Biologische waarderingskaart: verklarende tekst bij kaartbladen 10-18

Hele tekst

(1)Instituut voor Natuurbehoud. BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART. Verklarende tekst bij kaartbladen 10-18 De Knijf, G., Demolder, H. & Paelinckx, D..

(2) Wijze van citeren (zowel kaarten als tekst): De Knijf, G., Demolder, H. & Paelinckx, D., 2000. Biologische Waarderingskaart, kaartbladen 10-18. Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 10, Brussel. 70 pp. + 11 kaartbladen.. Colofon. Samenstelling Instituut voor Natuurbehoud Wetenschappelijke Instelling van de Vlaamse Gemeenschap Verantwoordelijk uitgever Desiré Paelinckx en Eckhart Kuijken Depotnummer : D/1998/3241/191 ISBN-nummer: 90-403-0087-9 Foto cover Geert De Knijf - Vallei van de Abeek te Grote-Brogel Opmaak en Druk Enschedé-Van Muysewinkel © 2000, Instituut voor Natuurbehoud, Brussel Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.. Instituut voor Natuurbehoud Kliniekstraat 25, B-1070 Brussel. E-mail: bwk@instnat.be Internet: http://www.instnat.be Tel. 02/558.18.11 Fax 02/558.18.05.

(3) BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART. Verklarende tekst bij kaartbladen 10-18. De Knijf, G., Demolder, H. & Paelinckx, D.. Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 10 Brussel. In opdracht van de Vlaamse regering en de Vlaamse Landmaatschappij, Mestbank..

(4) Instituut voor Natuurbehoud 2. BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART – Verklarende tekst bij kaartbladen 10-18.

(5) Inhoudsopgave. Inhoudsopgave VOORWOORD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SAMENVATTING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1 Situering . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2 Bewoning en verkeersassen . . . . 1.3 Tekst en terreinopname . . . . . . . 1.4 Karteringseenheden en evaluatie 1.5 Digitaal bestand . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. 9 9 9 10 11 14. 2. Indeling in gebieden en synthese van hun belangrijkste kenmerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1 Ecologische achtergronden en landschappelijke indeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 15 15. 3. Maasland (I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1 Geologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2 Geomorfologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3 Hydrologie en hydrografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4 Pedologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5 Landschapsbeschrijving aan de hand van cultuurhistorische invloeden 3.6 Algemene biologische typering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.7 Gebiedsbespreking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.7.1 Gebied 1: Vijverbroek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.7.2 Gebied 2: Koningssteen en Kollegreend . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.8 Globale evaluatie en bescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ...................... 19 20 20 21 21 22 23 24 24 24 25. 4. De Vlakte van Bocholt en het Middenterras van de Maas (II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1 Geologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 Geomorfologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3 Hydrologie en hydrografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4 Pedologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5 Landschapsbeschrijving aan de hand van cultuurhistorische invloeden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6 Algemene biologische typering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7 Gebiedsbespreking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7.1 Gebied 3: Tösch-Langeren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7.2 Gebied 4: Jagersborg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7.3 Gebied 5: De Brand-Solterheide (Itterbeekvallei) en de Oude Kuil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7.4 Gebied 6: Batven, Deunsven, Middelhorst, Basdonkhof en de Dijken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7.5 Gebied 7: Stamprooierbroek, Grootbroek, Urlobroek, Hasselterbroek, St-Maartensheide, Mariahof en de Luisen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7.6 Gebied 8: Zig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7.7 Gebied 9: Perilissenhof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7.8 Gebied 10: Lozerbroeksbeek en Lozerbeek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.8 Globale evaluatie en bescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 27 28 28 28 29 29 30 31 31 32 32 33. 5. Het Limburgs Plateau (III) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1 Geologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2 Geomorfologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3 Hydrologie en hydrografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4 Pedologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5 Landschapsbeschrijving aan de hand van cultuurhistorische invloeden 5.6 Algemene biologische typering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7 Gebiedsbespreking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7.1 Gebied 11: Solterheide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7.2 Gebied 12: Itterbeek en Wijshagerbeek (of Eetsevelderbeek) . . . 5.7.3 Gebied 13: Abeek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7.4 Gebied 14: Wateringen van Lozen en St-Huibrechts-Lille . . . . . 5.7.5 Gebied 15: Kolisbos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 43 44 44 44 45 45 47 49 49 49 50 52 53. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. ............ ............ ............ ............ ............ ............. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. 5 7. ................... ................... ................... ................... ................... ................... ................... ................... ................... ................... ................... ................... .................... 34 39 40 40 41. Instituut voor Natuurbehoud BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART – Verklarende tekst bij kaartbladen 10-18. 3.

(6) Voorwoord 5.7.6 Gebied 16: Warmbeek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7.7 Gebied 17: Beverbeekse heide en Haarterheide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.8 Globale evaluatie van het gebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 54 55 56. Literatuurlijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 59. Bijlage 1: Soortenlijst van de vermelde flora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bijlage 2: Soortenlijst van de vermelde fauna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 63 67. Index van de toponiemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 69. Figuren in bijlage: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Figuur 1. Herkomst van de gegevens (terreinopname, externe gegevens, orthofoto en/of terreinopname ‘78-’88) met weergaven van de bebouwing en de voornaamste hoofdwegen en de belangrijkste waterlopen. Figuur 2. Indeling in landschapsecologische homogene gebieden (I tot III) en situering van de besproken gebieden (1-17). Figuur 3. Situering van de extensieve graslanden en de percelen met kleine landschapselementen (kb, kh en khw). Figuur 4. Situering van de moerassen, vijvers en heiderelicten. Figuur 5. Situering van de loofbossen, naaldbossen, gemengde loof- en naaldbossen en de uniforme populierenbossen. Figuur 6. Situering van de akkers en de intensieve graslanden (hx en hp) zonder kleine landschapselementen.. Instituut voor Natuurbehoud 4. BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART – Verklarende tekst bij kaartbladen 10-18.

(7) Voorwoord. Voorwoord Het project "Biologische Waarderingskaart van België" (BWK) startte in 1978 als een nationaal project onder de bevoegdheid van het toenmalige Ministerie van Volksgezondheid en Leefmilieu. Het onderzoek gebeurde met de medewerking van een tiental wetenschappelijke centra. De coördinatie berustte bij het Instituut voor Hygiëne en Epidemiologie. Dit nationale project werd beëindigd in 1986, op een ogenblik dat het veldwerk nagenoeg was afgerond en ongeveer de helft van de kaarten was gepubliceerd. Voor het Vlaamse Gewest heeft sindsdien het Instituut voor Natuurbehoud de werkzaamheden rond de Biologische Waarderingskaart verder gezet. Eerst gebeurde dit door contractuele overeenkomsten met de vroegere karteercentra, die de ontwerpen van kaarten en teksten praktisch volledig afwerkten. Sinds 1990 werd aan het Instituut voor Natuurbehoud een "cel Biologische Waarderingskaart" toegevoegd. Een belangrijke taakstelling van deze cel is, naast het drukklaar maken van de documenten, de opbouw van een digitale databank in functie van de verdere publicatie en het wetenschappelijk onderzoek. Met de officiële overdracht van het nationale project naar de gewesten in het voorjaar van 1993 kon de publicatie van de resterende kaartbladen hervat worden. Door deze lange tijdsspanne tussen terreinopnamen en publicatie zijn de toenmalige kaarten en teksten ongetwijfeld vatbaar voor aanvullingen en verbeteringen. Gezien het toenemend belang en gebruik van de BWK (zowel kaarten als karteringseenheden) in kringen van natuurbehoud, ruimtelijke planning en milieubeleid, werd besloten een grondige actualisatie van de kaarten door te voeren. In 1997 en 1998 kon de tweede versie van de Biologische Waarderingskaart gerealiseerd worden dankzij een opdracht van de Vlaamse regering via de Vlaamse Landmaatschappij, Mestbank. Sinds 1999 is met kredieten van de Vlaamse Gemeenschap een groep contractuele medewerkers aan het Instituut voor Natuurbehoud toegevoegd. Hoewel bij de opmaak van de BWK, versie 2, belangrijke methodologische aanpassingen zijn doorgevoerd, blijven de hoofdkenmerken van de vorige versie behouden. Hierdoor behouden de kaarten hun belang als uniform referentiekader voor geheel Vlaanderen. De bruikbaarheid van de nieuwe versie zal voor meer gedetailleerde karteringen en projecten een duidelijke meerwaarde betekenen.. Prof. dr. E. Kuijken Algemeen directeur Instituut voor Natuurbehoud. Instituut voor Natuurbehoud BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART – Verklarende tekst bij kaartbladen 10-18. 5.


(9) Samenvatting. Samenvatting De landschappelijke indeling die we voor de kaartbladen 10-18 hanteren, komt overeen met de indeling in ecodistricten. We onderscheiden op de kaartbladen 10-18 drie gebieden: het Maasland (hoofdstuk 3), de Vlakte van Bocholt en het Middenterras van de Maas (hoofdstuk 4), en het Limburgs Plateau (hoofdstuk 5). Deze indeling is vooral gebaseerd op verschillen in geologie en meer bepaald op de verschillende Maas-Rijnafzettingen en de daarmee samenhangende vorming van verschillende terrassen. Het Maasland is hoofdzakelijk een vruchtbare landbouwstreek en wordt gekenmerkt door een grote bevolkingsconcentratie. De natuurwaarden zijn in het Maasland bijna volledig verdwenen door een toenemende intensieve landbouw en door massale ontgrindingen. Deze grindplassen bepalen nu vooral het landschappelijk beeld en kunnen als meest typerend voor het Maasland worden genoemd. De grootste natuurwaarden zijn te vinden in een oude Maasarm, het Vijverbroek te Kessenich.Voorbeelden van natuurontwikkeling langs de Maas zijn onder meer te vinden te Koningssteen en de Kollegreend, beiden te Kessenich.Van het vroegere uiterwaardenlandschap blijft bijna niets meer over. Enkele typische stroomdalsoorten zijn als restanten van deze soortenrijke graslanden terug te vinden op enkele Maasdijken. De Vlakte van Bocholt en het Middenterras van de Maas is vooral een intensief landbouwgebied waar nog enkele grote natuurgebieden voorkomen. De landbouw is er zeer grootschalig, wat ondermeer tot uiting komt in het hoge aandeel van akkers in het landbouwareaal en de geringe soortensamenstelling van de meeste graslanden. Ook komen hier talrijke industriële varkensbedrijven voor. We kunnen in de Vlakte van Bocholt en het Middenterras van de Maas twee ‘meta-natuurgebieden’ onderscheiden: het Stamprooierbroek met het Grootbroek, Urlobroek, Hasselterbroek, St-Maartensheide, Mariahof, de Luisen en de Zig enerzijds en de Tösch-Langeren, Jagersborg, de Brand-Solterheide, Batven, Deunsven en Middelhorst anderzijds. Beide grote gebieden worden van elkaar gescheiden door de gemeente Kinrooi. Een kleinschalig cultuurlandschap met bomenrijen, houtkanten, kleine bosjes en soortenrijke graslanden komt voor in de Tösch-Langeren, de Brand-Solterheide, Hasselterbroek en de St-Maartensheide.Vooral in dit laatste gebied vinden we soorten terug van droge zandgronden. Bossen komen vooral voor in het Stamprooierbroek, Grootbroek, Urlobroek, de Zig en Jagersborg. Zowel droge eiken-berkenbossen als natte mesotrofe tot oligotrofe elzenbroekbossen en wilgenstruwelen vinden we hier terug. Op veel plaatsen is de kruidlaag in de bossen ruderaal en/of nitrofiel. Moerasvegetaties en matig voedselarme waterplassen zijn te vinden in het Stamprooierbroek, Mariahof en de Luisen. Zowel voor de avifauna als voor verschillende insectensoorten is het Stamprooierbroek en omgeving van uitzonderlijk belang. Op het Limburgs Plateau is het aandeel van de landbouw in het ruimtegebruik geringer dan in beide vorige gebieden. Ook hier nemen akkers een groot deel in van het landbouwareaal. Grote delen van de droge zandige bodems, ondermeer Solterheide, Kolisbos, Beverbeekse heide en Haarterheide werden beplant met Grove dennen en vormen er soortenarme naaldhoutbestanden. Plaatselijk komen er droge, voedselarme zure eiken-berkenbossen voor. Van de voormalige grote heidegebieden blijven slechts hier en daar snippers over. Bepaalde heidegedeelten werden vroeger bevloeid met kalkrijk Maaswater en waren in gebruik als vloeiweiden. Momenteel zijn de meeste percelen verlaten en werden beplant met populieren. De meest waardevolle natuurgebieden worden hier gevormd door de beekvalleien van de Warmbeek, Abeek, Itterbeek en Wijshagerbeek, die allen tot het stroombekken van de Maas behoren. Wegens het achterwege blijven van het voormalige hooilandbeheer heeft er zich hier een elzenbroek ontwikkeld. Meestal betreft het jong, nitrofiel elzenbos en wilgenstruweel zoals in de vallei van de Abeek. In de middenloop van de vallei van de Warmbeek en in de vallei van de Itterbeek en Wijshagerbeek heeft zich plaatselijk een oligotroof elzenbos en een venig berkenbroek ontwikkeld. In de Warmbeekvallei vinden we verschillende gagelstruwelen terug. Het hooilandbeheer heeft het langst stand gehouden in de Abeekvallei. Slechts hier en daar komen in deze beekvallei nog goed ontwikkelde natte hooilanden voor met soorten van zure laagveenvegetaties. Grote delen van de kaartbladen 10-18 hebben een groene bestemming op het gewestplan, werden aangeduid als Vogelrichtlijngebied en werden aangewezen als Speciale Beschermingszone voor het Vlaamse gewest, in uitvoering van de Habitat Richtlijn. Bijna nergens in Vlaanderen zijn op papier zoveel gebieden beschermd. Ondanks deze bescherming hebben vele bossen te lijden van ondermeer verdroging, verruiging en vermesting en is de landbouw hier heel intensief.. Instituut voor Natuurbehoud BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART – Verklarende tekst bij kaartbladen 10-18. 7.


(11) Inleiding. 1 Inleiding 1.1 Situering De kaartbladen 10-18 bestaan uit de volgende NGI kaartbladen (1/10.000): 10/5: Beverbeek 18/1: Hamont 18/2: Veldhoven 18/3: Groot-Beersel 18/5: Meeuwen 18/6: Bree 18/7: Maaseik 18/8: Ophoven Het gebied situeert zich in het noordoosten van de provincie Limburg. Het grenst aan de Nederlandse provincies Limburg en Brabant. In het oosten vormt de Grensmaas de natuurlijk grens met Nederland. De gemeenten van het Belgisch Limburgse deel behoren tot het arrondissement Maaseik. In de rest van deze tekst verstaan we onder het besproken gebied of onder kaartbladen 10-18 het deel van dit kaartblad dat zich binnen België situeert. Volgende Vlaamse fusiegemeenten vallen binnen het besproken gebied: • volledig: Bocholt (met de deelgemeenten Kaulille, Lozen en Reppel); Bree (met de deelgemeenten Beek, Gerdingen, Opitter en Tongerlo); Kinrooi (met de deelgemeenten Geistingen, Kessenich, Molenbeersel en Ophoven); • grotendeels: Hamont-Achel (met de deelgemeenten Achel en Hamont); Maaseik (met de deelgemeente Neeroeteren); Meeuwen-Gruitrode (met de deelgemeenten Ellikom, Neerglabbeek en Wijshagen); • gedeeltelijk: Neerpelt (met de deelgemeente St-HuibrechtsLille); Peer (met de deelgemeenten Grote Brogel en Kleine Brogel). In het besproken gebied zijn de volgende geografische streken vertegenwoordigd:. • het Maasland: een smalle zone die de oostgrens vormt van dit kaartblad; • de Vlakte van Bocholt en het Middenterras van de Maas: neemt het centrale en noordoostelijk deel van dit kaartblad in en wordt afgesloten van het Limburgs Plateau door de Feldbiss-breuk; • het Limburgs Plateau: bestrijkt de westelijke en zuidelijke helft van dit kaartblad. De Vlakte van Bocholt en het Middenterras van de Maas is bijna volledig binnen de kaartbladen 10-18 gelegen. Het Maasland loopt verder op het kaartblad 26 en het Limburgs Plateau gaat verder op de aangrenzende kaartbladen 3-9-17. Het besproken gebied behoort hydrografisch volledig tot het Maasbekken. Kaartbladen 10-18 behoren tot twee fytogeografische districten (LAMBINON et al. 1998). Het Maasland behoort tot het Brabants district en de rest van de kaartbladen 10-18 behoren tot het Kempens district.. 1.2 Bewoning en verkeersassen Bewoning is vooral geconcentreerd in het Maasland en op de overgang tussen de Vlakte van Bocholt en het Kempisch Plateau. De steden Maaseik en Bree liggen volledig binnen dit kaartblad. Het centrum van de stad Peer ligt grotendeels op kaartblad 17.Vooral rond Bree en in minder mate ook rond Maaseik zijn er industriële concentraties te vinden. Een oud industrieel complex bevindt zich op de terreinen van het voormalige PRB te Kaulille. De hoofdwegen verbinden de steden met elkaar of met de belangrijkste agglomeraties buiten de kaartbladen: N71: Hamont-Achel - Neerpelt - Geel N73: Leopoldsburg - Peer - Bree - Kinrooi - Kessenich N76: Hamont-Achel - Bocholt - Bree- Meeuwen Genk - Borgloon N78:Veldwezelt - Dilsen - Maaseik - Kessenich.. Instituut voor Natuurbehoud BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART – Verklarende tekst bij kaartbladen 10-18. 9.

(12) Inleiding Binnen het gebied zijn er geen operationele spoorlijnen meer te vinden. De spoorlijn tussen Neerpelt en HamontAchel is reeds langere tijd niet meer in gebruik.. (Stichting Limburgs Landschap) en met P. HERMANS (Wielewaal, afdeling Bree) en werd waar nodig aangevuld of gecorrigeerd.. De enige bevaarbare waterloop die zich binnen het gebied bevindt, is de Zuid-Willemsvaart, die van Briegden tot Herentals loopt.. De BWK, versie 2, is integraal binnen het Instituut voor Natuurbehoud ontstaan en dit in opdracht van de Vlaamse regering en de Vlaamse Landmaatschappij, Mestbank. Het eigendomsrecht situeert zich volledig bij het Instituut voor Natuurbehoud [PAELINCKX & KUIJKEN, (red.) 1998].. 1.3 Tekst en terreinopname Een ontwerp voor deze huidige tekst werd geschreven door P. HERMANS in 1986. Deze eerste versie werd echter niet als aparte tekst uitgegeven. Gezien de huidige gevolgde indeling in de verschillende deelgebieden nogal sterk afwijkt van de oorspronkelijke indeling en gezien het tijdsverschil in kartering van bijna 20 jaar tussen beide versies en de huidige, bijna volledige herkartering (Figuur 1) van het gebied, werd de tekst volledig herschreven. Bij de lay-out hielp K.VAN DEN BROECK. Indien gegevens zijn overgenomen uit deze ontwerptekst, zonder dat de aanwezigheid van die soorten door ons met zekerheid kon bevestigd worden, wordt dit aangeduid door de toevoeging "(jaren ’80)". De eerste terreinopnamen dateren uit de periode 1978–1979 en werden gedeeltelijk geactualiseerd in 1986. Deze oorspronkelijke terreinopnamen werden uitgevoerd door M. JANSSEN, A. KENIS, J. PUNIE, P. HERMANS en M. RAMAEKERS en dit onder leiding van R. BERTEN en J. GABRIELS. In 1997 werd er in het kader van de "Digitale lokalisatie van gronden met een natuurfunctie in het kader van het decreet van 23 januari 1991 inzake de bescherming van het leefmilieu tegen de verontreiniging door meststoffen" [PAELINCKX & KUIJKEN, (red.) 1998] begonnen met een kartering van het agrarisch gebied binnen de groene bestemmingen van het gewestplan. Hierbij werden bijna uitsluitend de graslanden opnieuw bekeken. In 1998 werden de niet-agrarische gebieden binnen de groene bestemmingen van het gewestplan en alle gebieden buiten die groene bestemmingen bijna volledig geactualiseerd en gekarteerd (Figuur 1). Ook een deel van de terreinopnamen van 1997 werd in 1998 herzien. Dit had meestal te maken met percelen die in 1997 te laat op het jaar waren bezocht of die in 1997 op het moment van het terreinbezoek reeds gemaaid waren. De terreinopnamen in 1997 en 1998 werden uitgevoerd door G. DE KNIJF en H. DEMOLDER. Een verwaarloosbaar, beperkt deel van het kaartblad werd geactualiseerd op basis van recente literatuur en vooral recent kaartmateriaal (Figuur 1). De kartering van het Stamprooierbroek en de St-Martensheide werd overlopen met respectievelijk F. VERSTRAETEN. Hieronder geven we kort samengevat per kaartblad het jaar en de maand waarin zich de hoofdperiode van het terreinwerk situeert. Kaartblad 10/5 werd volledig opnieuw gekarteerd. Bijna al het veldwerk gebeurde in juni 1998. Een klein deel van het veldwerk dateert van juni 1997. Kaartblad 18/1 werd bijna volledig gekarteerd in de tweede helft van de maand juni en in de eerste helft van juli 1998. Slechts een heel klein deel van het terreinwerk dateert uit 1997. In juni 1998 gebeurde het terreinwerk op kaartblad 18/2. Enkel het gebied rond de Abeek en de Luisen werd gekarteerd in juli 1997 en werd gedeeltelijk herbekeken in mei 1998. In het gebied ten zuiden van de ZuidWillemsvaart (op dit kaartblad) en het Mariahof, wegens het niet vrij toegankkelijk zijn, werd geen terreinwerk uitgevoerd. Hiervoor baseerden we ons op de eerste versie van de Biologische Waarderingskaart, op de topografische kaart en op de digitale zwart-wit orthofoto’s. Kaartblad 18/3 werd grotendeels gekarteerd in mei 1998. Enkel het Stamprooierbroek en omgeving werd bezocht in de maand juli, grotendeels in 1998, maar voor een gedeelte ook in 1997. Hier en daar maakten we gebruik van de eerste versie van de BWK en van de digitale zwart-wit orthofoto’s. Kaartblad 18/5 werd bijna gebiedsdekkend gekarteerd in augustus 1998 en werd hier en daar aangevuld met gegevens uit de zomer van 1997. Op kaartblad 18/6 werd het Urlobroek en Hasselterbroek gekarteerd in mei 1997. In juli van dat jaar gebeurde de terreinopname in de Luisen en in de omgeving van de Abeek. In mei van 1998 werd het volledige overblijvende gebied ten noordoosten van de ZuidWillemsvaart gekarteerd. In juni 1998 bezochten we een klein deel ten noorden van Bree en in juli 1998 vond de terreinopname plaats tussen Bocholt en Gerdingen. In augustus van dat jaar karteerden we de regio, met onder meer de Itterbeek, de Wijshagerbeek en Solterheide, ten zuiden van Bree en ten westen van de Zuid-Willemsvaart. In februari 1999 hadden nog enkele controles plaats in het. Instituut voor Natuurbehoud 10. BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART – Verklarende tekst bij kaartbladen 10-18.

(13) Inleiding gebied tussen Bree en de vallei van de Wijshagerbeek. De kartering van enkele gebieden rond Bree en langsheen de weg van Bree naar Neeroeteren gebeurde met behulp van de digitale zwart-wit orthofoto’s. Op kaartblad 18/7 gebeurde de terreinopname voor het grootste deel in mei 1998. In de maand juli van dat jaar karteerden we de omgeving van Jagersborg en het gebied dat in de driehoek gelegen is tussen Kinrooi, Kessenich en Ophoven. In augustus 1998 werd het gebied ten westen van de Zuid-Willemsvaart bezocht. Slechts van enkele gebieden dateert de terreinopname uit 1997. Het betreft grotendeels de regio rond de Laakbeek en ten oosten van Molenbeersel.Voor enkele gebieden rond Molenbeersel en tussen Kinrooi en Ophoven maakten we gebruik van de digitale zwart-wit orthofoto’s. Op kaartblad 18/8 tenslotte dateert de terreinopname grotendeels uit de maand mei 1998. Dit werd aangevuld met de terreinopname van het agrarische gebied net ten zuiden van het Vijverbroek uit mei 1997. De gegevens van het Vijverbroek zijn grotendeels afkomstig uit het Beheersplan voor het gebied en de informatie van enkele gebieden langsheen de Maas zijn afkomstig van K.VAN LOOY (IN). De faunagegevens zijn grotendeels afkomstig van G. DE KNIJF en werden genoteerd tijdens het veldwerk. De avifaunagegevens van de St-Martensheide en van rond de Luisen zijn afkomstig van P. HERMANS (Wielewaal, afdeling Bree). Aanvullende informatie werd bekomen door het raadplegen van de verschillende fauna-databanken (zie § 1.4).. Als dusdanig geven de kaarten grotendeels het landschapsbeeld weer anno 1998. Hierbij werden de criteria vooropgesteld bij de opmaak van de Biologische Waarderinsgkaart, versie 2.1 (PAELINCKX et al. in prep) nagenoeg volledig gehaald voor de kaartbladen 10-18.. 1.4 Karteringseenheden en evaluatie Na de eerste karteringsronde bleek op meerdere vlakken dat de bestaande set van karteringseenheden (DE BLUST et al. 1985), in het bijzonder bij de graslanden, onvoldoende gedetailleerd waren. Omwille van de continuïteit tussen de eerste en de tweede karteringsronde was het nochtans zeer belangrijk dat er geen nieuwe karteringseenheden bijkwamen. De bestaande set aan eenheden werd behouden, maar wel zijn een aantal nuances aan-. gebracht en werden duidelijke richtlijnen opgesteld voor het vertalen van problematische veldsituaties naar karteringseenheden (PAELINCKX et al. in prep). De meest relevante en een aantal voor dit kaartblad specifieke gebruiken worden hier verder kort toegelicht. Deze vernieuwde BWK, versie 2, probeert aan een aantal vereisten en noden te voldoen die niet of onvoldoende aanwezig waren in de eerste versie. Deze zijn o.a.: • een grotere nauwkeurigheid en detaillering; • meer aandacht voor de kleine landschapselementen in biologisch waardevolle zones; • minder gebruik van complexen of ten minste het gebruik van ecologisch homogene complexen; • meer aandacht voor de graslanden via een betere typologie en via een perceelsgerichte kartering in het juiste seizoen; • meer aandacht voor de bossen, in het bijzonder de inconsequenties bij de naaldbossen wegwerken en een grotere aandacht voor de populierenbossen; • inconsequenties wegwerken in de waardering en complexen beter naar hun ecologische waarden inschatten; • en tenslotte meer aandacht voor de fauna. De belangrijkste veranderingen met betrekking tot de kaartbladen 10-18 zijn te vinden bij: • Cultuurgraslanden hp, hp*, hpr, hpr* en hx De eenheid hp stond in de eerste karteringsronde synoniem voor alle beweide graslanden en een aantal hooilanden, die zowel heel veel als matig werden bemest. De term hp wordt in de tweede karteringsronde verengd. Zo behoren de indicatorsoorten Beemdkamgras, Gewoon timoteegras, Scherpe boterbloem en Pinksterbloem nu tot de eenheid hp*. Behalve de vier genoemde soorten die indicatief zijn voor hp* worden ook tal van anderen soorten zoals Egelboterbloem gebruikt om voor deze eenheid te kiezen. Het gaat om alle soorten die een zekere botanische waarde vertonen zonder dat daaraan een bestaande karteringseenheid kan gekoppeld worden. Tot de eenheid hp worden die percelen gerekend waarvan de botanische waarde eerder gering is. Op deze kaartbladen werden bijna alle graslanden systematische bekeken op dit verschilpunt. Graslandpercelen met een geringe botanische waarde, maar waarvan de botanische waarde nog aanwezig is in de rand of onder de prikkeldraad worden als hp + k(hp*) genoteerd. Het deel tussen haakjes kan ook een andere eenheid zijn, bv. hp + k(hc), hp + k(hf), hp + k(ha), hp + k(mr),… Niet overal besteden we, gezien de tijdsdruk om op één veldseizoen een volledige set kaartbladen te karteren, evenveel tijd aan het bekijken van de perceelsranden. In de beekvalleien, in het agrarisch gebied dat in een groene. Instituut voor Natuurbehoud BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART – Verklarende tekst bij kaartbladen 10-18. 11.

(14) Inleiding bestemming van het gewestplan gelegen is en in het kleinschalig landschap van de Tösch-Langeren en de Brand te Neeroeteren kregen deze randjes evenwel de nodige aandacht. De karteringseenheid hpr werd in het verleden vooral gereserveerd voor graslanden met microreliëf in de polders. In de tweede karteringsronde gebruiken we deze eenheid ook buiten de polders. Deze eenheid gebruiken we voor alle graslanden die gekenmerkt worden door "luie grachten", "laantjes", depressies, bulten en/of de aanwezigheid van talrijke slootjes. De eenheid hpr* wordt dan gebruikt voor de botanisch waardevolle graslanden die het uitzicht hebben van een hpr. Zowel in de Tösch-Langeren als in de Brand te Neeroeteren komen op de meest waardevolle percelen nog het zeldzame Knolsteenbreek voor. Afhankelijk van de begeleidende soorten worden die percelen gekarteerd als hc of als hu. In een aantal gevallen was de vegetatie zodanig verruigd dat we het perceel karteerder als hr/hu, maar dan was Knolsteenbreek nog wel aanwezig. In de beekvalleien werden natte ruigtes vaak gekarteerd als hr/hf. Meestal was Moerraspirea nog veel aanwezig en werd plaatselijk vergezeld door Grote brandnetel, Grote kattenstaart, Rietgras, Harig wilgenroosje,…. Gezien het late tijdstip van kartering in de beekvalleien, eind juli en augustus was dit soms de enige karteringseenheid die aan het betreffende perceel kon gegeven worden. Dergelijke percelen kregen de waardering "biologisch zeer waardevol". Vaak betreft het percelen die door het uitvoeren van de nodige beheerswerken weer snel naar een niet tot weinig verruigde toestand kunnen evolueren. Tot de eenheid hx behoren graslanden die zowel gemaaid als begraasd worden. Meestal betreft het tijdelijke graslanden die regelmatig worden ingezaaid en die sterk bemest worden. Gezien het wisselgebruik met akkers, soms nog binnen hetzelfde jaar, wordt deze eenheid vaak gebruikt in combinatie met akkers: hx + bs of bs + hx afhankelijk van het grootste aandeel in oppervlakte van één van beide karteringseenheden. In een aantal gevallen werd de eenheid hx uit het akkergebied gehouden wegens het toch nog voorkomen van enkele niet grassoorten, hoewel het perceel duidelijk was ingezaaid. Permanent grasland wordt dan bijna automatisch herleid tot de eenheid hp.. gerekend. In een aantal gevallen was het lineaire element over een dergelijke grote afstand aanwezig, dat we besloten om dit als een afzonderlijke eenheid op de kaarten weer te geven. Ook goed ontwikkelde lineaire landschapselementen in het intensief agrarisch gebied (bs en hx) worden zoveel mogelijk als een afzonderlijke vlak weergegeven. Op het Limburgs Plateau werd er bij de kartering extra aandacht besteed aan de aanwezigheid van houtwallen (khw) en holle wegen (kw). Slechts in een beperkt aantal gevallen, met uitzondering evenwel van de meeste houtwallen (khw), werden de lineaire landschapselementen in de boscomplexen afzonderlijk aangeduid. Op basis van het terreinwerk, eventueel aangevuld met de digitale orthofoto’s wordt er een indeling gemaakt van de densiteit aan lineaire landschapselementen: • kb° of kh°: lage densiteit, vaak onderbroken rijen, soms gereduceerd tot geïsoleerde bomen; • kb of kh: ofwel lage densiteit maar goed ontwikkelt, ofwel matige densiteit; • kb* of kh* : hoge densiteit of zeer goed ontwikkelt. Bij holle wegen (kw), taluds (kt) en dijken (kd) wordt zoveel mogelijk de aanwezige begroeiing en de ontwikkelingsgraad opgegeven.. • Stilstaande waters aoo, aom en ae° Vijvers die uitgebaat worden voor de hengelsport en de daartoe typische infrastructuur hebben (zoals betonnen oevers) worden gekarteerd als ae° + uv. In de beekvalleien van de Abeek, Itterbeek, Warmbeek en Wijshagerbeek werden verschillende plassen, hoewel ze in gebruik zijn als hengelwater gekarteerd als ae of zelfs aom. In beide gevallen hebben de plassen nog een natuurlijke oever en zijn er vaak nog waterplanten aanwezig. De eenheid aom staat hier niet alleen voor typische Littorellion vegetaties, maar voor alle plassen die op basis van de soortensamenstelling (vegetatie, waterinsecten,...) een minder eutroof karakter bezitten. Onder de eenheid aoo worden al de oligotrofe plassen, vennen, venvegetaties maar ook de voedselarme gegraven plassen met zacht hellende oevers gerekend.. • Loofbossen • Houtkanten en hagen (kh), houtwallen (khw), holle wegen (kw), taluds (kt) en dijken (kd) Bij de tweede karteringsronde werd er bijzonder veel aandacht besteed aan de lineaire landschapselementen. Indien mogelijk werden ze bij de aanpalende graslanden. In de eerste versie van de BWK werd de eenheid qs voorbehouden voor de zure eikenbossen en eiken-beukenbossen die gekenmerkt worden door onder meer volgende soorten: Valse salie, Lelietje-van-dalen, Dalkruid,… Dergelijke eikenbossen worden op de kaartbladen 10-18 stelselmatig aangeduid als qs*. Deze eenheid komt evenwel. Instituut voor Natuurbehoud 12. BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART – Verklarende tekst bij kaartbladen 10-18.

(15) Inleiding bijna niet voor in het gebied. De eenheid qs wordt hier gebruikt voor die eikenbossen die gekenmerkt worden door een ruderale ondergroei, waarin vooral bramen en brandnetel voorkomen. Oorspronkelijk waren dit vaak eiken-berkenbossen (qb) die ondermeer door overmatige bemesting van de omliggende agrarische percelen sterk verruigden. In de Vlakte van Bocholt gebruiken we regelmatig de eenheid qs/vm of qs/vm° of qs/vn. Het betreft hier van oorsprong mesotrofe elzenbroeken waarin veel Zomereik werd ingeplant en waarin eiken de dominante boomsoort zijn geworden en het uitzicht van het bos bepalen. Tengevolge van verdroging, ontwatering en vermesting is er vaak niet veel meer te merken van het oorspronkelijke mesotrofe karakter van die bossen. Indien er nog veel zeggensoorten, vooral Elzenzegge en IJle zegge voorkomen, worden ze gekarteerd als qs/vm. Indien de aanwezige zeggensoorten slechts hier en daar voorkomen wordt dit gekarteerd als qs/vm° en indien het een sterk verruigde ondergroei betreft dan krijgt dit als eenheid qs/vn. Onder de eenheid qb° verstaan we die bestanden die recent werden aangeplant met Zomereik, maar waar we nog niet kunnen spreken van een echt bos. De ondergroei van dergelijke aanplanten is slechts zelden goed ontwikkeld.Vaak vinden we deze bestanden terug op die plaatsen waar vroeger naaldbossen aanwezig waren maar die recent werden omgevormd naar loofhout en krijgen als waardering "biologisch zeer waardevol". In een aantal gevallen hadden we te maken met opslag/aanplant van zowel Zomereik, Ruwe berk als Grove den. Het was ons niet altijd duidelijk of dit zou evolueren naar een dennenbos dan wel naar een eikenbos. Dergelijke bestanden werden indien ze het aspect hadden van een aanplant gekarteerd als qb° met Grove den, of indien het veeleer een opslag betrof gekarteerd als sz met Zomereik en/of Ruwe berk en/of Grove den. Beide eenheden krijgen als waardering "biologisch waardevol". Het onderscheid tussen populierenbossen op natte bodem (lh) en op droge bodem (ls) werd op het terrein bepaald aan de hand van de aanwezige kruidlaag.Vaak was het niet mogelijk om enkel en alleen op basis van de kruidlaag een typering te geven. In dergelijke gevallen werd er op het terrein gekeken naar de aard van de bodem, de ligging (bv. naast een beek) en de vegetatie in de onmiddellijke omgeving. In géén enkel geval werd het onderscheid gemaakt op basis van de bodemkaart omdat die vaak het tegendeel aangaf dan wat de veldgegevens indiceren. Bijna steeds werd bij de kartering het onderscheid gemaakt tussen een populierenaanplant met verspreide opslag van struiken en kleine bomen (lhb) en waarbij een verdere typering van de vegetatie niet mogelijk is, en een populierenaanplant met in de ondergroei reeds een aanvang. tot ontwikkeling van een (nitrofiel) elzenbos (lhb/vn) of een wilgenstruweel (lhb/sf) en een (nitrofiel) elzenbos of wilgenstruweel met inplant van populieren (respectievelijk vn ì en sf ì). Dit systematisch onderscheid in populierenbosen werd ook steeds gemaakt met de volgende karteringseenheden: een moerrasspirearuigte (hf), een rietvegetatie (mr) en een mesotroof elzenbroek (vm), als belangrijkste eenheden die samen met populieren voorkomen.. • Naaldbossen In de eerste karteringsronde werd bij diverse kaartbladen geen stelselmatig onderscheid gemaakt tussen naaldbossen die vooral bestaan uit Grove den (pp) en naaldbossen bestaande uit andere dennensoorten, sparren of lork (p). Bij de huidige terreinopname werden alle naaldhoutbestanden opnieuw gekarteerd en werd dit onderscheid wel gemaakt. Ook percelen waar vooral Zwarte den of Weymouthden aanwezig was, werden systematisch gekarteerd als p. Ook werd bij de kartering in alle bestanden gekeken naar de mate van ontwikkeling van de ondergroei, meer specifiek naar de aanwezigheid van een reeds goed ontwikkelde loofhoutlaag. Zo worden aanplanten van Grove den met een ondergroei van loofbomen (vnl. Zomereik) en struiken die duidelijk wijzen op een evolutie naar een eiken-berkenbos gekarteerd als ppmb/qb en krijgen als waardering "biologisch waardevol met zeer waardevolle elementen". Indien het reeds goed ontwikkelde loofbomen betreft, die verspreid over het volledige perceel voorkomen, dan wordt dit bestand gekarteerd als qb á en deze percelen hebben als evaluatie "biologisch zeer waardevol".. • Urbane gebied In het landelijke gebied maken we gebruik van de karteringseenheid ui + ur voor meestal recente, heel moderne landbouwbedrijven met omvangrijke stallingen. Het betreft agro-industriële vestigingen met bebouwing in agrarisch gebied. Door de toevoeging van de tweede eenheid ur behouden we het onderscheid met de klassieke industrieterreinen. We probeerden tijdens de terreinopname, en aangevuld met de digitale zwart-wit orthofoto’s, om sportterreinen als een afzonderlijk vlak weer te geven. Dergelijke terreinen krijgen de eenheid hx + uv.. • Opwaardering valleien In een aantal gevallen werden percelen die gekarteerd waren als hp of hx opgewaardeerd tot "biologisch minder waardevol met waardevolle elementen". Deze opwaar-. Instituut voor Natuurbehoud BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART – Verklarende tekst bij kaartbladen 10-18. 13.

(16) Inleiding Tabel 1.1. Herkomst faunagegevens. Diergroep Amfibieën en Reptielen Broedvogels Libellen Vlinders Watervogels. Eigendom Databank Hyla Project Bijzondere Broedvogels (IN) Belgische Libellenwerkgroep Gomphus Vlaamse Vlinderwerkgroep vzw Watervogeltellingen (IN). dering werd toegekend aan alle graslandpercelen die langsheen en in contact staan met een ecologische prioritaire beek. Het gaat om beken die gekenmerkt worden door een goede waterkwaliteit en/of goede structuurkenmerken. Bij de opmaak van de Biologische Waarderingskaart werd er verder géén rekening gehouden met de beken zelf. We willen dan ook ten zeerste aanbevelen om de Biologische Waarderingskaart te gebruiken in combinatie met de kaarten en rapporten "Verspreiding en typologie van ecologische waardevolle waterlopen in het Vlaamse Gewest" (BERVOETS & SCHNEIDERS 1990).. • Aanduiding van gebieden met belangrijke faunaelementen Een aantal gebieden krijgt op de kaarten een specifieke ‘rode’ arcering omwille van de aanwezigheid van bepaalde fauna-elementen. Voor de afbakening van de gebieden baseren we ons op die soorten die op de Rode lijst van amfibieën en reptielen (BAUWENS & CLAUS 1996), libellen (DE KNIJF & ANSELIN 1996), vlinders (MAES & VAN DYCK 1996) en broedvogels (DEVOS & ANSELIN 1999) zijn opgenomen. Van zoogdieren worden alle Rode lijstsoorten, behalve de vleermuizen, weerhouden (CRIEL et al. 1994). Van de andere faunagroepen bestaat er nog géén Rode lijst of waren de verspreidingsgegevens niet beschikbaar op kilometerhok. Bij de afbakening van de faunagebieden wordt er met die groepen geen rekening gehouden. Enkele relevante soorten zullen bij de kenmerkende gebieden besproken worden. Bij vogels wordt er ook rekening gehouden met overwinterende watervogels. Als norm voor Vlaanderen wordt, in overeenstemming met KUIJKEN (1984), de 5%- norm van het in Vlaanderen overwinterend aantal per soort gehanteerd. Deze 5% werd bepaald op het wintermaximum per soort zoals die soort vanaf de winter 1991-1992 tot en met de winter 1996-1997 in Vlaanderen voorkwam. Een bepaald gebied krijgt een ‘rode’ arcering omdat er meestal verschillende Rode lijstsoorten samen voorkomen, of een soort er in hoge aantallen of dichtheden aanwezig is.. Contactpersoon Dirk Bauwens Anny Anselin Geert De Knijf Dirk Maes Koen Devos. Voor de kaartbladen 10-18 zijn de gegevens afkomstig van de verspreidingsgegevens zoals ze in de diverse databanken zijn opgenomen (Tabel 1.1), eigen veldwaarnemingen van G. DE KNIJF en aanvullende broedvogelgegevens van P. HERMANS. De gegevens van vissen en zoogdieren werden bekomen door het raadplegen van verschillende literatuurbronnen.. 1.5 Digitaal bestand Deze kaarten zijn ook digitaal beschikbaar (Arcview bestanden). Het betreft zowel bestanden van de individuele kaartbladen (schaal 1/10.000), als een continu bestand van het gehele kaartblad. De bestanden zijn te bekomen op cd-rom of door de bestanden te downloaden via de homepagina van het Instituut (http://www.instnat.be). De digitalisatie gebeurde voor alle kaarten door interactieve digitalisatie met de digitale NGI-orthofoto’s (Oc Gis-Vlaanderen 1997) en gebeurde door G. DE KNIJF. Hierdoor komt de begrenzing van de vlakken niet altijd overeen met de topografische kaarten, die als ondergrond worden gebruikt bij het drukken. Aanvullingen, bv. grenzen die niet uit de digitale NGI-orthofoto’s konden worden afgeleid, gebeurden aan de hand van de digitale topografische kaarten, schaal 1/10.000 (Oc Gis-Vlaanderen 1996). De gemiddelde digitalisatieschaal bedraagt 1/5.000. Bij de afwerking van de bestanden en het op punt stellen van de methodologie terzake werd er technische hulp geboden door J. PEYMEN en C. WILS.. Instituut voor Natuurbehoud 14. BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART – Verklarende tekst bij kaartbladen 10-18.

(17) Indeling in gebieden en synthese van hun belangrijkste kenmerken. 2. Indeling in gebieden en synthese van hun belangrijkste kenmerken. 2.1 Ecologische achtergronden en landschappelijke indeling In dit gebied kunnen verschillende landschappen onderscheiden worden (zie Figuur 2) op grond van een aantal geologische, geomorfologische, hydrologische, pedologische en antropogene kenmerken (zie Tabel 2.3). Deze verschillen komen tot uiting in de vegetatie en bijgevolg in het al dan niet voorkomen van bepaalde karteringseenheden (Tabel 2.4). De relatieve zeldzaamheid of abundantie van de karteringseenheden in de verschillende landschapstypen is echter niet uit Tabel 2.4 af te lezen.Voor een overzicht van de actuele oppervlakte van de verschillende BWK-karteringseenheden en hun zeldzaamheid in Vlaanderen verwijzen we naar VAN LANDUYT et al. (1999). De landschappelijke indeling die wij hier aanhouden komt overeen met de indeling in ecodistricten (ANTROP et al. 1993), die in de tweede versie van de Biologische Waarderingskaart als leidraad wordt gebruikt.Voor de concrete afbakening van de verschillende gebieden binnen de kaartbladen 10-18 baseren we ons op het digitaal bestand van de ecodistricten (Tabel 2.2) zoals die op het Instituut voor Natuurbehoud aanwezig is. Ecodistricten kunnen omschreven worden als ruimtelijke eenheden die homogeen zijn voor wat betreft de in de tijd zeer langzaam veranderende abiotische kenmerken als geologie, lithologie, bodemgesteldheid, geomorfologie, reliëf en (grond)waterhuishouding (KLIJN 1988). Ecodistricten worden gekenmerkt door specifieke ecologische factoren waardoor die gebieden een eigen specifieke combinatie van milieukenmerken hebben. Bij een relatief constant en stabiel landgebruik is het te verwachten dat er zich een kenmerkende flora en vegetatie kan ontwikkelen en eventueel zelfs een eigen fauna (ANTROP et al. 1993). Ecodistricten hebben bovendien een zelfde globale gevoeligheid voor verandering in het milieu als daar zijn vermesting, verzuring en verdroging. De ecodistricten komen overeen met de traditionele indeling in natuurlijke streken en met de traditionele landschappen in Vlaanderen op de hoogste twee niveau’s.. Voor de kaartbladen 10-18 zijn er reeds verschillende indelingen gemaakt. Zo bestaan er indelingen op basis van de geologische vorming en de bodemassociaties van België, op basis van de landschappelijke bodemassociaties van de provincie Limburg (BAEYENS 1975, 1976; BAEYENS & SANDERS, 1986; 1987a, b), de indeling in traditionele landschappen (ANTROP 1989, 1997), in fysisch geografische streken (ALBRECHTS et al. 1984 ) en de indeling in ecodistricten (ANTROP et al. 1993). Voor de kaartbladen 10-18 blijken de ecodistricten volledig samen te vallen met de indeling in traditionele landschappen (Figuur 2, Tabel 2.2). Het Limburgs Plateau wordt, bij de traditionele landschappen op het derde niveau nog verder onderverdeeld (ANTROP et al. 1993). In het noorden onderscheidt men ‘Het bekken van de Warmbeek’, centraal ‘Het land van Peer-Meeuwen’ en in het zuidoosten ‘Het Limburgs heide- en bosgebied’. De kaartbladen 10-18 worden op deze manier opgedeeld in de volgende drie gebieden: • het Maasland (§ 3); • de Vlakte van Bocholt en Middenterras van de Maas (§ 4); • het Limburgs Plateau (§ 5). Een bespreking van de abiotische en biotische karakteristieken en de kenmerkende gebieden van de drie onderscheiden gebieden is te vinden bij de bespreking van elk gebied in één van de volgende hoofdstukken. In Tabel 2.1 geven we een overzicht van de geologische formaties zoals die op de kaartbladen 10-18 voorkomen (naar WOUTERS & VANDERBERGHE 1994). Een overzicht van de belangrijkste abiotische kenmerken van de onderscheiden gebieden wordt gegeven in Tabel 2.2.Voor een bespreking van de geologie, de geomorfologie, de hydrologie, de pedologie en het bodemgebruik verwijzen we naar de respectievelijke hoofdstukken waarin de onderscheiden landschapsecologisch homogene gebieden nader besproken worden.. Instituut voor Natuurbehoud BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART – Verklarende tekst bij kaartbladen 10-18. 15.

(18) Indeling in gebieden en synthese van hun belangrijkste kenmerken Tabel 2.1. Overzicht van de geologische formaties (naar WOUTERS & VANDENBERGHE 1994). Periode Quartair. Systeem. Serie Holoceen. Pleistoceen. Tertiair. Neogeen. Etage Subboreaal Atlantisch Boreaal Weichseliaan (Würm) Saaliaan (Riss) Elsteriaan (Mindel). Plioceen. Mioceen. Oligoceen. (Eoceen) Paleoceen. Tijd (MJ). aanvang veenvorming opvulling van de valleien vorming landduinen afzetting dekzanden en loess. - 0.006 - 0.01. - 0.4 formatie van Mol (kwartszand) formatie van Kasterlee (glauconietzand). Diestiaan. formatie van Diest (glauconietzand van Diest en Dessel) formatie van Bolderberg. -6-. Chattiaan (Rupeliaan). formatie van Voort. - 27 - 36 -. Thanetiaan Daniaan. formatie van Opglabbeek formatie van Houthem. Bolderiaan Paleogeen. Formatie. - 15.5 -. - 52 - 58 - 62 -. Tabel 2.2. BWK-indeling in gebieden en relatie tot andere indelingen. Hoofdstuk 3 4. Nummer in figuur 1 2. 5. 3. BWK-indeling. Ecodistricten. Het Maasland Vlakte van Bocholt en het Middenterras van de Maas Het Limburgs Plateau. Het Maasland Vlakte van Bocholt en het Middenterras van de Maas Het Limburgs Plateau. Bron van concrete afbakening digitaal bestand ecodistricten digitaal bestand ecodistricten digitaal bestand ecodistricten. Instituut voor Natuurbehoud 16. BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART – Verklarende tekst bij kaartbladen 10-18.

(19) Indeling in gebieden en synthese van hun belangrijkste kenmerken Tabel 2.3. Kenmerken van de landschapsecologisch homogene gebieden. Gebied 1. Het Maasland. Geologie pleistocene grindafzettingen; alluviale afzettingen in de vallei. II.Vlakte van Bocholt en het Middenterras Van de Maas. pleistocene grindafzettingen; alluviale afzettingen tijdens het Holoceen. III. Het Limburgs Plateau. pleistocene grindafzettingen; en laatpleistocene dekzanden. Geomorfologie brede, vlakke dalbodem en alluviale vlakte van de Maas; voorkomen van stroomgeulen en oude meanders vrij vlak landschap dat zwak afhelt van zuidwest (45 m) naar noordoost (35 m). vrij vlak plateau dat boven de omgeving uitsteekt; helt af naar het noordwesten; begrenst in het oosten door een zeer steile helling; sterk ingesneden door enkele beken. Hydrologie regengevoede middenlooprivier; grondwaterpeil afhankelijk van het waterpeil van de Maas. Pedologie zandlemig op de ruggen en lemig tot (licht) kleiig materiaal in de depressies. talrijke beken en ontwateringsloten die noordoost stromen en uitmonden in de Maas; grondwaterpeil op 1 à 6 m diep en ter hoogte van de steilrand op 5 à 10 m; kwelwerking beken hebben zich in het plateau ingesneden; grondwaterpeil op meer dan 10 m diepte; voorkomen van bevloeiingssystemen en/of wateringen. matig natte (op de laagplateaus) tot zeer natte (in de valleidepressies) zand tot lemige zandgronden; voorkomen van plaggenbodems droge dekzanden die varieren van zand tot licht zandlemig materiaal; gedegradeerde spodosol bodems. Instituut voor Natuurbehoud BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART – Verklarende tekst bij kaartbladen 10-18. 17.

(20) Indeling in gebieden en synthese van hun belangrijkste kenmerken Tabel 2.4. Inventaris en abundanties(1) van de karteringseenheden per gebied. KE = karteringseenheden inclusief ontwikkelingsgraden, tenzij expliciet vermeld (hp* en hpr*); I = het Maasland; II = de Vlakte van Bocholt en het Middenterras van de Maas; III = het Limburgs Plateau. KE ae aer aev ao aom aoo ap app bl bs cd cdb ce cg cgb cm cmb cv dm fs ha hc hf hft hj hmo hp hp+ hpr hprhpr+ hr hrb hu hx kc kj kl ko kp kpk kq ku lh lhb. I 2 2. 6 6 4. 3. 5 4 3 4 4 4 4 5 4 3 2 2 2 4 2 4. II 3 2 2 2 3 2. 5 6 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 2 6 4 4 2 4 3 2 2 5 2 2 3 2 2 3 2 2 3 4. III 3 2. 2 2 2 3 6 2 2 2 3 2 2 2 3 3 3 3 2 2 2 6 4 3 3 3 2 2 4 3 2 2 2 3 2 3 3 2 4. KE lhi lsb lsi mc md mm mr mrb mru ms n pa pi pmb pmh pms ppa ppi ppmb ppmh ppms qa qb qs se sf sg sm so sp sz ua uc ud ui un ur uv va vc vm vn vo vt. I 3. 2 3 3. 3 2 2. 2 2 4. 2 3 6 4 4 3 4 4. 4 4. II 3 2 2 2 2 2 4 2 2 2 3 4 2 2 2 2 3 4 3 3 2 4 4 2 3 2 2 3 2 2 6 2 3 4 2 4 3 2 3 4 2 3. (1) abundantieklassen: 1 = < 0.001% 2 = 0.001 – 0.1 % 3 = 0.1 – 0.5 % 4 = 0.5 – 5 % 5 = 5 – 10 % 6 = > 10%. Instituut voor Natuurbehoud 18. BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART – Verklarende tekst bij kaartbladen 10-18. III 4 2 2 2 2 4 2 2 1 4 4 3 4 3 4 4 3 5 4 4 5 4 3 3 2 2 2 2 3 6 2 4 4 4 4 2 2 3 4 2 3.

(21) Maasland (I). 3 Maasland (I). Natuurontwikkelingsgebied Koningssteen langs de Grensmaas te Kessenich.. Foto Geert De Knijf. Instituut voor Natuurbehoud BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART – Verklarende tekst bij kaartbladen 10-18. 19.

(22) Maasland (I). 3.1 Geologie. Grind van Zutendaal) en in het noorden uit Rijnzand (eerst Zanden van Lommel, daarna Zanden van Bocholt).. (vrij naar GOOSSENS 1984; ALLEMEERSCH et al. 1988; WOUTERS & VANDENBERGHE 1994). Later in het Pleistoceen verminderde de massale aanvoer en heeft de Maas zich in verschillende fasen in zijn eigen puinkegel ingesneden, waardoor de huidige Maasvallei ontstond en het Kempens Plateau als morfologische eenheid werd gevormd (reliëfsinversie van de puinkegel). Dit gebeurde door sterk wisselende klimaatsomstandigheden in een gebied dat tektonisch omhoog rees. Naast de grote steilrand, treffen we in de Maasvallei enkele minder opvallende niveaus aan: de rivier- of Maasterrassen. De verschillende terrassen ontstonden door herhaalde cycli van puinafzetting tijdens de koudere periodes en het zich insnijden in eigen puin tijdens de warmere periodes. Het Hoogterras wordt gevormd door het Kempens Plateau en werd afgezet tijdens het Cromeriaan. Pas na de insnijding door de Maas na de Elster-ijstijd ontwikkelt de puinkegel zich tot een geomorfologisch terras en wordt afgegrensd door de steilrand. De grinden van het Middenterras werden afgezet tijdens de Saale-ijstijd (of Riss-ijstijd in de Alpen ijstijden nomenclatuur). Tijdens het Eem-interglaciaal snijdt de Maas zich verder in. De afzettingen van het Laagterras dateren van de Weichsel-ijstijd (of Würm-ijstijd) en werd ingesneden bij het begin van het Holoceen.. Het huidige landschap kan slechts volledig begrepen worden als we ook zijn geologische voorgeschiedenis kennen. Binnen het kader van de Biologische Waarderingskaart vinden we het noodzakelijk om dit aspect van de geologie weer te geven dat voor de evolutie van het ontstaan van het huidige landschap van belang is.Voor de kaartbladen 10-18 behandelen we dan ook niet de allervroegste afzettingen die in de ondergrond te vinden zijn. Voor de afzettingen uit het Carboon, Perm, Trias, Jura en uit de periode van het Krijt verwijzen we naar WOUTERS & VANDENBERGHE (1994). Wat wel zijn invloed op het landschap uitoefent zijn de afzettingen uit het einde van het Tertiair en uit het Quartair. In de overgangsperiode tussen het Tertiair en het Quartair lag het noorden van de Kempen aan de toenmalige Noordzee, in het mondingsgebied van de Maas-Moezel. De zeer zuivere, sneeuwwitte zanden, bekend onder de naam ‘de Zanden van Mol’, die in het noordoosten van de Kempen voorkomen, zouden delta-afzettingen zijn van de Maas-Moezel-Rijn. Deze Zanden van Mol worden bedekt door de Klei van de Kempen, waarin vegetatieresten werden gevonden die wijzen op een waddengebied. In de lagunes van het waddengebied kon de klei bezinken in het zeer rustige water en kon er zich een vegetatie ontwikkelen die later weer werd overspoeld. Dit gaf aanleiding tot het ontstaan van veen dat onder druk van nieuwe sedimenten omgezet werd naar bruinkool. Waar de Zanden van Mol afgedekt zijn door bruinkool zijn ze zeer zuiver en zijn ze economisch waardevol. Deze kleilaag helt af naar het noorden. De zuidgrens ligt op meer dan 20 m boven zeeniveau en vormt de grens tussen de waterscheiding van de Schelde en van de Maas. In het Vroeg-Pleistoceen stroomde de Maas ter hoogte van Luik niet noordwaarts, zoals nu het geval is, maar stroomde verder door naar het oosten en mondde als een bijrivier uit in de Rijn. Na verloop van tijd geraakte de benedenloop ‘verstopt’, brak de Maas door haar interfluvium en boog, waarschijnlijk onder invloed van tektonische zakking van de Roerdalslenk (of Rijnslenkensysteem) af naar het noorden. Tijdens het Cromeriaan (± 770.000 tot 350.000 jaar geleden) werd een grote puinkegel afgezet die nu het Kempens Plateau vormt. Ook de Rijn was toen trouwens afgebogen naar het huidige Belgische deel van de Roerdalslenk, en de Maas mondde uit in de Rijn in de buurt van Lommel. Het Kempens Plateau bestaat daarom in het zuiden uit Maaspuin (eerst Zanden van Winterslag, daarna. In de alluviale vlakte bedraagt de dikte van de fluviatiele afzettingen ten zuiden van de Feldbiss-breuk 10 tot 12 m, ten noorden ervan meer dan 20 m. Tijdens het Holoceen zorgde de Maas voor alluviale afzettingen in de vallei.. 3.2 Geomorfologie (naar VANMAERCKE-GOTTIGNY 1978; GOOSSENS 1984; BAEYENS & SANDERS 1987a; WOUTERS & VANDENBERGHE 1994;VAN LOOY & DE BLUST 1995) Stroomafwaarts Maastricht ontwikkelde zich een brede dalbodem, tot enkele kilometers breed, waarin het laagterras en enkele meters lager de alluviale vlakte van de Maas voorkomen. Het huidige landschap ontstond gedurende de laatste 10.000 jaar door een vrijstromende middenlooprivier: de Maas. Gedurende die periode heeft een meanderende Maas zijn loop veelvuldig verlegd en overstroomde de Maas meermaals de vallei. Ook bepaalde processen, zoals het afsnijden en gedeeltelijk opvullen van oude rivierarmen (o.a. het Vijverbroek te Kessenich) zijn zichtbaar in het. Instituut voor Natuurbehoud 20. BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART – Verklarende tekst bij kaartbladen 10-18.

(23) Maasland (I) landschap. Om zich tegen de steeds terugkerende overstromingen te beschermen werden er in historische tijden winterdijken aangelegd. In de alluviale vallei komen veel verlaten stroomgeulen voor. Dit wijst erop dat de Maas in het Holoceen veelvuldig zijn loop heeft verlegd. De meeste van die verlaten stroomgeulen zijn te vinden aan de westzijde van de huidige Maas (het Belgische deel). Hieruit veronderstelt men dat de Maas vroeger meer naar het westen heeft gestroomd en in de loop van de tijd zijn stroomgeul heeft verlegd naar de oostrand van de Maasvlakte. In tegenstelling tot de laaglandrivieren vertoont de Maas in zijn oorspronkelijke, reliëfrijke grindrivier-winterbed, niet het klassieke patroon van oeverwallen en komgronden. De morfologische vormen van het winterbed van de Maas zijn het resultaat van een dynamische stroomgeul, die bij elke overstroming nevengeulen uitschuurde maar ook weer opvulde. In het winterbed van de rivier zijn dan ook talrijke restbeddingen te onderscheiden (VAN LOOY & DE BLUST 1995).. Plateau en vertonen in het Maasland een zuidwest-noordoost verloop. De algemene waterhuishouding van een gebied wordt bepaald door de diepte van de permanente grondwatertafel, de doorlaatbaarheid van de oppervlaktelagen en de aard van de ondergrond en van de topografie. In het laagterras van de Maas komt de watertafel nabij de beeklopen aan het maaiveld. In de alluviale vlakte is het grondwaterpeil onderhevig aan sterke schommelingen die gecorreleerd zijn met veranderingen in het waterpeil van de Maas. Dit effect neemt toe naarmate de afstand tot de Maas kleiner wordt en naarmate het substraat grover is.. 3.3 Hydrologie en hydrografie. In het laagwaterbed van de rivier treedt kwel op via de grindlagen in de ondergrond. Bij stijgende rivierwaterstanden wordt de kwel echter opgestuwd door de rivier waardoor grote oppervlakten buiten de rivierbedding een tijdelijk drassig karakter krijgen. Bij extreme stijging van het waterpeil in de Maas kan de opstuwing zeer sterk zijn omwille van het contact met de grindlagen. De grote doorlaatbaarheid brengt dan een stroming van rivierwater naar de alluviale vlakte teweeg. Het water borrelt dan letterlijk op uit molshopen en konijnenpijpen. Aldus komen bij hoog water grote stukken blank te staan achter de winterdijken. Dit fenomeen gebeurt vooral op die plaatsen waar de winterdijken dicht bij de Maas gelegen zijn (VAN LOOY & DE BLUST 1995).. Het gedeelte van de Maas dat de grens vormt tussen Vlaanderen en Nederland kan omschreven worden als een snelstromende, onbevaarbare rivier, die zich over de ondiepe grindbanken een weg baant (HELMER et al. 1991).Ter hoogte van Aldeneik wordt de invloed van de stuw van Linne (Nederland) merkbaar en wordt de Maas bevaarbaar.. Door talrijke ontgrindingen, sommigen werden pas opgestart in 1998, ontstonden er zeer grote waterplassen. Op de kaartbladen 10-18 zijn dit de Herenlaakplas en de Spanjaardplas. Beide plassen zijn nu grotendeels in gebruik voor watersportrecreatie en als jachthaven en staan nog in verbinding met de Maas.. Kenmerkend voor regengevoede middenlooprivieren zijn sterk wisselende waterstanden en een grof, grindig substraat. Het middenloopkarakter uit zich dankzij een relatief groot verval, een hoge stroomsnelheid en transport van grof sediment. De gemiddelde jaarlijkse schommelingen in de waterstand bedragen voor de Maas ca. 4 m, oplopend tot 6 à 8 meter bij extreme hoogwaterperioden. Ook de schommelingen in waterafvoer zijn zeer groot: van minder dan 10 m3/s in droge periodes tot max. 2500-3000 m3/s in regenperiodes (vooral in de winter en het voorjaar, zelden in de zomer). De hoogste waterstanden doen zich over het algemeen voor in de maanden december en januari en zijn het laagst van juli tot september. Ten gevolge van hevige regenval kan het waterpeil op enkele dagen tijd zeer snel stijgen (VAN LOOY & DE BLUST 1995). Het Maasland wordt doorsneden door verschillende beken: Bosbeek, Witbeek en Lossing, Raambeek en Itterbeek. Al deze beken ontspringen op het Limburgs. 3.4 Pedologie (naar BAEYENS & SANDERS 1987a) Het laagterras werd tijdens het Holoceen overdekt met alluviale deklagen van gemiddeld 1 à 2 m (tot 5 m in de geulen). Deze deklagen bestaan uit zandlemig materiaal op de ruggen en lemig tot (licht) kleiig materiaal in de depressies. In veel gevallen komt het Maasgrind voor op een geringe tot matige diepte (1 à 2 m) onder de alluviale deklaag en komt maar zelden aan het oppervlak. De aanwezigheid van dikke kleilenzen in de oude stroomgeulen veroorzaakt een opstuwing van de rivierkwel, waardoor deze plaatsen sneller onder water komen. In laagtes en oude rivierbeddingen die slechts zelden overstromen kan laagveenvorming optreden. Dit heeft zich onder meer voorgedaan in het Vijverbroek te Kessenich.. Instituut voor Natuurbehoud BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART – Verklarende tekst bij kaartbladen 10-18. 21.

(24) Maasland (I). 3.5 Landschapsbeschrijving aan de hand van cultuurhistorische invloeden (HAMBUIS & OVERMARS 1996; ANONIEM 1998a) De alluviale vlakte van de Maas heeft gedurende de gehele geschiedenis een grote aantrekkingskracht op de mens uitgeoefend. De oudste menselijke aanwezigheid in de Maasvallei dateert uit het Midden Paleolithicum (ca. 270.000-35.000 jaar geleden). Zo werden er te Kinrooi jachttuigen uit solex of ‘Tjongrspitsen’ gevonden die werden gebruikt door rendierjagers. Er zijn aanwijzingen dat vanaf het Vroeg-Neolithicum (4.800-4.500 jaar BC) de eigenlijke Maasvallei vrijwel een permanente bewoning heeft gekend. Reeds van voor de Romeinse periode werd het bos gerooid om plaats te maken voor akkers en hooilanden. Ook in de Romeinse tijd (50 BC-450 AD) heeft het gebied een intensieve bewoning gekend. Getuige hiervan zijn o.a. villa’s, grafvelden, wegen en burgerlijke nederzettingen. Na de val van het West-Romeinse Rijk nam de omvang van de bevolking in de Maasvallei sterk af. Een kentering hierin kwam er pas tijdens de Karolingische tijd (724-1000 AD), toen de basis van de meeste van de huidige dorpen werd gelegd. Dit is ook de periode dat er verschillende herenhoven of vroenhoven, burchten en nieuwe steden (bv. Maaseik) ontstonden. In de Maasvallei treffen we dezelfde grote vierkantshoeven aan als in de Leemstreek. De T-vorm van de dorpen dateert ook uit deze periode. Hierbij loopt de hoofdstraat evenwijdig met de Maas, de andere –loodrecht hierop- loopt in de richting van het Limburgs Plateau. De ouderdom van de Maasdijken is nog niet geheel duidelijk, maar vermoedelijk gaat dit terug tot de Late Middeleeuwen. In eerste instantie werden de oeverwallen tot dijken opgehoogd. Het binnendijkse gebied werd in cultuur gebracht terwijl het buitendijkse gebied in gebruik was als hooiland. Dit buitendijkse gebied (of uiterwaarden) werd periodiek overstroomd en na terugtrekking van het Maaswater bleef een vruchtbare leemlaag achter. Vóór de normalisatiewerken (ca. 1850) had het zomerbed, door de vele nevengeulen en stangen, nog een veel beter contact met het winterbed. Daarnaast had de rivier ook nog verschillende eilanden en van zomerdijken was er nog geen sprake.Vanaf 1880 werden de huidige winterdijken, op 0.5 tot 2 km van de Maas aangelegd.Vanaf begin 1980 werd er met het Maasdijkenplan gewerkt aan een aaneengesloten dijksysteem.. Op ‘La carte de cabinet des Pays-Bas Austrichiens, 1771-1777 gemaakt door de Graaf Joseph de Ferraris (schaal 1/11.520) wordt het grootste gedeelte van het noordelijk Maasland afgebeeld als cultuurgrond, vnl. akkers. Het landschap wordt gekenmerkt door het grotendeels ontbreken van lineaire landschapselementen en bossen. Moerassige weilanden zijn vooral te vinden rond Kessenich en het Vijverbroek was toen nog een moeras. Als een oude nevengeul of arm van de Maas was het als dusdanig toen niet meer te herkennen. Een zelfde landschapsbeeld voor het Maasland is terug te vinden op de kaarten van Vander Maelen (ca. 1850). Het areaal grasland is uitgebreid en is gesitueerd in een brede band tussen de dorpen Geistingen en Kessenich. Niet enkel het huidige Vijverbroek maar ook al de akkers en weilanden die er door worden ingesloten waren toen nog een moerasgebied. Ook op de kaarten van de ‘Dépôt de la Guerre’ (1881) vinden we deze situatie terug. Wel is een deel van het Vijverbroek nu in landbouwgebruik en zijn er in de omgeving van Aldeneik veel boomgaarden te vinden. Sedert het einde van de 19de eeuw wordt een waterstandsdaling van de Maas waargenomen. De belangrijkste redenen hiervoor zijn de grindwinning in het rivierbed, de regularisatiewerkzaamheden en de watervoorziening voor de kanalen (Albert- en Julianakanaal en Zuid-Willemsvaart). De topografische kaart uit 1926 geeft voor het Vijverbroek niet langer meer moeras maar een bosgebied weer. Vanaf het Vijverbroek vertrekt er een strook weilanden die loopt over Kessenich en zo tot Geistingen reikt. Ook rond Aldeneik en Maaseik zijn er verschillende weilandcomplexen te vinden. De oppervlakte aan hoogstamboomgaarden neemt toe en moet zijn hoogtepunt hebben bereikt in de jaren ’50 (zie o.a. topografische kaart uit 1954).Van ontgrindingen in de vallei is er nog geen sprake. Na de Tweede Wereldoorlog neemt de mechanisatie en de schaalvergroting in de landbouw toe. Gevolg hiervan is dat het kleinschalig landschap achteruitgaat (nu zelfs bijna volledig verdwenen op kaartblad 18/8) en de uiterwaardengraslanden meer en meer worden omgezet naar akkers. Ook wordt er gestart met de winning van grind in het Maasland. In het Maasland kwamen vroeger vrij veel weilanden voor die vaak werden afgeboord door bomenrijen van populier. Ook bepalend voor het uitzicht waren de talrijke hoogstamboomgaarden. Van dit oorspronkelijke landschap is op de kaartbladen 10-18 niet veel meer te merken. Massale ontgrindingen en schaalvergroting in de landbouw gedurende de laatste tientallen jaren hebben het oude cultuurlandschap sterk gewijzigd. Het huidige landschap wordt dan ook grotendeels bepaald door grindplassen en een grootschalig akkerlandschap.. Instituut voor Natuurbehoud 22. BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART – Verklarende tekst bij kaartbladen 10-18.

(25) Maasland (I). 3.6 Algemene biologische typering Het Maasland heeft bijzonder rijke alluviale gronden en werd dan ook reeds heel lang geleden in cultuur gebracht. Het aandeel aan kleine landschapselementen, bossen en natuurlijke ecotopen is hier dan ook eerder beperkt. Het meest opvallende (Tabel 2.3) voor het Maasland – zeker voor de kaartbladen 18/7 en 18/8 – is de aanwezigheid van diepe plassen (app°), ontstaan ten gevolge van de grindwinning, ruderale terreinen (ku, hr, kc), een hoge bewoningsconcentratie (ud, ua) en grootschalige akkergebieden op leemgrond (bl). Karakteristiek voor het Maasland is de aanwezigheid van mesofiele hooilanden (hu). Deze karteringseenheid (zie Tabel 2.4) komt bijna niet voor in de Vlakte van Bocholt en het Middenterras van de Maas (§ 4) of op het Limburgs Plateau (§ 5). De landschappelijk waardevolste en ecologisch belangrijkste zone is het Vijverbroek te Kessenich (Gebied 1). Een mooi voorbeeld van natuurontwikkeling van een oude grindwinning langs de Maas vinden we in het grensoverschrijdende gebied Koningsteen te Kessenich (Gebied 2). De Maas en de grindbanken die in de rivierbedding liggen werden in het kader van de Biologische Waarderingskaart niet bekeken. Hier werd en wordt recent veel onderzoek naar verricht door het Instituut voor Natuurbehoud en we verwijzen voor meer informatie en een toekomstvisie voor de Maas dan ook naar DESENDER et al. (1994), VAN LOOY & DE BLUST (1995, 1998), VANACKER et al. (1998, 1999). Op de oever van de Maas bevindt zich een aanspoelingsgordel met ruigtekruiden als Aardpeer, Reuzenbalsemien, Groot warkruid en Zeepkruid. Deze gordel werd evenwel niet gekarteerd. De zomerdijk is een lage opgeworpen dijk die overstroming in de zomer moet voorkomen. De dijken in de buurt van menselijke bewoning en op een aantal andere plaatsen werden gekarteerd als kd° omdat ze verstevigd zijn met beton of andere inerte materialen. Tijdens de herfst en de winterperiode werden en worden de zomerdijken vaak overspoeld met kalkrijk Maaswater. Door de hellingsgraad en deze kalkaanrijking vormen de zomerdijken een ideaal microklimaat voor thermofiele en kalkminnende stroomdalplanten. Dit zijn soorten die zich vanuit MiddenEuropa langs de rivieren in noordelijke richting hebben verspreid. Deze dijken werden gekarteerd als kd + hu en vinden we terug bij Ophoven en bij Maaseik. Soorten die we aantroffen waren o.a. Beemdkroon, Zachte dravik, Wilde marjolein, Veldzuring, Margriet, Gewoon reukgras, Knolboterbloem, Vijfvingerkruid, Heggenwikke, Pyreneese raket,Veldsalie, Muurpeper, Zacht vetkruid, Gewone veldsla. en Kraailook. Ten zuiden van de stad Maaseik bevindt zich het mooiste stuk dijk van kaartblad 18/8. Deze dijk is zodanig groot dat het als weiland in gebruikt is en als (hu) gekarteerd werd. Deze dijk sluit aan op kaartblad 26/3 en 26/4 en maakt deel uit van de uiterwaarden van Heppeneert en Elerweert. De meest vermeldenswaardige soorten van de Herenlaakdijk zijn: Geel walstro, Ruige weegbree, Ruige leeuwentand, Echte kruisdistel, Kattedoorn, Grasklokje, Ijzerhard,Wit vetkruid en Veldbeemdgras. Ook op de winterdijken komen locaal nog waardevolle vegetaties voor (ALLEMEERSCH 1994). Voor het gewenste beheer van de Maasdijken en het behoud van de stroomdalsoorten verwijzen we naar VAN LOOY & DE BLUST (1998) en VAN LOOY (1999). Door de grindwinning ontstonden grote, diepe open waterplassen. Door de diepte en de aard van de grindplassen is de kolonisatiecapaciteit voor veel water- en oeverplanten heel gering. De botanische en landschappelijke waarde van deze plassen is dan ook klein. Het oostelijk deel van de Herenlaakplas te Aldeneik, ten noorden van de hoeve Klauwenhof, werd voor een groot deel heropgevuld en is nu in landbouwgebruik. In de randzone van de ontgrindingsplas, met een gemiddelde diepte van 6 m, is de overgang van water naar land minder steil, wat mogelijkheden bood voor de vestiging van wilgen en Riet (sf, mr). De groeve van de Spanjaard-Boterakker is de grootste wateroppervlakte die er in de Maasvallei te vinden is. De diepte van de plas bedraagt 12 m en de grindplas staat nog in verbinding met de Maas. Inherent aan de grindwinning is het voorkomen van tijdelijke elementen zoals dijken (kd), opgespoten terreinen met een ruderale vegetatie (hr, ku en sf/ko) en groeven (kc). Deze – vaak tijdelijke – terreinen vormen ideale vestigingsmogelijkheden voor ruderale en adventieve soorten als Hongaarse raket, Bezemkruiskruid, Papegaaiekruid en Boerenwormkruid. Bij de grindplassen van Herenlaak en de Spanjaard werden enkele campings (uc, uv) aangelegd. Hier vinden we tevens twee jachthavens, wat voor een grote recreatiedruk in de Maasvallei zorgt. Vanaf het najaar tot het voorjaar oefenen deze grindplassen een grote aantrekkingskracht uit op doortrekkende en overwinterende watervogels (GABRIELS et al. 1997). Dit houdt verband met hun ligging in een riviervallei, de grootte van de plas, de diepte, de aanwezigheid van een begroeide randzone en een omgeving waar tal van soorten kunnen rusten en foerageren. De belangrijkste soorten die in de Maasvallei op kaartblad 18/8 overwinteren zijn Fuut, Rietgans, Kolgans, Smient, Wintertaling, Brilduiker, Nonnetje en Grote zaagbek. Uit de jaarlijkse watervogeltellingen blijkt dat de Maasvallei het overwinteringgebied bij uitstek vormt in de provincie Limburg. Van bijzonder belang voor de meeste watervogels in de Maasvallei zijn de grindplassen Houbenhof en Klauwenhof, beide te Kessenich (GABRIELS et al. 1997). Wegens die hoge aantallen overwin-. Instituut voor Natuurbehoud BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART – Verklarende tekst bij kaartbladen 10-18. 23.

No results found