Het Mioceen van het Smitsbosch

Het

Mioceen

het Smitsbosch

Ton Lindemann¹

Maartenvanden Bosch²_{Taco Bor}³

Sylvia Verschueren

₄

5

Het Smitsbosch

Opoudeenrecentekaarten wordt het SmitsboschKerkloobos

genoemd. Deofficiëlenaamis dusKerkloobos. Dezedubbele

naam wasredenvoorenige verwarringenzette_{de WTKG op}

het verkeerde beenop haarzoektochtnaardezelocatie.Ditwas

ook dereden dat de_{WTKG, bij raadpleging}van‘DeGeologie

vanNederland.Handleidingvoordebezigtigersder

verzame-lingop hetPaviljoenteHaarlem’(anoniem maar

toegeschre-ven aanStaring)ennavraag,eertijdseerstzondersucces wes-telijkvanEibergen gezochtheeft. Doch hetmoestoostelijkvan

dezeplaats liggen.Een_aanwijzingdaarvoor_{geeft Staring}zelf

al in de_{genoemde tentoonstellingscatalogus} vanhetPaviljoen.

Staringnoemtalseersteenkele_{ontsluitingen}tennoordoosten vanEibergen, in de buurtvanMallum,envervolgt zijn

opga-veninzuidelijke richtingvia ondermeerhetSmitsbosch, de

Koerboomende Giffelomuiteindelijk bijMiste uittekomen.

Het Smitsboschwasaangelegdin het kadervan een

bosbouw-projectin de_tijddatmenbegonnenwas omdewoestegrond

teontginnen (midden/eind 19e_eeuw).Om in_aanmerking te

komen_voorallerlei subsidiesmoest_{daarbij aan}de

voorwaar-denvoorbosbouwvanAnthony Staring (vader vanWinand

Staring,de_geoloog) voldaan worden._Sporenvandezevorm

vanbosbouw _{zijnin het bos nogterug}tevindenenbetreffen

vooral de rechte slotenvoorafwatering (fig. 1).Het bosis

ei-Onze_verenigingheeft in de_{jaren zestig}enzeventig veel

on-derzoek gedaan in de Achterhoekendaarbij veleboringen

gezetoplocaties diereedsgenoemd zijndoorStaring,maar weer eenbeetjein de_{vergetelheid geraakt}waren.De

resulta-tenvandat onderzoekzijnonder andere_gepubliceerdin het

welbekende_{‘Scripta Geologica}29’_(Vanden_Bosch, Cadée

enJanssen, 1975).Tot de klinkendenamenin dietijd

be-hoordenonderandere De_Giffel,De Koerboomenhet Smits-bosch. Deze

genotenook internationaalgrootaanzienbijde geologen in die_{tijd. Dankzij} voortvarend werk_{van onze} le-denvanheteerste uur, waaronder MaartenvandenBosch (zonder anderentekorttewillen_{doen), zijn vrijwel}alle

lo-catiesookweerteruggevonden;op éénna:Het Smitsbosch.

In hetkadervan eennieuwproject voor onzewebsite,waarin

wealle bekende klassiekevindplaatsen genoemd door

Sta-ringendeDienstderRijksopsporing vanDelfstolfenin

Ne-derland willenbeschrijven, ontstond hernieuwde aandacht

omook de locatievanhet Smitsboschnabij Eibergen opte

sporen. Metbehulpvanoude_geologische,kadastrale_en

to-pografische (militaire)kaarten_kreeg Ton Lindemanneen

vermoedenwaarhet Smitsbosch_gezochtmoestworden. Het

grootsteprobleem hierbijwas dat het Smitsbosch als

zoda-nigop geen enkele kaartgenoemd wordt.

gendomgeweestvan de familieSmits,een

burge-meestersfamilievanEibergen. Vaderenzoon

wa-ren van 1879tot 1915_{burgemeester.}Na het overlij-denvanburgemeester G.H. Smits in 1924 werd het

bosperceel aandegemeenteEibergen geschonken.

De _{herontdekking}

In het hierboven_{genoemde werkje} wordt_melding

ge-maaktvan eentertiaire locatie achter hetSmitsbosch.

Opde_geologischekaartvan1857 wordt dit aangege-venmet“e”_juistonder Holterhoek_{(fig. 5).}Het

bos-perceel noordelijkvandeovale cirkelopde

topogra-fische kaart_(fig.2)is het Smitsbosch. Het ovaal_geeft

de_plaatsaan waarde miocene klei gedolven moet

zijn. Dezeplaats komt_overeenmet de_{poelen (van}

graafactiviteiten?) op de kaartvanrond 1850(fig. 3).

Ook meeroostelijk liggenin dewoestegrondvele

vandezepoelen, maarhierheeftStaringgeen Terti-air_{aangetroffen,} voor zoverdatvandegeologische

kaartvan Staringuit 1857 te herleiden is._Blijkens

een topografischekaartvan 1902_washier rond de

eeuwwisseling van de 19enaarde 20eeeuwnog

woeste grond. De _poelen meer oostelijk vanhet

Smitsbosch_warentoenal verdwenen door

ontgin-ning. Opde_geologische kaart uit 1929_(fig.4)wordt

in deze_regiode_aanwezigheid vanhet Mioceen

aan-geduid als IV.

Bij eenbezoekvanTon LindemannenSylvia

Ver-schueren inoktober 2011aanhetmuseumDe

Sche-perteEibergen werd

navraaggedaanover de

loca-tievanhet Smitsboschende heer DeScheperheeft

het vermoedenvanTon_bevestigd en waszelfs

be-reid_omdeexactelocatieaantewijzen.

Daaropis op 5 mei 2012 de locatienabijhet

Smits-bosch dooreenteam_vanvijfWTKG-ers_bezocht,

in_{aanwezigheid van}de heer De Scheper. Daar is

meteenhandbooreen_{proefboring gezet}

onderlei-dingvanMaartenvan den Bosch.

Kleiwinning

Hetbezochte terreinligt juist ten zuidenvanhet

Smitsbosch waarin de 19eeeuwklei gewonnen

werd_voor het maken_van

pannenenbakstenen.

Hetperceel isnu bebost, maardegraafsporenin devorm vankuilenenondiepe poelenwaardeklei

2.Kaartfragment topografischekaart;blad 34G - _1995; 1:25:000. (Topografische Dienst)

4.Kaartfragment geologische kaart;kwartblad 34-IV

-1929;1:50:000. Verklaringvancodes:

19_{Beekafzettingen;}113 Grondmorene vanhet

Riss-land-ijs; 114_{Smeltwaterafzettingen}vanhet_{Riss-landijs;}118 Jongplistocene dalopvullingoflaagterreas; IV Mioceen.

Een coderingondereenbreukstreep geeftaandat de

afzettingdicht_aanhetoppervlakonder de

bovenlig-gendeafzettingvoorkomt. De codesen_beknopte

be-schrijvingzijnovergenomen vandekaartlegenda.

(RijksGeologischeDienst)

NB: Kaart2,3en4zijnhiergereduceerdtotongeveer dezelfde schaal.

3._{Kaartfragment}militaire_{topografische}kaart; blad 34 4rd 1830-1850;

uit_{gedolven is, zijnnogduidelijk aanwezig (fig. 6).}

Kleiwinningtenbehoevevanbakstenenenpannen waseertijdsvooralseizoensarbeid.Meestal werd in aprilmethet delven_vandekleibegonnenenwerden inveldovensdestenen afgebakken. Eind septem-ber_stoptehet werk_(Beskers enOverkamp, 2009).

Hetjaarerop werdeennieuwe kuil _{gegraven. De}

kuilenhebbeneendieptetot_ongeveerviermeter

gehad endeklei _dagzoomde of_lagvlak ondereen deklaagvanhooguit eenmeter.

Geologie

Staring(1860,p.200-204)noemde

dezeleemfonna-ties “GrondenvanEibergen”enplaatste dezeinhet

Mioceen. Deze_meningwasStaring tocgcdaanop

ba-sis_vande fossielinhoud die_vrijwelhetzelfde is als

gevondenindeoevers vande Elbe(Grondenvande

Beneden_{Elbe). Volgens Staring}bestaan de Gronden

vanEibergenuiteengrauwblauwe, metzeerkleine kwarts of

zandkorrels_gemengdeleem. De_bovenlaagis bruinen

gedach-tig,watStaring toeschrijftaanverwering. De leem_valt,door

aanregenenvorstblootgesteldtezijn,uiteen in kleine

schilfer-tjes.hi de klei_zijnalleen fossiele haaientanden0

Cosmopolito-dus hastalisenCosmopolitodus escheri) gevonden, welke

bij-eengebrachtdoor_Staringnunogaanwezig zijninNCB

Natu-ralis, (fig.8,pag.76).De vondst_{omstandigheden zijn}onbekend.

De leemvanEibergen (tegenwoordigbeter bekend als de

Af-zetting van Eibergen) is_juistkarakteristiek door het_vrijwel

ontbrekenvankleinesoortenhaaientandenenhet is derhalve

niet vreemd dat_Staringslechtstweesoorten Cosmopolitodus

vond. De conservatievande tanden 2en4 in_figuur8 is

type-rendvoordemeestetanden die_{aanwezig zijn}in de collectie vanNCBNaturalis:eendofgroenig kroonoppervlak,

afgeron-de _snijrandenen eenafgeronde wortel,indien_aanwezig. Een

enkele_tand,zoals 3 in_{figuur 8,}heefteenwatmeerglanzende

kroon dan de_overigetanden.

De oudste onsbekendeprofielbeschrijving vanhet

Smits-bosch is verricht door Dr. H.vanCapelle (1894,p. 11).Dit

profielkomt echter nietovereenmet watwijaantroffen. De

veldoven stondechter in_{onmiddellijke nabijheid}vandeplaats

waarwijde_{boring geplaatst}hebben._MogelijkheeftVan

Ca-pelleeenprofielgegevenvan eenontsluitingmeeroostelijk. Dan komt ook het EllewickerFeld in Duitsland in zicht. Daar

komt deafzettingvanWoold in beeld. Of zelfsnog wat

zui-delijker, bijvoorbeeld “Ticheloven”. Hetwasindietijd im-mersookgebruikelijk dat ineenveldoven ook kleivan

el-ders verwerkt werd. De_AfzettingvanZenderen kan worden

uitgesloten,dat is geen materiaalomstenenvantebakken.

Als het de_AfzettingvanZenderenzouzijn, warenzonder

meerook de_groteschubbenvanMiothunnus deldenius

ge-vonden. Dat iszeerkarakteristiekvoor deze_afzetting.

Bo-vendien bevat de_Afzetting vanZenderen veel_{fijne fauna.}

5.Kaartfragment geologischekaart;blad 161e editie -1857;1:200.000,

De “e” geeftdeplaatsaan waarStaringhet Tertiairaangetroffenheeft. (TopografischBureau _vanhet Ministerie_vanOorlog)

zoals_Lingula en veel visresten waaronder diverse kleine

soortenElasmobranchen. DatzouStaringzeker_gezien

heb-ben! Van_{Capelle beschrijft} het_profielals:

0,0- 1,2_m Rood,veel glimmer _englinsterende

kwarts-stukjes bevattend_{lemig keizand,} waarin

ne-vensde gewonezuidelijke gesteenten,talrijke

granieten envuurstenen(o.a. gele bryozoën-vuursteen) liggen ingesloten.

1,2- 1,7_m Zwakzandigleem. Behalveenige

roestkleu-rige plekjes is het leem_gelijkmatig

donker-bruin _gekleurd ensluit verscheidene holle

pijpvormigeenuit,door_{ijzeroxidehydraat} aan

elkaar_gebakken zandkorrels_{samengestelde,}

brokjes in,welke door_omkorsting van

plan-tenwortelsontstaan zijn.

1,7- ?_m Door amorfzwavelijzer donkergrijs,_somszelfs

zwartgekleurde zandige leem. Geen verwe-ringssporen meer door infiltratievan

regen-water.Weinigkalkhoudend.

In dit leem_zijnmeermalen_{overblijfselen}van

weekdierenenhaaiengevonden.

Van Baren₍₁₉₂₀₎ noemtnog deaanwezigheid van

glau-coniet in de leemvanEibergen.

Het_profiel

Boring 34G. 1-122teEibergen aan de Kerkloolaan

(Si-nalaan) tenbehoeve van onderzoeknaarde locatie van

W.C.H._{Staring’s genoemde} “Smitsbosch” door de

Werk-groepvoor TertiaireenKwartaire_Geologie, 5 mei 2012.

Geboord door Taco_{Bor, handboring} 10 cm, na_2,00 m7

cm diameter.Beschrijving eninterpretatie door Maarten

van den Bosch. Boorlocatieop de“Sinalaan”, 30 meter

uit het hartvande Kerkloolaan. RD-coördinaten

243.655-456.310,maaiveld_{ca. 25,00}meterboven N.A.P.

Kwartair

0,00-0,10_m humuslaag, fijnzandig,donkerbruin.

0,10- 0,20m zand,fijntotmatig fijn, bruingrijs,aande

toproestig (geroerd).

0,20- 0,25 _m zand,als boven,licht roestbruin(geroerd).

0,25 -0,35_m keileem,sterk fijnzandig, bruingrijs,

roest-vlekken_(geroerd).

0,35 -0,85_m zand, matig fijn,metkluitenzwartehumus

enkluiten keileem(geroerd).

0,85- 1,25m keileem, _vet, lichtgrijs met roestvlekken, stug, met lichtgrijze zandnestjes, naar on-der_overgaande in donker_{bmingrijs (is} ver-plaatst Tertiair).

7. Deboringwordtuitgevoerd. (Foto Sylvia Verschueren)

8. De twee soorten haaientanden gevondenin het Smitsbosch

bij-eengebrachtdoorStaringenaanwezigin Naturalis. Tanden opware

grootte.1; origineeletiketvan

Cos-mopolitodusescheri;

Cosmopolitodushastalis _(2);3a; Cosmopolitodus

escheri,

3b: detailvankartelrand;4:

zonder wortel, (coll. NCB Naturalis;2:RGM 25914;3: RGM

Afzetting vanEibergen

1.25- 1,50m klei,sterk_siltig,donker_grijsbruin,met

roest-vlekken _{(boomwortelomkorstingen), stug,}

kalkvrij.

1.50- 1,75m klei, matig siltig, zwartachtig bruin,nog

en-kele roestvlekken als boven,zeerstug,iets

fijne groeneglauconiet, weinig fijne glim-mer,kalkvrij.

1.75

-2,00m klei,matig siltig,zwart,zeer stugen bladde-rig, rijkaanorganisch materiaal,spoorfijne glauconiet, weinig fijne glimmer, kalkvrij. 2.00-2,25

m klei, matig siltig, zwart, zeer stug en wat

brokkelig, rijkaanorganisch materiaal,iets

fijnegroeneglauconiet, vrijveel_fijne glim-mer,kalkvrij,en;

klei, sterk _siltig, donker_{groenzwart, stug,}

matig weinig matig fijne groeneglauconiet, vrijveel _{fijne glimmer, kalkvrij.}

2.25 -2,50_m klei, sterk siltig, _zeer donker groen, _stug, iets _{matig fijnegroeneglauconiet,} veel

fij-neglimmer, kalkvrij.

2.50-_2,75m klei, matig siltig,zwart, veelorganisch ma-teriaal,zeer stug, iets_fijne

groene

glauco-niet,veel_{fijne glimmer, kalkvrij.}

2.75- _3,00m klei, vrijsterk_siltig,donker_{groenzwart,vrij}

veelorganisch materiaal,stug, ietsfijne groe-neglauconiet, veel_{fijne glimmer, kalkvrij.}

3.00- 3,25m klei, matig siltig, donker_{groenzwart, vrij} veel_{organisch materiaal,}zeerstug,iets ma-tig fijne glauconiet,veel_{fijne glimmer,}

kalk-vrij,en;

klei, sterk _siltig, donker_{groengrijs, stug,}

weinig matig fijne groeneglauconiet, veel

fijne glimmer, kalkvrij. 3.25- _{3,50m klei,}

matig siltig,donkerbruinzwart, vrijveel

organisch materiaal,zeerstug,spoorfijne groe-neglauconiet,veel_{fijne glimmer, kalkvrij.}

3.50- 3,75 _m klei, matig siltig,_zwart,veelorganisch

ma-teriaal,zeer stug,weinig fijnetotmatig fijne glauconiet, veel_{fijne glimmer, kalkvrij,}en;

klei,zeersterksiltig, donkergroen,stug, ma-tigveel_fijnetotmatig fijne glauconiet, veel

fijne glimmer, kalkvrij.

3.75 - 4,00_m klei, sterk siltig, donker groengrijs, _stug,

matig weinig fijne tot matig fijne glauco-niet,veel_{fijne glimmer, kalkvrij.}

4.00-4,25 _m klei, vrijsterksiltig,donkergroengrijs,_stug,

géén glauconiet, veel_{fijne glimmer, kalkvrij.}

Einde_boring.

Opmerking lithostratigrafie

Het doorboorde_trajectbevatenkele sterksiltigeen

groen-achtige laagjes met_vrijveel_glauconiet. Dat _wijstop een hoger gedeeltevande_AfzettingvanEibergen, stratigrafisch

directbóvenhet_typeprofielin demeestwestelijke groeve

vanF.O. W. in_{Eibergen-Holterhoek.} Afzettingvan

Zende-renkomt in de boorlocatie Smitsbosch nietvoor. De door

Staring bijeengebrachte haaientandensluitengoed bijdeze

lithostratigrafische positie aan.

Literatuur

Anoniem, 1853. De_GeologievanNederland.Handleiding voordebezigtigers der_{verzamelingop hetPaviljoen}te

Haarlem, Haarlem, 146 p.

Baren, J. van, 1920. De bodemvanNederland,I. De vor-mingen,ouder dan het Kwartair._{Amsterdam, 448 p.}

Beskers, R.,enL.Overkamp, 2009. Meddo III.

Winters-wijk, Werkgroep Meddo’sVerleden,304 p.

Bosch, M. van den,M.C. Cadéeen A.W.Jansen, 1975.

Lithostratigraphical andbiostratigraphical subdivision of_{Tertiary deposits (Oligocene-Pliocene)} in the

Win-terswijk - Almeloregion (eastem_part of the

Nether-lands).

-Scripta Geologica,29; 1-167.

Capelle,H.van,1894.Eenige mededeelingenoverde glaci-ale_{enpraeglaciale vormingen}in Twenteende oosthoek

vanGelderland.-Verhandelingen derKoninklijke

Aka-demievanWetenschappen, Tweede_sectie, III/9: 3-20.

Staring, W.C.H., 1860. De bodemvanNederlandII,

Haar-lem,480 p.

Vande webmasters

Dit artikel_verschijntin de_loopvandecember in kleuroponze

web-site onder ‘klassiekevindplaatsen’:www.wtkg.org/kv_inleiding.html

1

TonLindemann, Valkenkamp 407, 3607LXMaarssen,

e-mail: lindemann._ton@hccnet.nl

'MaartenvandenBosch, Vredenseweg 23, 7101 LK

Win-terswijk, e-mail:bo50700@concepts.nl ’TacoBor,Prinsenweer54,3363 JKSliedrecht,

e-mail:_{tacobor@xs4all.nl}

4

Sylvia Verschueren, Valkenkamp 407,3607LXMaarssen,

e-mail:_{verschueren.sylvia@xs4all.nl}

5

Pepijn Morgenstern, Gildslraat81, 3572 EL Utrecht,