De toren van het Torregoed in Heurne (gem. Oudenaarde, prov. Oost-Vlaanderen)

De toren van het Torregoed in Heurne

(gem. Oudenaarde, prov. Oost-Vlaanderen)

N a n c y L e m a y & Eva Roels

Algemene situeringskaart I: Hof ten Toren. 2: opgravingen in 1983. 3. St.-Amandus-kerk. 4. Akselwalle.

Location map 1: Hof ten Toren. 2: excavations in 1983. 3: Saint-Amanduschurch. 4. Akselwalle.

1 I n l e i d i n g

T o e n b l e e k d a t de eigenaars1 v a n d e h o e v e

Hof ten Toren in H e u r n e bij v e r b o u w i n g s w e r k e n

i n 1 9 9 9 o o k een k e l d e r in de t o r e n p l a n d e n , kreeg de I A P b u i t e n d i e n s t O o s t - V l a a n d e r e n in s a m e n w e r k i n g m e t de stad O u d e n a a r d e d e k a n s o m voorafgaandelijk archeologisch o n d e r z o e k te v e r r i c h t e n .

H e t d o m e i n ligt o p een lichte h e u v e l r u g en w o r d t b e g r e n s d d o o r d e Schelde a a n de z u i d e lijke zijde, de o u d e R o m e i n s e h e i r w e g D o o r -n i k - O u d e -n a a r d e - G e -n t (de h u i d i g e H e u r -n e s t r a a t ) aan d e n o o r d e l i j k e zijde3 en verschillende k o u

-t e r g r o n d e n aan de oos-t- en wes-tzijde.

D e ligging van de t o r e n aan d e Schelde, h e t feit d a t de z u i d m u u r van de t o r e n o p een fun-d e r i n g in D o o r n i k s e kalksteen leek te r u s t e n e n d e a r c h e o l o g i s c h e v o n d s t e n in d e o m g e v i n g d e d e n bij historici h e t v e r m o e d e n rijzen d a t er e e n o u d e r e fase geweest w a s4. A r c h e o l o g i s c h

o n d e r z o e k k o n hierover uitsluitsel geven.

1 Voor de inlichtingen en de mogelijkheid tot

onderzoek willen wij Stephan Fouquaert en Inge Vanmoerbeke hartelijk danken.

2 Met dank aan Dirk Callebaut, Marnic De

Tem-merman, Peter Van de Kerckhove, Danny Van Assche en Jean-Paul Baudewijn voor de hulp bij het onder-zoek.

3 Callebaut & Van der Plaetsen 1984, 107. 4 Berings 1989, 78; Bouwen door de eeuwen heen

1996, 323; Lamiroy 1978, 15.

2 Korte historiek

2.1 H E U R N E EN D E T O R R E

H e t G e r m a a n s e t o p o n i e m H e u r n e is afge-leid van Hurnjou, wat spits of heuvel b e t e k e n t en waarschijnlijk b e t r e k k i n g heeft o p d e steile h e u -velrug langs de Schelde. D e verschillende a n d e r e v o r m e n w a a r i n H e u r n e v o o r k o m t , n a m e l i j k

Hurne, Hurna, Home en Horna gaan t e r u g tot het

e i n d e van de 10de e e u w5.

D e heuvel o p de l i n k e r o e v e r aan een g r o t e b u i t e n b o c h t van de S c h e l d e en de v r u c h t b a r e z a n d l e e m g r o n d e n t r o k k e n reeds vroeg b e w o n i n g aan (fig. 1). T i j d e n s een p r o s p e c t i e in de o m g e -ving k w a m e n restanten van een R o m e i n s e villa aan h e t licht6. In 1983 troffen D i r k C a l l e b a u t en

Peter Van der Plaetsen tijdens een k l e i n s c h a l i g o n d e r z o e k 1 l d e - 1 2 d e - e e u w s e b e w o n i n g s s p o r e n aan in d e onmiddellijke nabijheid van de hoeve7.

H e t g i n g o m enkele afvalkuilen m e t m i d d e l e e u w s s c h e r v e n m a t e r i a a l en r e s t a n t e n van h o u t b o u w . Iets n o o r d o o s t e l i j k e r d a n d e h u i d i g e p a r o c h i e kerk lag de vroegere R o m a a n s e S i n t A m a n d u s -k e r -k , w a a r v a n n u n o g e n -k e l e g r o n d v e s t e n b e w a a r d zijn8. Berings d u i d t in zijn t o p o g r a f i

sche s t u d i e langs de S c h e l d e twee o u d e n e d e r -zettingssites a a n , Heurne en d e Torenhoeve. H i j v e r m o e d t er n o g een d e r d e : Heghem oi Heyghem, w a a r o v e r in een 1 5 d e e e u w s r e n t e b o e k g e s p r o -k e n w o r d t , m a a r d a t n i e t m e e r te l o -k a l i s e r e n valt9. T e n n o o r d e n v a n d e Torenhoeve ligt h e t

m i d d e l e e u w s e l a n d g o e d Akselwalle, d a t deel u i t -m a a k t e van de gelijkna-mige heerlijkheid1 0.

E e u w e n l a n g s t o n d d e h o e v e b e k e n d als De

Torre oftewel het Torregoed. Sinds h e t begin van

de 2 0 s t e eeuw spreekt m e n van Hof ten Toren. D e heerlijkheid Het Torregoed, w a a r v a n de h o e v e h e t c e n t r u m v o r m d e , h i n g af v a n d e b a r o n i e te E i n e1 1. H e t feit d a t h e t Torregoed steeds als

eer-ste ingeschreven staat in d e l e e n b o e k e n van d e b a r o n i e (reeds in 1481) o n d e r s t r e e p t zijn b e l a n g . U i t een v e r k o o p a k t e van 1 5 9 5 blijkt d a t de heerlijkheid t o e n niet groter was d a n 3 h a (2 b u n -d e r 2 0 r o e -d e n ) . W e m o g e n a a n n e m e n -d a t h e t

Torregoed ooh g r o t e r was, w a n t er w a r e n n o g 15

a c h t e r l e n e n van 0,5 t o t 1,5 ha g r o o t . Een a c h t e r -leen w e r d d o o r een vazal, in d i t geval d e heer van h e t Torregoed, o p zijn b e u r t in leen gegeven a a n a n d e r e l e e n m a n n e n . D e h e e r v a n h e t Torregoed h a d o.a. v o l g e n d e r e c h t e n : d e lagere r e c h t s p r a a k , h e t rolrecht, het v o n t r e c h t en h e t b a s t a a r d g o e d . Z e l f w a s hij echter belastingplichtig aan de b a r o n van E i n e1 2.

In 1755 w o r d t m e l d i n g g e m a a k t van de hoeve als zijnde 'een leen b i n n e n de prochie van H e u r n e gelegen, g r o o t o n d e r wal, m o t t e , h o f s t e d e e n d e w i n n e n d e lant, twee b u n d e r e e n e n t w i n t i g h r o e -d e n ofte -d a e r o n t r e n r , g e h e e t e n h e t H o f e n -d e -de T h o o r e n van H e u r n e '1 3.

2 'Hof ten Toren'. 'Hof ten Toren'.

2 . 2 D E EIGENAARS VAN D E T O R R E

D e o u d s t g e k e n d e h e e r van h e t Torregoed is R o g i e r v a n H e u r n e ( t l 3 7 3 )1 4. D e h e r e n v a n

H e u r n e b e h o o r d e n tot een adellijk geslacht van r i d d e r s1 5. D o o r een h u w e l i j k v a n h u n k l e i n

-d o c h t e r Agnes van M a e r c k e m e t Pieter Van D e r M e e r e1 6 k w a m het goed in h a n d e n van de

fami-lie Van D e r Meere tot in h e t m i d d e n van de 17de eeuw. T o e n M a r i a - B a r b a r a Van D e r M e e r e m e t een lid van een a n d e r e familie Van d e r M e e r e h u w d e , werd de heerlijkheid b e h e e r d d o o r deze laatste. H e t is pas in 1 7 5 4 d a t h e t l e e n h o f Z)f

Torre en zijn a c h t e r l e n e n o v e r g e d r a g e n w o r d e n

aan P h i l i p p e de la Bije v a n G e r a a r d s b e r g e n1 7.

S i n d s d i e n w e r d h e t goed o p e e n v o l g e n d b e h e e r d d o o r verschillende families t o t de hoeve in 1 9 9 5 o p g e k o c h t w e r d d o o r d e h u i d i g e eigenaars.

3 B o u w h i s t o r i s c h e beschrijving

D e Torenhoeve (fig. 2) is een gesloten h o e v e r o n d een o p e n b i n n e n p l a a t s die toegankelijk is via h e t 17deeeuwse p o o r t g e b o u w . D e n o o r d e -lijke e n o o s t e l i j k e v l e u g e l v a n d e h o e v e zijn h e r o p g e b o u w d na W O I . D e westelijke vleugel o m v a t een d w a r s s c h u u r en een b a k h u i s die m i n stens uit d e 2 d e helft van d e 1 9 d e e e u w d a t e -r e n . D e zuidelijke vleugel (fig. 3) bestaat uit de i m p o s a n t e v i e r k a n t e t o r e n m e t aan de oostelijke zijde h e t h u i d i g e w o o n h u i s , h e r b o u w d n a een b r a n d in W O I , en a a n d e westelijke zijde e e n a a n b o u w uit de 17de eeuw, d i e d i e n s t d e e d als l e e f r u i m t e1 8.

D e t o r e n m e e t 5,5 bij 5,5 m b i n n e n m a a t s , de m u r e n zijn 1 m d i k en de hele t o r e n is ca. 1 3 , 2 0 m h o o g . D e b e n e d e n v e r d i e p i n g is o p ca. 7 m h o o g t e o v e r s p a n n e n m e t een kruisgewelf. Er

5 Lamiroy 1978, 7.

6 Mondelinge mededeling

Mare Rogge, waarvoor dank. Callebaut & Van der Plaetsen 1984, 107-111.

8 Bouwen door de eeuwen heen 1996, 326. 9 Berings 1989, 79. 10 Castelain 1998, 79-150. 11 Castelain 1999, 98. 12 Vergracht 2001a, 12. 13 Rijksarchief Ronse(RAR), Baronie Eine, n0l 4 6 . 14 Castelain 2 0 0 1 , 324. 15 Vergracht 2001b, 7. 16 Castelain 2 0 0 1 , 324. 17 Vergracht 2001b, 9. 18 Bouwen door de eeuwen

heen 1996, 332.

3 De zuidgevel van de hoeve. The south side of the farm.

is één verdieping en een zolderruimte. Deze laat-ste werd pas in een latere fase ingebouwd. Net als de meeste woontorens in Vlaanderen19 is ook

deze toren volledig opgetrokken in baksteen, waarbij enkel de hoeken afgelijnd zijn met grote rechthoekige Doornikse kalkstenen.

Tot in de 17de eeuw bleef de toren vrij staan, met een toegang aan de oostzijde. In diezelfde eeuw werd door middel van een aanbouw aan de westelijke zijde een doorgang naar de toren gemaakt op de verdieping en waarschijnlijk ook op het gelijkvloers. De originele houten

baluster-trap in de aanbouw, die naar de bovenverdieping van de toren leidde, is nog bewaard. De rood en grijze tegelvloer dateert uit dezelfde periode. De noordzijde werd waarschijnlijk ook in deze fase voorzien van een schouw met haard. Het is niet duidelijk wanneer de vensters in de noor-delijke zijde van de toren dichtgemetseld zijn.

Het uiterlijk van de toren onderging in de 18de eeuw grondige wijzigingen. Daarbij werden vier grote segmentboogvormige vensters in de zuidzijde van de toren gestoken, een centrale toe-gang in de westzijde uitgewerkt en een rode tegelvloer op het gelijkvloers gelegd. In het interieur van de westelijke aanbouw zijn heel wat 18de-eeuwse elementen bewaard: een met stucco bezette schouwmantel, de segmentboogvormige vensters met binnenluiken, eiken balken met sloffen en deuren met mooi uitgewerkte sloten20.

In een latere fase is de haard in de toren wegge-werkt om er een houten trap te installeren die toe-gang gaf tot de verdieping. Daarvóór kon men de verdieping alleen bereiken langs de buitenzijde van de toren.

4 Archeoiogisch onderzoek 4.1 O N D E R Z O E K IN DE TOREN

Door het vierkant grondplan van de toren werd geopteerd voor het kwadrantsysteem. De vier sleuven werden gelijktijdig opgegraven en ingetekend om de evolutie van het geheel beter te kunnen volgen. Drie grote fasen konden onderscheiden worden (zie fig. 4).

18 Dopere&Ubregts 1991,

41.

20 Bouwen door de eeuwen

heen 1996,332.

4 Oost-west profiel. A: Eerste fase. B: Tweede fiase. C: Derde fase. East-west section. A: First phase. B: Second phase. C; Third phase.

4.1.1 De eerste fase: de bouw van de toren

D e regelmatig g e m e t s t e b a k s t e n e n f u n d e r i n g s t a r t v a n a f 1,40 m o n d e r h e t o o r s p r o n k e l i j k e w e r k n i v e a u . D e f u n d e r i n g is m e t k a l k m o r t e l g e m e t s t en het formaat van de b a k s t e n e n is 2 4 x 12 x 4 c m . D e funderingssleuf d o o r s n i j d t een aantal heterogene p a k k e t t e n die dateren van vóór d e b o u w van d e t o r e n . Z e b e v a t t e n e c h t e r geen d a t e e r b a a r materiaal. Een aslaagje en een kalk-laagje b e d e k k e n het w e r k n i v e a u d a t s a m e n g a a t m e t d e b o u w p e r i o d e van d e t o r e n . D e z e lagen w o r d e n o n m i d d e l l i j k a f g e d e k t d o o r een vrij h o m o g e e n o p h o g i n g s p a k k e t . M o g e l i j k h a d d i t t o t d o e l het niveau b i n n e n in de t o r e n o p gelijke h o o g t e te b r e n g e n m e t h e t erf. N a a r h e t z u i d e n en d e S c h e l d e toe helt h e t t e r r e i n a a n z i e n l i j k af. O p de o p h o g i n g s f a s e d i e d e b o u w van d e t o r e n afsloot lag v e r m o e d e l i j k een eerste vloer-niveau. Een p u i n p a k k e t m e t talrijke m o r t e l - en b a k s t e e n b r o k k e n en e e n b r e u k in d e d a t e r i n g van h e t materiaal staven dit v e r m o e d e n . W a a r -schijnlijk werd dit vloerniveau u i t g e b r o k e n alvo-rens h e t loopvlak te v e r h o g e n .

4.1.2 De tweede fase: de aanleg van een vloer in Door-nikse kalksteen

H e t p u i n p a k k e t d a t h e t loopvlak zo'n 4 0 - 5 0 c m v e r h o o g t is a f g e d e k t d o o r e e n a a n t a l fijne nivelleringslaagjes, w a a r b o v e n een zachte gelige m o r t e l l a a g a a n g e b r a c h t is. H e t t w e e d e v l o e r n i -veau b e s t o n d u i t o n r e g e l m a t i g e , r u w b e k a p t e D o o r n i k s e kalkstenen v a r i ë r e n d in g r o o t t e , soms v i e r k a n t i g of r e c h t h o e k i g van v o r m , s o m s b r o k s t u k k e n en enkele b a k s t e n e n i n g e b e d in de m o r -tel. I n d e vloer w a r e n n a a s t een b a k s t e n e n haardvloer in h e t westen (fig. 5) o o k twee g e m e t -ste b a k s t e n e n bakjes v o o r z i e n . D e functie ervan blijft e c h t e r o n d u i d e l i j k . H e t bakje in d e n o o r d -westelijke h o e k van de t o r e n ( 1 0 5 c m B x 105 c m L x 3 5 cm H ) en h e t bakje in h e t z u i d w e s t e n ( 1 1 0 c m L x 6 5 c m B x 3 0 c m H ) vlakbij de haard w a r e n beide m e t p u i n gevuld.

4.1.3 De derde fase: de herinrichting van toren

Vloer in Doornikse kalksteen (1) met bakstenen haardvloer (2) en bakje

Limestone floor (1) with brick hearth floor (2) and bin (3).

(3).

6 De toren leek te rusten op een oudere fundering in Doornikse kalksteen. T h e tower seemed to rest on an older limestone foundation.

N a d e i n g r i j p e n d e v e r b o u w i n g s w e r k e n kreeg de t o r e n o o k een a n d e r e functie. D e functie als k e u k e n of w e r k r u i m t e w e r d o p g e h e v e n . E e n tegelvloer k w a m in de p l a a t s v a n d e vloer m e t o n r e g e l m a t i g e D o o r n i k s e k a l k s t e n e n . V e r m o e -delijk w e r d op dat m o m e n t dezelfde tweekleurige tegelvloer aangelegd als o p d e eerste v e r d i e p i n g . D e tegels ( 1 3 x 13 c m ) liggen in r u i t p a t r o o n : d e r o d e v o r m e n een r u i t , m e t d e grijze is d e r u i t o p g e v u l d . Later, t o e n in d e z u i d z i j d e vier grote vensters a a n g e b r a c h t w e r d e n , k a p t e m e n de z i j k a n t e n van de r a m e n n a a r b i n n e n t o e s c h u i n

weg o m een grotere lichtinval te verkrijgen. Deze s c h u i n e s n e d e l o o p t d o o r t o t o p d e g r o n d en v e r g r o t e d u s het v l o e r o p p e r v l a k . O p de b o v e n -v e r d i e p i n g w e r d de -vloer o p die plaats a a n g e -v u l d e n w a a r n o d i g h e r s t e l d m e t o r a n j e r o d e tegels ( 1 6 , 5 x 1 6 , 5 c m ) . D e b e n e d e n v e r d i e p i n g legt m e n volledig m e t deze m o n o c h r o m e tegels. H e t materiaal d a t vlak o n d e r d e r o d e tegelvloer a a n -getroffen w e r d k a n d u s a f k o m s t i g zijn van de aanleg van d e eerste of t w e e d e tegelvloer.

7 De laag Doornikse kalksteen is slechts een versteviging. The limestone is just a reinforcement.

21 Doperé&Ubregts 1991,

86.

22 Tekeningen door Jan

Moens en Daisy Van Cot-them.

23 Met dank aan Koen

De Groote voor het advies.

24 Callebaut & Van der

Plaetsen 1984, 107-111. 391, 25 Tm 33 27 De Groote 1993, 48:25. Vêche 1990, 94, fig. 75: 374, De Groote 1993, fig. 28: 6. 28 De Groote 1993, 377, fig. 30: lb.

29 De Groote & Lemay

1993,406,1^.8: 1 -403, fig. 4.

4.2 ONDERZOEK BUITEN DE TOREN

Kleinschalig onderzoek aan de zuidzijde van de toren moest uitsluitsel geven over de functie van de Doornikse kalkstenen die daar ter hoogte van het maaiveld zichtbaar waren (fig. 6). Het onderzoek in de toren had immers geen anomalieën in de bakstenen fundering aan-getoond. Uit het onderzoek bleek dat het maai-veld aan de zuidzijde van de toren zo'n halve meter verlaagd was, waardoor de bakstenen fun-dering zichtbaar werd. Aangezien deze bakstenen fundering aan de zuidzijde van binnen uit gemetst was, oogde het zichtbare deel bijzon-der slordig. Ook de rechthoekige hoekstenen in Doornikse kalksteen ontbraken op funde-ringsniveau. Kennelijk diende deze slordig ge-metste fundering verstevigd te worden. Dit gebeutde door een deel van de fundering weg te kappen en op te vullen met Doornikse kalk-stenen (fig. 7).

Het onderzoek leverde ook sporen op van een gracht ten zuiden van de toren, die meedraaide rond de westelijke hoek. Dit is geen onverwacht gegeven, aangezien de meeste torens worden omringd door een gracht21. We sneden slechts

een hoek van de gracht aan waar de diepte 90 cm bedroeg. De totale omvang van de gracht blijft onduidelijk. Waarschijnlijk werd het ver-lagen van het maaiveld veroorzaakt door het dempen van de gracht. Natuurlijke erosie kan een bijkomende rol gespeeld hebben.

5 De archeologische vondsten2 2

Wanneer men het geheel aan archeologische vondsten overschouwt valt in de eerste plaats de beperktheid in aantal op. Het zijn op enkele uitzonderingen na allemaal fragmentaire, losse scherven die eerder toevallig in een opvulling of puinlaag terechtkwamen.

5.1 D E CERAMIEK23

In tegenstelling tot het archeologisch onder-zoek van D. Callebaut2 4 vlakbij de Torenhoeve

werd slechts een minieme hoeveelheid materi-aal aangetroffen dat mogelijk uit de l l d e - 1 2 d e eeuw dateert. Enkele wandscherven van rood-beschilderde ceramiek bevonden zich onder de laag waarmee de start van de werkzaamheden aan deze toren samengaat. De kuilen uit de fase die voorafgaat aan de bouw van de toren leverden geen dateerbaar materiaal op.

5.1.1 Eerste fase: de houw van de toren

Het materiaal uit de fase van de bouw van de toren tot aan het eerste vermoedelijke vloerni-veau omvat 281 scherven. De ceramiek is zeer gefragmenteerd en voornamelijk reducerend gebakken (90%). De kleur van het baksel vari-eert van licht- tot donkergrijs.

Vijf randprofielen zijn afkomstig van teilen met een bandvormige rand (fig. 8: 1-5), die bij enkele onderaan is afgeboord met een fijne rib-bel (fig. 8: 1-3). Gelijkaardige teilranden tref-fen we ook in Oudenaarde2 5 en Doornik2 6 aan.

Drie randprofielen van kommen behoren tot twee verschillende types. Het eerste (fig. 8: 6) heeft een naar buiten geplooide verdikte rand. Het tweede type (fig. 8: 7-8) heeft een verdikte en licht ingesnoerde rand. Ook in Oudenaarde komt dit type voor27. In de uitstaande rand van

een steelpannetje (fig. 8: 9) is een dekselgeul gevormd. De buitenzijde is sterk verbrand. Twee kruikranden zijn van een verschillend type. Bij de ene (fig. 8: 10) is de fijne bandvormige rand enigszins naar buiten geplooid. Bij het andere exemplaar (fig. 8: 11) bestaat de rand uit een opstaand boordje met doorn. Dit laatste type is ook aangetroffen bij onderzoek van pottenbak-kersovens in Oudenaarde28. De kruikbodems (fig.

8: 12-14) rusten op een ring van uitgeknepen standvinnen. Een pootje met perforaties (fig. 8: 15) is afkomstig van een vergiet. De kogelpot-ten lijken intrusief materiaal. Een kogelpot met vierkante rand (fig. 8: 16) kan in de 13de eeuw gedateerd worden, het type met vingerindrukken in de rand (fig. 8: 17) in de 12de-13de eeuw. Beide types komen ook in Ename voor29.

Naast de reducerend gebakken ceramiek wer-den enkele wandscherven en een randscherfje

14

H^^mldMiM

8 Ceramiek uit de eerste

fase. Schaal 1:3.

Ceramics from the first phase. Scale 1:3.

in oxiderend gebakken ceramiek aangetroffen, maar ze zijn te fragmentarisch om te determi-neren. Eén randje is van een drinkschaaltje in Siegburgsteengoed afkomstig.

5.1.2 Tweede fase: de aanleg van de vloer in Door-nikse kalksteen in de toren

De tweede fase omvat 335 scherven. Redu-cerend gebakken ceramiek komt meer voor (56%) dan oxiderend gebakken ceramiek (39%). Het steengoed is slechts in zeer geringe mate aan-wezig (4,5%).

Elf teilen, vier kommen, een bloempot en een kruik zijn in reducerend gebakken ceramiek ver-vaardigd. In de bandvormige randfragmenten van de teilen kunnen vier types onderscheiden wor-den. Een eerste type (fig. 9: 2-6) heeft een een-voudige bandvormige rand. Bij een tweede type (fig. 9: 8) is de binnenzijde van de rand boven-aan verdikt. Bij een derde type (fig. 9: 7, 9) is de band onderaan afgeboord met een ribbel. Het vierde type (fig. 9: 1, 10-11) combineert de twee vorige: de rand is aan de binnenzijde bovenaan verdikt en onderaan afgeboord met een ribbel. Deze vier types komen frequent voor30. De vier

kommen (fig. 9: 12-15) hebben eenzelfde ver-dikte, vierkante rand die naar buiten geplooid is. Dit type komt ook in Doornik voor31. De rand

van een bloempot (fig. 9: 16) heeft een gegolfde rand en een doorboring. Gelijkaardige bloem-potten werden ook in Petegem aangetroffen32.

Een bodem van een kruik (fig. 9:17) rust op een ring van standvinnen. Van een vlakke bodem (fig. 9: 18) is niet duidelijk van welk type reci-piënt hij afkomstig is.

Vijf teilen, vijf kommen, drie grapen en één, mogelijk twee kamerpotten zijn in oxiderend

gebakken ceramiek vervaardigd. De teilen (fig. 9: 19-23) hebben een bandvormige rand die meestal onderaan met een ribbel afgeboord is en soms (fig. 9: 22-23) ook aan de binnenzijde verdikt. De binnenzijde is bij alle fragmenten met loodglazuur bedekt, een enkele maal (fig. 9: 20) ook de buitenzijde. Vier kommen rusten op een standring. De twee volledige exempla-ren zijn van een verschillend type. Het eerste type (fig. 9: 24) heeft een trechtervormig lichaam en een bandvormige rand met uitgesproken ribbel onderaan. De binnenzijde is geglazuurd. O o k in Ename3 3 en in Petegem34 leverde het

onder-zoek dergelijke kommetjes op. Het tweede type (fig. 9: 25) heeft een meer gedrongen lichaam en een eenvoudige opstaande rand die met drie draairibbels versierd is. De binnenzijde kleurt geel door wit slib en loodglazuur. Een bodem-fragmentje (fig. 9: 27) is aan de binnenzijde bedekt met wit slib en'koperglazuur, een ander (fig. 9: 26) enkel met loodglazuur. Een vijfde kommetje (fig. 9: 28) rust op een bodem met standvinnen. Gezien de sterk verbrande bodem kan het om een steelkommetje gaan. De gebo-gen wand is met drie draairibbels versierd. De rand is bovenaan licht naar buiten geduwd zodat er een dekselgeul ontstaat. Dit randtype komt ook in Ename voor35. Twee types graperanden

kunnen worden onderscheiden. Een eerste type (fig. 9: 29) heeft een brede uitstaande rand met een opstaand boordje. Het andere (fig. 9: 30-31) heeft een uitstaande verdikte rand, die bij een van beide nog met een ribbel beklemtoond wordt. Beide types zijn zowel aan de binnen-als aan de buitenzijde geglazuurd. Zowel het eerste36 als het tweede type37 komen frequent

voor. Een verdikte uitstaande rand (fig. 9: 32) en een bodemfragment met lichte standring (fig. 9: 33) zijn waarschijnlijk van een

kamer-30 VêchcWO, 94, fig. 75: 32-33, 35-36. " Vêche 1990, 94, fig. 75: 24-25. 32 De Groote 1992, 345, fig. 15:4. 33 Lemayl994, 295,fig. 7: 8. 34 De Groote 1992, 347, fig. 17: 11-12. 33 Lemay 1994, 295, fig. 7: 5-6. 36 De Groote 1992, 350, fig. 20: 6; Lemay 1994, 298, fig. 12: 13. 37 Lemay 1994, 302, fig.

20: 6; Vêche & Vilvorder 1988, 133,91:24.

p o t afkomstig. Van b e i d e f r a g m e n t e n zijn beide zijden g e g l a z u u r d . E é n i n d i v i d u (fig. 9: 3 4 ) is v e r s i e r d m e t l e t t e r s i n w i t slib. M o g e l i j k gaat h e t o m een k a m e r p o t of een p o t m e t twee ver-ticale oortjes zoals er in Petegem een e x e m p l a a r v o o r k o m t3 8.

Slechts vier i n d i v i d u e n zijn in s t e e n g o e d ver-vaardigd: twee drinkschaaltjes en twee k r u i k e n . Twee k l e i n e r a n d f r a g m e n t j e s in S i e g b u r g s t e e n -goed zijn afkomstig van drinkschaaltjes. D e twee k r u i k e n in R i j n l a n d s s t e e n g o e d m e t z o u t g l a z u u r zijn van een verschillend type. H e t ene exemplaar (fig. 9: 36) heeft een e e n v o u d i g e rechte r a n d en

een cilindrische hals die o n d e r a a n m e t een d r a a i -ribbel afgeboord is3 9. H e t andere type (fig. 9: 35)

heeft een e e n v o u d i g e r a n d m e t o n d e r a a n e e n d o o r n . D e aanzet van h e t o o r b e v i n d t zich o p de d o o r n .

5.1.3 Derde fase: de herinrichting van de toren

H e t weinige m a t e r i a a l - 8 5 scherven - d a t i n deze fase aangetroffen werd, is v o o r n a m e l i j k oxi-d e r e n oxi-d g e b a k k e n c e r a m i e k ( 7 4 % ) . D a a r n a a s t k o m e n o o k een i n d i v i d u in m a j o l i c a e n e e n

9 Ceramiek uit de tweede

fase. Schaal 1:3.

Ceramics from the second phase. Scale 1:3.

38 D e G r o o t e 1 9 9 2 , 3 5 6 , fig. 23: 1. 35 D e G r o o t e 1992, 357, fig. 26: 10. 40 Gaimster 1997, 57, fig. 3.12.74. 121

10 Ceramiek uit de derde fase. Schaal 1:3. Ceramics from the third phase. Scale 1:3.

scherf in faience voor. Enkele reducerend gebak-ken scherven en een randje in Siegburgsteengoed lijken veeleer intrusief.

Een randfragment van een teil (fig. 10: 1) in reducerend gebakken ceramiek heeft een een-voudige bandvormige rand.

Een teil, en mogelijk twee kommetjes en een kamerpot zijn in oxiderend gebakken ceramiek vervaardigd. De bandvormige rand van een teil (fig. 10: 2) is aan de binnenzijde verdikt en afge-boord met een duidelijke ribbel. De binnenzijde is geglazuurd, op de buitenzijde is glazuur gemorst. Dergelijke rand werd ook in Gent aan-getroffen41. Een bandvormig randje, onderaan

met een ribbel afgeboord (fig. 10: 3), is afkom-stig van een kommetje. Op de buitenzijde zijn diagonale streepjes in wit slib aangebracht. Bui-ten- en binnenzijde zijn geglazuurd. Ook in Doornik4 2 komen deze kommetjes voor. Een

bodemfragment met standring (fig. 10: 4) kan ook van een kommetje afkomstig zijn. Een kamerpot (fig. 10: 5) heeft een bodem met stand-ring. De verdikte en naar buiten geduwde rand is bovenaan lichtjes ingedeukt. Het rolronde oor is op de rand aangezet. Het glazuur dat enkel

op de binnenzijde aangebracht is, schilfert sterk af.

Een drinkschaaltje in Siegburgsteengoed (fig. 10: 6) lijkt eerder intrusief".

De bodem van een majolicabord (fig. 10: 7) rust op een standring met één perforatie. Het bak-sel heeft een roze kleur. De buitenzijde is bedekt met loodglazuur, de binnenzijde met tinglazuur. Het bord is versierd met een blauw floraal motief waarbij enkele elementen groen ingekleurd zijn. Een fragment van een wit bord in faience (fig. 10: 8) heeft een vlakke bodem. Beide zijden zijn bedekt met tinglazuur. De bovenkant is ver-sierd met blauwe florale motieven.

5.1.4 De gracht rond de toren

Het kleinschalig onderzoek leverde slechts een beperkte hoeveelheid ceramisch materiaal op: een randfragment en enkele wandscherven in oxiderend gebakken ceramiek en enkele wand-scherven in faience. Het randfragment is afkom-stig van een teil. De bandvormige rand (fig. 10: 9) is sterk ingesnoerd en geglazuurd.

41 Laleman et al. (red.)

1985,95, fig. A38. 42 Vêche 1990, 91,fig. 73: 39; Vêche 1986, 136, fig. 7: 45. 43 Hurst rta/. 1986, 178, fig. 88: 257. 122

11 Pijpfragmenten. Schaal 2:3. Clay pipe fragments. Scale 2:3.

US

\ :

_{OTMM JJ^lOO}

o OXEL3 n A T i L o

_J

44 Despriet 1995, 67-68.

^ De determinatie van de munten gebeurde door Frans De Buyser, waarvoor dank.

46 Baart ff a/. 1977, 136,

fig. 123.

5.2 D E PIJPEN

Onder de jongste tegelvloer werden een zevental pijpfragmenten teruggevonden. Op een versierd steelfragment (fig. 11:1) zijn twee ruit-vormen met telkens vier Franse lelies ingestem-peld. Een pijpenkop van het trechtervormige type (fig. 1 1 : 2 ) draagt op de zijkanten van de hiel een sterretje met puntje eronder en het stads-wapen van Gouda. Dit geeft echter geen uit-sluitsel over de herkomst van de pijp gezien het grote aantal vervalsingen op de markt44. De

pij-penkop van een derde exemplaar (fig. 11: 3) is versierd met twee pijprokende figuurtjes omge-ven door een bladrank. De hiel draagt geen ver-dere aanduidingen. O p de steel staan tussen twee bolletjes de letters 'OKEE3 MATIE' en aan de andere zijde in spiegelschrift 'SOOKEE MAAT'.

5.3 METALEN VOORWERPEN EN M U N T E N4 5 De fase die samengaat met de bouw van de toren omvatte, wat metaal betreft, een vijftal geel-koperen speldjes van verschillende lengte (25, 30 en 40 mm), een koperen boet- of rijgpen, een werktuig in smeedijzer en twee munten. Een boet- of rijgpen (fig. 12: 1) is een specifiek op vlecht- en rijgwerkzaamheden afgestemde naald. Door de tanden aan het uiteinde van de naald werd een draad gewonden. Gezien de grootte van

de pen (83 mm) zal ze gebruikt zijn voor het ver-vaardigen van fijn maaswerk46. Van een

onder-deel van een werktuig in smeedijzer (fig. 12: 2) kon de functie niet achterhaald worden. De punt zat vermoedelijk in een steel vervat. Het bijna vierkante blad (46 bij 49 mm) heeft aan geen enkele zijde een scherpe snede. De dikte van de drie zijden varieert van 4 tot 8 mm. De oudste van de twee munten is een mijt (fig. 13: 1) uit Vlaanderen geslagen onder Lodewijk van Nevers (1322-1346). De jongste is ook een mijt (fig. 13: 2) uit Brabant geslagen onder Johanna en Wen-ceslas (1355-1383).

In de fase van de aanleg van de vloer in Door-nikse kalksteen werden slechts enkele geelkope-ren speldjes van verschillende lengte (23, 30 en 47 mm), een nestel, een gedraaid koperdraadje en een m u n t teruggevonden. De munt is een dubbele mijt (fig. 13: 3) uit Vlaanderen, gesla-gen onder Jan Zonder Vrees (1404-1419) of Filips de Goede (1419-1467).

Uit de laatste fase die samengaat met de aan-leg van de tegelvloer komen een achttal geelko-peren speldjes (25, 35, 40 en 44 mm), een mes (fig. 12: 3) en een beslag (fig. 12: 4). Het lem-met en de plaatangel van het ijzeren mes vormen één geheel. De beslagplaten ontbreken.

Het opvullingspakket van de gracht bevatte een munt. Het is een koperen korte (fig. 13: 4) geslagen in de Spaanse Nederlanden onder Filips II (1555-1598).

12 Metaalvondsten. Schaal 2:3. Metal founds. Scale 2:3.

X N

%

#

•

_#

14-15 Tuimelaar of noot in gewei. Schaal 1:1. Antler nut. Scale 1:1.

47 Met dank aan Anton

Ervynck voor de determina-rie.

48 Mac Gregor 1985, 158-161; Baart « d / . 1 9 7 7 , 4 4 6 .

45 Mondelinge mededeling. Met dank aan Anton Ervynck en Marnix Pieters. Beide tuimelaars zijn te zien in het museum Walraversijde 1465. 50 Baart ^ « / . 1 9 7 7 , 4 4 6 en Renaud 1956, fig. 6: 17. 51 Mac Gregor 1985, 159, fig. 84: d-e. 5.4 T U I M E L A A R I N G E W E I4 7

E é n artefact (fig. 1 4 - 1 5 ) was vervaardigd uit gewei, m e e r b e p a a l d uit h e t basisstuk, o o k rozens t o k g e n o e m d . H e t irozens aangetroffen in h e t o p h o -gingspakket o n d e r de eerste vloer. H e t betreft een t u i m e l a a r of n o o t , een o n d e r d e e l van een kruis-b o o g . E e n k r u i s kruis-b o o g kruis-b e s t a a t u i t e e n h o u t e n s c h a c h t w a a r o p in d e b r e e d t e een b o o g is g e m o n -teerd. O p g e s p a n n e n b e v i n d t de pees van de b o o g zich in een 'slot' halverwege de s c h a c h t . D e t u i -m e l a a r o f n o o t is een d o o r b o o r d e c i l i n d e r d i e i n e e n h o u d e r in d e s c h a c h t g e p l a a t s t w o r d t . D o o r h e t m i d d e n g a t gaan één lange of twee korte p e n n e n die d e t u i m e l a a r o p zijn plaats h o u d e n w a n n e e r hij o m zijn as draait. A a n d e bovenzijde is d e t u i m e l a a r d w a r s e n i n d e l e n g t e i n g e k e e p t . In de d w a r s e i n k e p i n g w o r d t de g e s p a n n e n pees v a s t g e h o u d e n . In d e i n k e p i n g in de lengte ligt de pijl. D e o n d e r z i j d e heeft een i n k e p i n g v o o r d e g r e n d e l w a a r m e e d e b o o g g e s p a n n e n g e h o u -d e n w o r -d t . W a n n e e r -d e g r e n -d e l w o r -d t gelost, k a n t e l t d e t u i m e l a a r d o o r d e s p a n n i n g van d e pees n a a r v o o r en schiet de pijl weg4 8.

Tuimelaars van dit type blijken over een groot g e b i e d v e r s p r e i d . In V l a a n d e r e n w e r d e n o o k in

Raversijde twee e x e m p l a r e n aangetroffen4 9. M a a r

d e z e l f d e t y p e s k o m e n o o k in N e d e r l a n d5 0 en

G r o o t - B r i t t a n n i ës l voor.

5.5 DIERLIJK BOTMATERIAAL d o o r A n L e n t a c k e r

In d e v e r s c h e i d e n e o p h o g i n g s p a k k e t t e n e n d e v u l l i n g v a n de g r a c h t w e r d een klein aantal d i e -r e n -r e s t e n g e v o n d e n . E e n ove-rzicht w o -r d t gege-ven in tabel 1. H e t gaat in de m e e s t e gevallen o m c o n s u m p t i e a f v a l , m e t n a m e o m een m o s s e l -schelp, een rib van een vis, botjes van een e e n d en k i p , e n k n o k e n van varken, s c h a a p (of geit) en r u n d . E e n a a n t a l f r a g m e n t e n van r i b b e n en een wervel bleven o n g e d e t e r m i n e e r d m a a r k o m e n zeker o o k van z o o g d i e r e n .

Hoogstwaarschijnlijk stelt het grootste deel van dit c o n s u m p t i e a f v a l h e r w e r k t materiaal voor, af-k o m s t i g v a n een a n d e r e pleaf-k en m e e g e b r a c h t m e t a a n g e v o e r d s e d i m e n t . D e s t e r k e v e r w e r i n g van e n k e l e b o t t e n z o u o o k in d i e r i c h t i n g k u n n e n w i j z e n . D e z e t a f o n o m i s c h e a c h t e r g r o n d e n h e t feit d a t d e collectie w e i n i g o m v a n g r i j k is, b e p e r -ken s t e r k d e i n t e r p r e t a t i e w a a r d e van het geheel.

Tabel 1

Inventaris van de dierlijke resten.

Inventory of the animal remains.

datering l4B-15d/16a 15d/16a-17 17-18

mossel {Mytilus edulis)

ongedetermineerde vis (Pisces indet.) eend {Anas platyrhynchos)

kip {Gallus gallus f. domestica) ongedetermineerde vogel (Aves indet.) egel (Erinaceus europaeus)

konijn {Oryctolagus cuniculus) edelhert [Cervus elaphus) paard {Equus ferus f. caballus) varken {Sus scrofa f. domestica) rund {Bos primigenius f. taurus) schaap {Ovis ammon f. aries) schaap/geit {Ovis ammon f. aries/

Capra aegagrus f. hircus)

rib, groot zoogdier rib, middelgroot zoogdier rib, klein zoogdier wervel, groot zoogdier niet gedetermineerde resten Totaal 7 7 2 1 29 SO 2 10 31 5S 3 5

Resten van niet-gegeten dieren worden ge-vormd door een stuk gewei van een edelhert, een bewerkt stuk hertshoorn (zie 5.4), twee paarden-tanden, en een botje van een egel. De tafono-mische betekenis van een skeletelement van een subadult konijn, afkomstig uit de eerste fase, is onduidelijk.

6 Besluit

De nederzettingssporen op 100 meter van de vindplaats en de historische vermelding van een motte suggereren een 1 lde-12de-eeuwse aan-wezigheid op de site. Mogelijk staan de opho-gingslagen die doorsneden worden door de funderingssleuven, maar die geen dateerbaar materiaal leverden, hiermee in verband.

De archeologische gegevens leverden ons een onverwacht resultaat, sterk afwijkend van wat tot nu toe vooropgesteld was. D e toren gaat niet terug tot de 11 de-12de eeuw. Misschien moet een oudere toren op een andere plaats gezocht

worden, maar het archeologisch materiaal dateert de bouw van deze toren in de tweede helft van de 14de eeuw. Het eerste vermoedelijke vloer-niveau zou in gebruik geweest zijn tot op het einde van de 15de-begin 16de eeuw. Het archeo-logisch materiaal van de beginfase verwijst naar een keuken of werkplaats. Eind 15de-begin 16de eeuw zou de vloer in Doornikse kalksteen aan-gelegd zijn. Deze zou in gebruik gebleven zijn tot aan de grote herinrichtingswerken van de 17de eeuw. Vanaf dan behoort de toren tot het woongedeelte van de hoeve. Waarschijnlijk gaat ook het dempen van de gracht rond de toren samen met de herinrichting van de hele zuid-vleugel van de hoeve. De toren is mits enkele structurele veranderingen grotendeels bewaard in zijn oorspronkelijke I4de-eeuwse toestand.

Het bouwen van een toren was vaak een uiting van de adellijke stand waartoe men behoorde. In enkele gevallen groeiden deze torens door toename van de welstand later uit tot heuse kastelen. Maar dat was niet overal het geval. Rond de Heurnse toren ontwikkelde zich een

grote hoeve. Had deze toren een militaire func-tie? De toegangen op de benedenverdieping, de sporen van de toenmalige vensters op de eerste verdieping en het ontbreken van typisch militaire elementen zoals schietgaten sluiten dit nagenoeg uit. De tuimelaar is het enige artefact dat wel in die richting wijst. De toren te Heurne kan ook niet geklasseerd worden onder de noemer van eigenlijke woontoren als we de selectiecriteria handhaven zoals opgesteld door Doperé en Ubregts52. Een van hun argumenten is dat het

grondplan (minder dan 36m2) te klein is om nog

te kunnen spreken van een bewoonbare opper-vlakte. Een ander argument is de afwezigheid van latrines en andere comfortelementen (lavabo's, muurkasten, . . . ) . Uit andere voorbeelden blijkt dat om de woonkwaliteit te verzekeren er min-stens vijf niveaus nodig waren. In enkele uit-zonderlijke gevallen bleef dit beperkt tot vier53.

In Heurne waren er oorspronkelijk slechts twee niveaus. De eerste verdieping was, door het ont-breken van een stenen wenteltrap, waarschijnlijk bereikbaar via een houten steektrap.

Ook het archeologisch onderzoek wijst niet in de richting van bewoning maar veeleer naar een keuken of werkruimte. De vondsten slui-ten hierbij aan. Het was niet ongewoon dat de

eigenlijke bewoning zich in de onmiddellijke nabijheid van de toren situeerde54. Verdere

aan-wijzingen hieromtrent ontbreken evenwel. Daar de toren het centrum vormde van een heerlijkheid mogen we de waarde van dergelijk statussymbool niet onderschatten. Door de maat-schappelijke druk voelde heel wat lagere adel met een beperkt grondbezit, zoals deze behorende tot de ridderstand, zich verplicht dergelijke woon-torens op te trekken55. Het dure onderhoud van

een dergelijke toren had vaak tot gevolg dat vele van deze torens uiteindelijk niet verder uitgebreid werden, maar beperkt bleven tot een eenvoudig hof of zelfs nooit bewoond geweest zijn56. Het

onderdeel van een kruisboog wijst op enige sta-tus van de eigenaars indien de boog tot hun per-soonlijk bezit mag gerekend worden. Bij een gebruik in militaire context is dit echter niet altijd het geval.

Als laatste willen we wijzen op het gevaar van oppervlakkige interpretatie. De situering van de toren, de vondsten in de nabijheid en het feit dat de toren op een oudere fundering in Doornikse kalksteen leek te rusten zetten vele historici op een verkeerd spoor. Archeologisch onderzoek daarentegen weerlegde deze denkpiste.

SUMMARY

The tower of het Torregoed in Heurne (city of Oudenaarde, prov. of East-Flanders)

52 Doperé & Ubregts 1991,

39-98.

53 Doperé & Ubregts 1991,

42-45.

, 4 Doperé & Ubregts 1991,

49-50.

55 Janssen er a/. 1996, 95. 56 Doperé & Ubregts

1991, 13-14.

Because the property owners of het Torregoed had plans for extensive building activities in the tower, an archaeological excavation at the site was deemed necessary. The tower itself is situated on a small hill near the fiver Scheldt. In 1983, excavations in the immediate vicinity uncovered traces of an 1 Ith-12th century occu-pation. Thus because of the riverside location, finds in the vicinity, and the fact that on its south side the brick tower seemed to rest on an older limestone foundation, various histori-ans suggested that the tower dated from the 11 th or 12th century.

The tower measures 5.5 by 5.5 m, with walls 1 m thick and a total height of 13.20 m. It is built completely with bricks except for the rec-tangular limestone cornerstones.

The stratigraphical sequence of the tower consists of three phases: 1) the construction period of the tower, with the fitst floor-level, 2) a second floor-level with hearth and limestone floor, and 3) a thifd level with a red tile floor. The excavations revealed that the foundation of the tower reached a dept of 1.40 m below the ground level they started from. The foundation trench cut through some mixed layers which did not contain any datable material. The ceramics of the first phase consist mostly of greywares

(90 % ) . The forms are limited: bowls, jugs, a collander, a handled dish and a drinking bowl in Siegburg-stoneware. Two globular pots seem to be intrusive. The metal finds included a bod-kin, a metal tool, and two coins: one dated to the first half, the other to the second half of the 14th century. A remarkable find was the nut of a crossbow.

The second floor level consisted of rough limestone of various forms, a brick hearth floor and two brick bins. In this second phase, grey-wares comprise 56% of the material. The forms continue to be limited: mostly bowls, a flower-pot and a jug. The redware forms are bowls, a handled bowl, tripod cooking pots and one, or perhaps two chamber pots. Two drinking bowls are made in Siegburg-stoneware. Two other jugs are salt-glazed.

In the third phase, the tower lost its func-tion as a kitchen or workplace and a red tile floor was laid. Four large windows were placed in the south wall and an entrance was placed on the west side. Less material was found associa-ted with the third phase. Redwares comprise 74 % of the ceramics. The forms include bowls, a chamber pot, a majolica dish and a dish in fai-ence. A drinking bowl in Siegburg-stoneware may be intrusive. The metal finds included some

pins, a knife and a fitting. Some clay pipe frag-ments were also found.

Based on the rather limited number of finds, the building period of the tower may be placed in the second half of the 14th century. A new limestone floor level was constructed at the end of the 15th or the beginning of the 16th cen-tury. In the 17th century, the function of the room apparently changed and a red tile floor was laid. The ceramic forms, all typical for the region, suggest that the tower was used as a kitchen or a workshop from the time of its construction until the 17th century.

A small excavation on the south side of the tower sought to investigate the extent of the limestone used in that wall and which was belie-ved to represent an older foundation. The result was unexpected. Because of a lowering of the

BIBLIOGRAFIE

BAART J., K R O O K W. & LAGERWEIJ A. 1977:

Opgravingen in Amsterdam. Twintig jaar stads-kernonderzoek, Amsterdam.

BERINGS G. 1989: Landschap, geschiedenis en

archeologie in het Oudenaardse, Oudenaarde.

Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 1996: Provincie Oost-Vlaanderen, Arrondissement

Oudenaarde, Stad Oudenaarde, Turnhout.

CALLEBAUT D. & VAN D E R PLAETSEN P. 1984: Middeleeuwse bewoningssporen nabij het Toren-hof te Heurne. In: Conspectus MCMLXXXIII,

Archaeologia Belgica 258, 107-111.

CASTELAIN R. 1998: Ter Speelt - Geerbrouck en Axelwalle (13de tot 16de eeuw) - de geschie-denis van een middeleeuws landgoed in Heurne en omgeving. Handelingen van de Geschied- en

Oudheidkundige Kring van Oudenaarde XXXV,

79-105.

CASTELAIN R. 1999: Het Torregoed te Heurne en het goed te Craenevelde te Eine,

Handelin-gen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring

van Oudenaarde yXXSn, 98-118.

CASTELAIN R. 2 0 0 1 : De familie van Heurne, oudst bekende eigenaars van het Torregoed in Heurne, Handelingen van de Geschied- en

Oud-heidkundige Kring van OudenaardeYXyNlW,

323-326.

D E G R O O T E K. 1992: H e t afval van de Rijke Klaren. Noodonderzoek in de voormalige abdij van Beaulieu te Petegem (gem. Wortegem-Pete-gem, prov. Oost-Vlaanderen), Archeologie in

Vlaanderen II (1993), 335-412.

ground level, the brick foundation of the south wall became exposed. The limestone was, in fact, a later addition and served merely to reinforce the exposed portion of the foundations. This seems to have been the result of filling opera-tions connected with a ditch around the south-west corner of the tower. A coin from the second half of the 16th century was found in the fil-ling of the ditch, and it may provide a

termi-nus postquem for the earthmoving operations that

caused the descent of the ground level. In conclusion, the excavations disproved the theories of the historians who believed that the tower was built on earlier foundations. The pre-sent archaeological evidence reveals no earlier structure than the tower built in the second half of the 14th century.

D E GROOTE K. 1993: De middeleeuwse ambachtelijke wijk van Pamele (stad O u d e -naarde, Oost-Vlaanderen). Het onderzoek in Huis de Lalaing, 1. De pottenbakkersovens.

Archeologie in Vlaanderen III (1994), 359-399.

D E G R O O T E K. & LEMAY N . 1993: De mate-riële cultuur in de Sint-Salvadorabdij te Ename (stad Oudenaarde, prov. Oost-Vlaanderen), 1. Twee middeleeuwse latrines uit de Westvleugel en een 17de-eeuwse afvalput uit de priorij.

Arche-ologie in Vlaanderen III (1994), 401-418.

DESPRIET P. 1995: Pijpen en pottenbakkerij in

KortrijklOverleie (1686-1950). De noodopgravingen van 1994 en 1995, Archeologische en

Histori-sche monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 33, Kortrijk.

D O P E R É E & UBREGTS W. 1991: De donjon in

Vlaanderen - architectuur en wooncultuur,

Brus-sel-Leuven.

GAIMSTER D . 1997: German Stoneware

1200-1900. Archaeology and Cultural History, London.

H U R S T J . G . , N E A L D.S. & V A N B E U N I N G E N H.J.E. 1986: Pottery produced and traded in the north-west Europe 1350-1650, Rotterdam Papers VI, Rotterdam.

JANSSEN H . L . , KYLSTRA-WIELINGA J . M . M . & O L D E MEIERINK B. (red.) 1996: 1000 jaar

kaste-len in Nederland: functie en vorm door de eeuwen heen, Utrecht.

LAI.EMAN M.C., RAVESCHOT P. & VAN DE WALLE R. 1985: De Sint-Pietersabdij te Gent - Het rijke leven van zieke monniken. Twee afvalputten uit

de infirmerie, 1600-1780, Archeologische

mono-grafie 2, Gent.

LAMIROY M. 1978: Heurne, zoals het vroeger was. Oudenaarde.

LEMAY N . 1994: De materiële cultuur in de Sint-Salvadorabdij te Ename (stad Oudenaarde, prov. Oost-Vlaanderen), 2. Een afvalput uit de keuken, Archeologie in Vlaanderen IV (1995), 2 9 1 -310.

MAC GREGOR A. 1985: Bone, antler, ivory and

horn. The technology of skeletal material since the Roman period, London.

RAR (Rijksarchief Ronse), Baronie Eine, n0l 4 6 .

RENAUD J.G.N. 1956: Zandenburg, Zeeland,

Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkun-dig Bodemonderzoek 7, 95-108.

VÊCHE P.-M. 1986: Un ensemble de céramique usuelle post-médiévale a Tournai, Documents

d'ar-chéologie régionale 1, {Collection d'ard'ar-chéologie Joseph Menens 1), Louvain-la-Neuve, 127-139.

VÊCHE P.-M. 1990: La céramique du XHIe au XVIIe siècle. Les Fouilles du quartier Saint-Brice

a Tournai 1, (Collection d'archéologie Joseph Mertens

3), Louvain-la-Neuve, 84-100.

VÊCHE P.-M. & VlLVORDER F. 1988: Interven-tion au lieu-dit « Les Douze Césars » a Tour-nai, Activités 86-87 S.O.S. Fouilles 5, 125-138. VERGRACHT P. 2001a: Het hof De Torre te Heurne, Westerring 29, 8-12.

VERGRACHT P. 2001b: Het hof De Torre te Heurne (deel 2), Westerring 30, 7-11.