niet. Hij heeft zijn eigen geweten en mag zelf oordelen over goed en kwaad, maar dat wil nog niet zeggen dat hij geheel en al voorbij kan gaan aan opvattingen waarover een grote mate van eenstemmigheid bestaat.

Tolerantie gebiedt ook de waarderingen van anderen te respecteren en er in het eigen gedrag dus rekening mee te houden. Ik denk dat elk mens van nature een streven kent naar harmonie met zijn omgeving. Wel- licht kun je dat zien als een streven om een goed mens te zijn. Om nu te zeggen dat elk streven naar goedheid de mens alleen maar ongelukkig maakt, omdat het altijd op een mislukking uitloopt, is onzin. De een slaagt beter, de ander veel minder. Ik vraag mij trouwens af waarom je bij de opvattingen van jouw liberaal steeds spreekt over samenleving, maar over gemeenschap als je de conservatieve visie wilt uitleggen.

Ernie: De liberaal wordt wat kriebelig van het begrip 'gemeenschap', dat de conservatief steeds gebruikt.

Het prefereert het te spreken van 'samenleving', omdat 'gemeenschap' te zeer de suggestie wekt van eenheid en harmonie, terwijl 'samenleving' naast de suggestie van eenheid en harmonie, ruimte laat voor con- flictueuze en competitieve elementen.

Bert: Dat lijkt mij een duidelijk onderscheid.

Ernie: De liberaal erkent dat de samenleving de ervaring van velen, in heden en verleden, in zich bergt en dat het individu van de samenleving en haar tradities veel leert. Hieruit volgt volgens hem echter niet dat men de samenleving en haar tradities onschendbaar moet verklaren. Het is de zaak van het individu om uit te vinden hoeveel van de overgeleverde ervaring werkelijk van toepassing is op zijn eigen karakter en om- standigheden. De tradities en gebruiken van anderen

zijn, tot op zekere hoogte, een bewijs van wat de ervaring hen geleerd heeft; voorlopige aanwijzingen, die als zodanig respect verdienen, maar meer ook niet. De liberaal vertrouwt meer dan de conservatief op de ervaring die de mens zelf gedurende zijn leven opdoet en heeft daarom minder eerbied voor de gewoontes en de tradities in de samenleving.

Bert: Nu vind ik dat je verstandiger gaat praten. Tra- dities en gebruiken van anderen zijn voor conservatieven inderdaad een belangrijker gegeven dan voor liberalen. Eigen ervaring, eigen geweten op grond van eigen interpretaties zijn inderdaad van groot belang.

Bovendien voorkom je zo, dat het individu zijn eigen verantwoordelijkheid wegschuift en zich verschuilt achter gewoonten en gedrag van anderen.

Ernie: De liberaal heeft bovendien oog voor de minder positieve aspecten van de invloed van de gewoontes en de tradities in de samenleving op de mens. De vrijheid van het individu om na te streven wat hij wil, is de hoogste norm van het liberalisme. Om te weten te komen wat hij wil, moet het individu zelf kiezen en niet iets geloven omdat anderen het geloven of iets doen omdat anderen het doen. De samenleving moet hem een zekere ruimte laten en hem niet al te nadrukkelijk een bepaalde richting insturen. Als de gewoontes en de tradities in een samenleving een te grote invloed krijgen, betekent dat volgens de liberaal het eind van de vrijheid van het individu.

Bert: Akkoord. Al erken ik, zoals gezegd, de noodzaak om niet onverschillig te zijn ten opzichte van gewoonten en tradities, de zogenoemde sociale controle in met name dorpsgemeenten gaat soms wel heel ver.

Andersdenkenden voelen zich dan soms zeer onvrij.

Ernie: Dit is ook de reden dat het liberalisme kritisch staat tegenover het plattelandsleven in dorpsgemeen- schappen, waar iedereen iedereen kent en op allen een grote druk ligt zich te bekennen tot, of tenminste aan te passen aan de vigerende gewoontes en tradities. De liberaal heeft een voorkeur voor de stad, die de mens de privacy biedt die hij nodig heeft om vrij te zijn.

Bert: Ook aan het stadsleven kleven mijns inziens be- zwaren. Je kent de verhalen over vervreemding. De keerzijde van de vrijheid van het individu in de grote stad, in de zin van het ontbreken van sociale controle, is toch soms ook eenzaamheid. Ook de liberaal erkent dat de mens een sociaal wezen is, die zich zonder werkelijk contact met anderen toch niet goed kan ont- plooien. Maar laten wij het nu eens hebben over het liberale geloof in de vooruitgang in relatie tot de vrijheid van het individu.

Ernie: Het einde van de vrijheid van het individu is tevens het einde van de vooruitgang. De grootste prikkel van de vooruitgang is het idee dat verbetering ten opzichte van het heden en het verleden mogelijk en wenselijk is. Dat zal echter niet opkomen in hen-die de autoriteit van de traditie klakkeloos aanvaarden.

(12)

september 1987

. - - - - -

Bert: Daar ben ik het mee eens.

Ernie: De vooruitgang wordt door de liberaal primair afgemeten aan de groei van de levensstandaard. Hij kan zich nauwelijks voorstellen dat er mensen zijn die, als zij moeten kiezen tussen een traditionele waarde en een arbeidsbesparende nieuwigheid, kiezen voor het eerste en het daarmee gepaard gaande ongemak op de koop toe nemen, maar hij vindt ook dat die mensen het zelf moeten weten; als hij de nieuwigheid maar aan kan schaffen.

Bert: Ik vind dat je hiermee het bestaan van de funda- mentele onzekerheid waarmee de mens moet leren leven, te veel wegschuift. Ook liberalen kiezen niet altijd direct voor nieuwigheden die de efficiëntie vergroten.

Onzekerheid leidt soms tot een zekere mate van iner- tie, vanwege de angst voor het onbekende. Je over- drijft dus weer. Bovendien stel je de liberaal voor als zeer materialistisch, en vraag mij af of je dat wel kunt volhouden.

Ernie: De liberaal is duidelijk materialistischer dan de conservatief. Hij is echter niet gefixeerd op de mate- riële zijde van het bestaan en ziet wel in dat bijvoorbeeld het algemene beschavingspeil van even groot belang is. Hij rechtvaardigt zijn toch wat eenzijdige belangstelling voor materiële vooruitgang dan ook met het argument, dat het beschavingspeil als gevolg van en evenredig aan de stijging van de levensstandaard toeneemt, waarbij aangetekend moet worden dat de liberaal onder beschaving zowel goede manieren als correcte omgangsvormen verstaat als interesse voor kunst, cultuur en het geestelijk leven in het algemeen.

Zou men een liberaal vragen of hij vindt dat het beschavingspeil doelbewust moet worden verbeterd, dan zal hij een ontkennend antwoord geven. In de eerste plaats acht hij het niet mogelijk en in de tweede plaats acht hij het niet nodig. Het beschavingspeil neemt alleen toe als de levensstandaard toeneemt en neemt dan vanzelf toe.

Bert: Dat lijkt mij ook een eenzijdig beeld van liberale opvattingen. Natuurlijk, bij groot materieel gebrek blijft er meestal weinig beschaving meer over. Maar anderzijds heeft het beschavingspeil weer een positieve invloed op het vermogen van de gemeenschap (sor- ry, samenleving) de levensstandaard te handhaven of te vergroten. Er is mijns inziens niet sprake van een eenrichtingsverkeer, zoals je suggereert, maar van een wisselwerking. Zonder materiële welvaart geen cultuur, maar zonder cultuur ook geen hoge produktivi- teit. Je miskent mijns inziens ook te zeer de mogelijkheid van cultuurpolitiek om het beschavingspeil te verbeteren. De mogelijkheden zijn zeer beperkt, ik weet het, maar ook liberalen erkennen de noodzaak van bijvoorbeeld een mediabeleid, waarbij het aanbod op televisie wat breder is dan SKY .CHANNEL. Ook neemt het beschavingspeil niet altijd toe met de levensstandaard. Kijk maar eens om je heen, dan zie je dat van een rechtlijnig verband geen sprake is. Je ziet de zaken weer wat te ongenuanceerd, maar ga verder.

268

Ernie: Dat vooruitgang wenselijk en mogelijk is, staat voor het liberalisme als een paal boven water: dat vooruitgang vanzelfsprekend is, zeker niet. Het is zelfs één van zijn grootste zorgen. Dit maakt hem waakzaam en achterdochtig tegen alles wat de vrijheid en de vooruitgang zou kunnen verstikken. De vooruitgang is verzekerd als er vrijheid bestaat, aldus de liberaal. Maar hoe kan men de vrijheid verzekeren? Eerst en vooral mogen de vijanden van de vrijheid geen kans krijgen haar te vernietigen. Daar waar de religie een bedreiging vormt voor individuele vrijheid komen liberalen in het geweer.

Bert: Nu suggereer je dat religie een vijand is van de vrijheid, of althans dat de liberaal de religie argwa- nend beschouwt. Toch heeft het christendom op de vrijheid in het Westen waarschijnlijk een positieve invloed gehad. Alhoewel ik ook erken dat bij die stelling wel kanttekeningen te plaatsen zijn.

Ernie: De liberaal realiseert zich wel dat de rol van de religie, en van de georganiseerde religie in het bijzonder, in de geschiedenis niet altijd een onverdeeld negatieve is geweest, maar hij weet ook dat zij vaak aan de zijde van de reactie, de autoriteit en de traditie heeft gestaan en vernieuwingen heeft gedwarsboomd. Het beroemdste voorbeeld hiervan is wellicht het proces van de kerk tegen Galileo Galilei. Vandaar dat liberalen op hun hoede zijn wanneer de vooruitgang op deze wijze wordt belemmerd. De liberalen die tevens belijdend christen zijn, leggen de relevantie van hun geloof vooral in het hiernamaals.

Bert: Hoe weet je dat, kun je dan in het hart van een li- beraal kijken die belijdend christen is? Je komt, zoals zo vaak, wel weer erg snel met beweringen die je niet goed waar kunt maken. Het is toch ook zo, dat christe- nen vrijheidsrechten voor het individu ontlenen aan de bijbel. Dat is relevant voor 'het hier en nu', zodat de relevantie van het geloof voor christen-liberalen niet alleen, of vooral in het hiernamaals ligt. Maar hoe het ook zij, ik zou mij daar geen oordeel over aanmatigen.

Ernie: In ieder geval zal de liberaal, om de vrijheid van het individu te verzekeren, het individu expliciete rechten toekennen, die in zekere zin het domein afbakenen waarop hij soeverein is.

Bert: (knikt instemmend).

Ernie: Ten aanzien van hetgeen tot zijn domein behoort, heeft het individu volgens de liberaal een onbe- perkt beschikkingsrecht. Hij kan het gebruiken zoals hem dat goeddunkt, ook al zouden alle overige mensen dat misbruik noemen. Zij hebben over zijn domein geen enkele zeggenschap. Van een plicht tot verant- woord gebruik en goed rentmeesterschap, die een recht volgens het conservatisme met zich mee brengt en de beschikkingsvrijheid aan banden legt, vinden wij in het liberalisme weinig of niets terug.

Bert: Daar ben ik het weer niet mee eens. Hebben libe-

ra ee Ie m al d, D

E. ht dt dt pi ge w.

B. lij ht gt si:

El dt te ze lil ht sil zi. sc kt

v(

pI m Be ge wc D: ze

EI m he ga hi m bi di.

'0

lij m, lal de

Bt kl. m· B va tel

(13)

ralen in Nederland bijvoorbeeld niet steeds gesteld, dat een groot financieringstekort een te grote schuldenlast legt bij toekomstige generaties? Ook de zorg voor het milieu gaat liberalen aan het hart. Dat kun je toch zien als 'goed rentmeesterschap'. Je zou ook kunnen zeggen dat vrijheid ook verantwoordelijkheid met zich brengt.

Dat wordt door liberalen steeds onderstreept.

Ernie: Je moet je niet in verwarring laten brengen door het feit dat liberalen eveneens spreken van verantwoordelijkheid. Zij bedoelen daarmee iets anders, en wel dat de volstrekte vrijheid van de mens over zijn domein im- pliceert dat hij zelf de consequenties van zijn beslissin- gen moet dragen en dat hij deze op niemand mag af- wentelen.

Bert: Akkoord, in deze zin is de mens verantwoordelijk, maar ook in de zin van medeverantwoordelijk- heid voor het wel en wee van anderen en toekomstige generaties. Daarbij speelt zelfdiscipline en zelfbeheersing een belangrijke rol.

Ernie: Ja, maar het argument van de conservatief dat de mens er rijp voor moet zijn alvorens men hem rechten toe kan kennen, en dat deze rijpheid blijkt uit een zekere zelfdiscipline en zelfbeheersing, wordt door de liberaal omgekeerd. Het hebben van rechten, de vrijheid, dwingt de mens tot zelfdiscipline en zelfbeheersing, omdat de consequenties voor zijn eigen rekening zijn. De vrijheid zelf is wat dat betreft de beste leer- school. Alleen een vrij mens kan deze kwaliteit ontwik- kelen. Het recht op vrije meningsuiting bijvoorbeeld vooronderstelt niet dat hij realiteitszin en gevoel voor proportie heeft, zoals de conservatief graag beweert, maar draagt er in grote mate toe bij.

Bert: Waar jij de relatie tussen realiteitsvermogen en gevoel voor proportie enerzijds en vrijheid anderzijds weer eenzijdig legt, denk ik weer aan een wisselwerking.

Dat betekent aldus dat niets absolute betekenis heeft, zelfs niet de rechten van de mens.

Ernie: Daar ben ik het niet mee eens. De rechten van de mens zijn voor het liberalisme een vrij absolute groot- heid. Zij liggen immers ten grondslag aan de vooruitgang. Dat de erkenning van de rechten van de mens een historisch proces is geweest, geeft de liberaal graag toe, maar dat wil niet zeggen dat die rechten zelf slechts historische, aan tijd en plaats gebonden waarden zijn die soms wel en soms niet toegepast kunnen worden. De 'ontdekking' van de rechten van de mens zijn te verge- lijken met de ontdekking van de zwaartekracht. En niemand zal beweren dat de zwaartekracht alleen in Enge- land van toepassing kan zijn, omdat de zwaartekracht door een Engelsman is ontdekt.

Bert: Dat is aardig gezegd, maar het miskent dat er een kloof is tussen normen, waartoe de 'rechten van de mens' behoren en feiten zoals de zwaartekracht. Heeft Hume dat niet gezegd? Die beschouw jij nog wel als een van de aartsvaders van het liberalisme. Overigens kan terzake van natuurwetten eveneens worden getwijfeld

aan de absolute waarheid ervan. Het valt mij trouwens op dat je steeds in je opvattingen het individu isoleert van de samenleving en de historische ontwikkelingen.

Een werkelijkheid bestaat niet zonder geschiedenis, en die is dus relevant. Maar dat zal in jouw ogen wel weer een conservatieve opvatting zijn.

Ernie: De liberaal is het met de conservatief eens, wanneer deze de samenleving vergelijkt met een organisme.

Natuurlijk is de samenleving geen optelsom van individuen die niets met elkaar te maken hebben. De liberaal

- die dit toch als vanzelfsprekend ervaart - begrijpt niet waarom de conservatief dit met zoveel nadruk zegt en daarbij zijn kant uitkijkt.

Bert: (zwijgt, zichtbaar geïrriteerd).

Ernie: Het gaat de liberaal echter te ver om de samenleving een eenheid van functionele groepen te noemen. De samenleving bestaat in zijn optiek uit een enorm netwerk van interacterende individuen, die zich soms in permanente en soms in tijdelijke groepen aaneenslui- ten. Groepen zijn secundaire verschijnselen in het maatschappelijk leven. De mens heeft ze niet per se nodig, al zijn ze vaak wèl nuttig.

Eert: Natuurlijk heeft de mens de groep nodig. De groep is de eeuwenoude boom, waarvan het individu een tak is. Hij heeft zijn leven te danken aan de boom, die hem met verleden en toekomst verbindt.

Ernie: Als je nu de samenleving een eeuwenoude boom zou noemen, dan ben ik het met je eens. Net als een oude boom is de samenleving het resultaat van een langdurig groeiproces, dat door niemand voorzien is en zeker niet gepland had kunnen worden. De ontwikkelingsgang van de samenleving was, en is, onbeheersbaar en zal dat ook altijd wel blijven.

Eert: Wat vreemd dat je dat vindt. Het lijkt mij een conservatieve gedachte. Ik ben het er trouwens niet mee eens. Ik veronderstel dat je me nu een socialist gaat noemen, wanneer ik zeg dat alhoewel zeer moeilijk be- heers baar, de ontwikkelingsgang van de samenleving niet geheel en al onbeheersbaar is. Je maakt van het liberalisme een verzameling dogma's, met absolute gel- digheid. Daarmee misken je de levendigheid en dyna- miek in het liberalisme, waarbij er interacties plaatsvin- den met andere politieke stromingen.

Ernie: Het is geen conservatieve gedachte, want de conservatief interpreteert deze stelling op een andere wijze dan de liberaal en trekt er een andere conclusie uit.

Voor de conservatief schept het heden, ingebed in het verleden, de orde, de regelmaat en de zekerheid die de mens nodig heeft om zonder angst de ongewisse toekomst tegemoet te kunnen treden. Verandering is daarom alleen aangebracht bij gebleken duidelijke noodzaak en dient behoud als doelstelling te hebben. Het sturend vermogen van de mens is echter uiterst gering en daarom moet men er niet van opkijken wanneer een verandering niet brengt wat ervan verwacht werd. Het

NED PARTIJ eN

Oppositie?

~TAilECENTRUM Doe E 1I\LAND$E POLITIEKe.

NED PARTIJ eN

================

__ T~~RitÎKi ~t5rt HARRY 1 ;rf<e~N WIÎ,$~ClA'()1!N, NAAR eE-f{

r<~PçlI7K! GR~f.P ~p p~

ff(OPI)C1(~ MI(){)~tiN,. \

AANPt'~

~~_~ _ _ • POrrr~ffl.ll'te

H

AN

AN

Het ANC en de toekomst van Zuid-Afrika

260

In memoriam Kees de Galan

]

,

Een handleiding door het liberalisme

m.

__ T~~RitÎKi ~t5rt HARRY ₁ ;rf<e~N WIÎ,$~ClA'()1!N, NAAR ^eE-f{