I N S T I T U U T V O O R B O D E M V R U C H T B A A R H E I D
R A P P O R T 4 - 1 9 7 2
ONDERZOEK NAAR DE STEVIGHEID VAN DE TOPLAAG VAN DE SPORTVELDEN IN DE G E M E E N T E HAREN IN DE WINTER 1970/1971
door
P„ BOEKEL
1972
Instituut voor B o d e m v r u c h t b a a r h e i d , O o s t e r w e g 92, H a r e n ( G r , ) I n s t , B o d e m v r u c h t b a a r h e i d , Rapp» 4-1972
2
-INHOUD
1. Inleiding 3 2S Sportvelden w a a r o p h e t o n d e r z o e k heeft p l a a t s gevonden 4
3«, Wijze van onderzoek 5 4„ W a a r n e m i n g s r e s u l t a t e n 9
at Stevigheid van de toplaag 9
b„ O n t w a t e r i n g s t o e s t a n d 9 c» S a m e n s t e l l i n g toplaag 11 du G r a s b e z e t t i n g 12 e„ V o c h t k a r a k t e r i s t i e k e n en v o l u m e g e w i c h t e n 12 f„ D o o r l a t e n d v e r m o g e n en v e r l o o p van h e t vochtgehalte 14 5„ V e r w e r k i n g d e r w a a r n e m i n g s r e s u l t a t e n 15 a. Invloed van v e r s c h i l l e n d e factoren op de stevigheid van de
toplaag 15 b0 Invloed van v e r s c h i l l e n d e f a c t o r e n op de v o c h t t o e s t a n d van
de grond 18 c. D o o r l a t e n d v e r m o g e n en v e r l o o p van het vochtgehalte in
v e r b a n d m e t de stevigheid van de toplaag 21
6. Samenvatting en c o n c l u s i e s 25
7. L i t e r a t u u r 26 Bijlagen 27
3
-1. INLEIDING
In de w i n t e r p e r i o d e 1969-1970 w e r d een o n d e r z o e k i n g e s t e l d n a a r de o o r z a a k van de m i n d e r goede b e s p e e l b a a r h e i d van enkele g r a s s p o r t v e l d e n in Den H a a g . D a a r b i j w e r d e n duidelijke a a n w i j -zingen v e r k r e g e n dat de stevigheid van de toplaag en d a a r m e e ook de b e s p e e l b a a r h e i d , in b e l a n g r i j k e m a t e afhangt van de o n t w a t e -r i n g s t o e s t a n d in s a m e n h a n g m e t de s a m e n s t e l l i n g van de toplaag (Boekei et a l . , 197l)t. Door de b e p e r k t e omvang van het o n d e r z o e k kon e c h t e r niet nauwkeurig worden v a s t g e s t e l d hoe groot de invloed van genoemde factoren was en aan welke e i s e n ze v o o r een goede
stevigheid van de toplaag zouden m o e t e n voldoen» De indruk w e r d e c h t e r v e r k r e g e n dat h i e r op v e r s c h e i d e n e g r a s s p o r t v e l d e n de g e -h a n t e e r d e n o r m e n , v o o r a l ten a a n z i e n van de ontwatering n i e t j u i s t waren*
D a a r o m w e r d het wenselijk geacht het onderzoek n a a r de voor de stevigheid (als belangrijk a s p e c t van de b e s p e e l b a a r h e i d ) van g r a s s p o r t v e l d e n b e l a n g r i j k e f a c t o r e n op u i t g e b r e i d e r e s c h a a l v o o r t te z e t t e n , Dat is in h e t w i n t e r s e i z o e n 1970/1971 gebeurd op a l l e in de g e m e e n t e H a r e n liggende g r a s s p o r t v e l d e n , D a a r b i j w e r d van de i n s t a n t i e s die de velden in b e h e e r hebben (gemeente H a r e n , gemeen-te Groningen, St„ M a a r t e n s c o l l e g e ) a l l e m e d e w e r k i n g v e r k r e g e n ^ In het volgende zullen de wijze van dit onderzoek en de d a a r b i j v e r -k r e g e n r e s u l t a t e n worden bespro-ken,.
4
-SPORTVELDEN WAAROP H E T ONDERZOEK H E E F T PLAATS-GEVONDEN
Voor het o n d e r z o e k w e r d gebruik g e m a a k t van de volgende t e r r e i n e n : (a) h e t c o m p l e x oude en nieuwe hockeyvelden aan de Oosterweg«
(b) de velden in het S p o r t p a r k aan de O n n e r w e g ,
(c) de speelvelden in Onnen, N o o r d l a r e n en G l i m m e n ,
(d) het stadion " E s s e r b e r g " m e t bijbehorende en omliggende t e r r e i -nen,
(e) de hockeyvelden bij het St. M a a r t e n s c o l l e g e ,
(f) twee g r a s v e l d e n op h e t t e r r e i n van het Instituut voor Bodemvrucht-b a a r h e i d , w a a r v a n één als s p o r t v e l d is a a n g e l e g d .
Op a l deze t e r r e i n e n w e r d een a a n t a l plekken (totaal 95) o p g e z o c h t w a a r v e r s c h i l l e n d e w a a r n e m i n g e n w e r d e n v e r r i c h t en g r o n d -m o n s t e r s voor de te v e r r i c h t e n bepalingen w e r d e n g e n o -m e n .
De s i t u e r i n g van de velden of s p o r t c o m p l e x e n binnen de gemeen-te is w e e r g e g e v e n op bijlage 1, t e r w i j l een o v e r z i c h t van de velden m e t de w a a r n e m i n g s p l e k k e n is gegeven op bijlage 2,.
5
-3;> WIJZE VAN ONDERZOEK
Gezien het doel van dit o n d e r z o e k w e r d e n gegevens v e r z a m e l d over de s t e v i g h e i d van de toplaag in een n a t t e p e r i o d e (herfst en winter) van de uitgezochte t e r r e i n g e d e e l t e n en over de factoren die d a a r o p van invloed zouden kunnen zijn„
Gegevens over de stevigheid w e r d e n op v e r s c h i l l e n d e m a n i e -r e n v e -r k -r e g e n , Eén d a a -r v a n was de beoo-rdeling d a a -r v a n doo-r m i d d e l van de z»gt h a k m e t h o d e , door P i e t e r s (1961) v o o r g r a s
-landbeoordeling g e ï n t r o d u c e e r d . H i e r b i j w o r d t de hak van de schoen stevig op de grond gedrukt en wordt de diepte van de " i n d r u k " g e -schat en in een cijfer in een s c h a a l van 1-10 uitgedukt» Een g e r i n g e " i n d r u k " en dus grote stevigheid wordt g e w a a r d e e r d m e t een hoog cijfer, een g e r i n g e stevigheid m e t een laag c i j f e r .
Bij dit onderzoek hebben wij de indruk g e k r e g e n dat de s t e -vigheid van de toplaag voor s p e l e r en speelveld het gunstigst is bij een w a a r d e r i n g van 7 - 8 , Bij een l a g e r e w a a r d e is het veld z w a a r b e s p e e l b a a r en z a l bij i n t e n s i e v e bespeling e r n s t i g w o r d e n b e s c h a d i g d , hetgeen h o g e r e o n d e r h o u d s k o s t e n m e t zich b r e n g t . Een h o g e r e w a a r d e dan 8 is onzes inziens ongewenst omdat het v e l d dan te h a r d is,
N a d e r onderzoek z a l m o e t e n uitwijzen of deze u i t s p r a a k over de m e e s t gewenste stevigheid j u i s t is* D a a r b i j zal ook m e t de k o s -ten voor aanleg en onderhoud rekening m o e t e n worden gehouden. Ook het vochtgehalte van de toplaag kan een aanwijzing o v e r de stevigheid van een bepaald veld geven, Een veld zal in een d e r gelijke, m e e s t a l n a t t e p e r i o d e , s t e v i g e r zijn n a a r m a t e dit v o c h t -gehalte l a g e r is„ D a a r o m w e r d het v e r s c h e i d e n e m a l e n bepaald« Uit de d a a r b i j v e r k r e g e n gegevens en de s t e v i g h e i d s c i j f e r s v o l -gens de hakmethode kon voor i e d e r e plek globaal worden afgeleid bij welk vochtgehalte de toplaag nog juist een s t e v i g h e i d s w a a r d e van 7 (voorlopig a l s gewenst aangenomen) heeft« Dit vochtgehalte is dan een g r e n s w a a r d e ( s t e v i g h e i d s g r e n s ) . Een veM zal dan te zacht voor bespeling zijn w a n n e e r h e t vochtgehalte in de toplaag h o g e r dan de g r e n s w a a r d e is» Dat is w e e r g e g e v e n in fig« le D a a r i n zijn van enkele p e r c e l e n m e t een zelfde s a m e n s t e l l i n g van de toplaag de s t e v i g h e i d s c i j f e r s tegen de vochtgehalten, die op h e t m o m e n t van.de s t e v i g h e i d s b e o o r d e l i n g aanwezig w a r e n , u i t g e z e t . De m a t e w a a r i n het vochtgehalte tijdens een s p e e l p e r i o d e onder of boven die s t e v i g h e i d s g r e n s ligt, v o r m t een k a r a k t e r i s t i e k v o o r de b e -s p e e l b a a r h e i d tijden-s de periode« Dat i-s g e d e m o n -s t r e e r d in fig. 2, w a a r i n voor twee sportvelden de v e r k r e g e n vochtgehalten tegen de tijd zijn u i t g e z e t , t e r w i j l t e v e n s het vochtgehalte bij s t e v i g -heid 7 is w e e r g e g e v e n . Om in dit opzicht volledig o v e r de t o e s t a n d te worden ingelicht zou eigenlijk een continue r e g i s t r a t i e van het vochtgehalte noodzakelijk zijn.. Dit is e c h t e r t e c h n i s c h moeilijk u i t v o e r b a a r . D a a r o m w e r d v o l s t a a n m e t enkele k e r e n aan g r o n d -m o n s t e r s het vochtgehalte g r a v i -m e t r i s c h te bepalen, w a a r -m e e toch wel een globale indruk van de stevigheid in de h e r f s t en win-t e r w e r d verkregen..,
6 -s t e v i g h e i d van de toplaag („hak methode") I 0 r voldoende stevig onvoldoende stevig 30 32 34 36 38 40 42 44 vochtgehalte van de toplaag
(gew. °/o) Fig. 1 . Samenhang tussen stevigheid en vochtgehalte
vochtgehalte v.d.toplaag 5 0 r - ( g e w . % ) 4 0 -30 20 10 * A _s tey ijh eidsj[rens_
A s vochtgehalte boven grenswaardes slechte stevigheid 8=- beneden » s goede »
o k t . nov.
1970
dec. j a n . febr.
1971 Fig. 2. Ligging van het vochtgehalte t . o . v . de grenswaarde
Wat de voor de stevigheid b e l a n g r i j k e factoren betreft, w e r d aandacht b e s t e e d aan de o n t w a t e r i n g s t o e s t a n d , de s a m e n s t e l l i n g van de toplaag, de g r a s b e z e t t i n g en de dichtheid van de grond.
Gegevens o v e r de o n t w a t e r i n g s t o e s t a n d w e r d e n v e r k r e g e n door v a s t s t e l l i n g van afstand en diepte van de d r a i n s , z o -wel aan de hand van d r a i n a g e k a a r t e n a l s door opneming e r v a n in het veld.. V e r d e r w e r d op a l l e proefplekken een wakers tan ds bui s g e p l a a t s t w a a r i n in de periode van oktober tot begin m a a r t v e r -scheidene m a l e n de w a t e r s t a n d w e r d opgenomen.
Wat de s a m e n s t e l l i n g van de toplaag (0-5 en 5 - l ö cm) betreft, w e r d e n de gehalten aan o r g a n i s c h e stof en a f s l i b b a r e c'3len bepaald, t e r w i j l van een b e p e r k t a a n t a l m o n s t e r s ook de l e e m f r a c t i e en de fijnheid van het aanwezige zand w e r d nagegaan.;
De g r a s b e z e t t i n g w e r d op het oog b e o o r d e e l d e>i in een cijfer in een s c h a a l van 1-10 (hoog cijfer i s dichte bezetting, laag cijfer wijst op weinig g r a s ) g e w a a r d e e r d .
De d i c h t h e i d v a n d e g r o n d is bepaald aan z«, g». r i n g m o n s t e r s , Dit zijn g r o n d m o n s t e r s w a a r b i j de grond in meta.ten c y -l i n d e r t j e s m e t een bepaa-ld vo-lume (100 cm^) in n a t u u r -l i j k e Hoging aanwezig i s . De d a a r i n aanwezige h o e v e e l h e i d d r o g e grond (-• volume-gewicht) is een m a a t voor de dichtheid..
Zoals we zagen hangt de stevigheid van de toplaag nauw s a m e n m e t het vochtgehalte van die laag,. Dit vochtgehalte wordt echtei,\in b e l a n g r i j k e m a t e m e e bepaald door de g r o n d w a t e r s t a n d . Om nu i e t s te weten te komen over de s a m e n h a n g t u s s e n de diepte van de grondw a t e r s p i e g e l en het vochtgehalte van de toplaag, grondw e r d e n aan de e e r -d e r genoem-de r i n g m o n s t e r s in het l a b o r a t o r i u m ook -de z„g,% v o c h t -k a r a -k t e r i s t i e -k e n b e p a a l d . Deze geven aan hoeveel w a t e r bij v e r s c h i l l e n d e p F - w a a r d e n of zuigspanningen wordt vastgehouden. D a a r u i t zou globaal kunnen w o r d e n afgeleid welk vochtgehalte bij een bepaalde g r o n d w a t e r s t a n d in het veld v o o r k o m t , In de h e r f s t - en w i n t e r p e r i o d e is de v e r d a m p i n g nl» gering en z a l een bepaalde tijd na r e g e n v a l het vochtgehalte in de toplaag in evenwicht zijn m e t de door de g r o n d w a t e r s t a n d bepaalde zuigspanning in die laag.
V e r v o l g e n s kan uit de r e l a t i e g r o n d w a t e r s t a n d - z u i g s p a n n i n g t o p l a a g - v o c h t g e h a l t e t o p l a a g - s t e v i g h e i d worden afgeleid hoe de stevigheid van de toplaag b i j v e r s c h i l l e n d e g r o n d w a t e r s t a n d e n zal zijn, a a n n e m e n d e dat er geen n o e m e n s w a a r d v o c h t t r a n s p o r t p l a a t s vindt.. H i e r u i t volgt dar w e e r wat de uit het oogpunt van b e s p e e l b a a r -heid ( s t e v i g h e i d ^ 7 ) m e e s t gewenste g r o n d w a t e r s t a n d is„
Een s p o r t v e l d z a l : c h t e r niet a l l e e n worden gebruikt w a n n e e r het a l g e r u i m e tijd droog i s . Vaak z a l ook tijdens of vlak na r e g e n v a l , m o e t e n worden gespeeld, wanneer we niet m e t een e v e n w i c h t s -t o e s -t a n d -te m a k e n hebben,. He-t voch-tgehal-te van de -toplaag zal dan h o g e r , de p F - w a a r d e l a g e r en de stevigheid g e r i n g e r zijn dan in de evenwichtstoestand,, Toch zou de laag ook onder die omstandigheden voldoende stevig m o e t e n /5ijn4 D a a r t o e is nodig dat de w a t e r a f v o e r van de toplaag zodanig is dat het vochtgehalte niet boven de s t e v i g -h e i d s g r e n s k o m t . Om een u i t s p r a a k te kunnen doen over de eisen w a a r a a n dan m o e t worden voldaan, w e r d een o n d e r z o e k i n g e s t e l d n a a r het d o o r l a t e n d v e r m o g e n van en h e t v e r l o o p van het v o c h t g e
-halte in de toplaag na r e g e n v a l . D a a r t o e w e r d a a n r i n g m o n s t e r s van enkele uitgezochte plekken (met v e r s c h i l l e n d e w a t e r s t a n d e n en v e r schillende gehalten aan o r g a n i s c h e stof) n a g e g a a n hoe snel een o v e r -m a a t w a t e r aan het oppervlak bij v e r s c h i l l e n d e zuigspanningen w e r d d o o r g e l a t e n en hoe d a a r n a het v e r l o o p van het vochtgehalte w a s .
4„ WAARNEMINGSRESULTATEN
De r e s u l t a t e n van de v e r s c h i l l e n d e b e o o r d e l i n g e n en b e p a l i n -gen z u l l e n e e r s t afzonderlijk in het k o r t worden besproken*
a „ S t e v i g h e i d v a n d e t o p l a a g
De v e r k r e g e n c i j f e r s o v e r de stevigheid van de toplaag zijn op bijlage 3 samengevat« In de e e r s t e plaats zijn de gemiddelde w a a r d e r i n g s c i j f e r s in enkele p e r i o d e n v e r m e l d (in de natte p e -riode 5 o k t o b e r - 2 0 n o v e m b e r viel 130 m m r e g e n en in de droge p e r i o d e 1 f e b r u a r i - 1 1 m a a r t 45 m m r e g e n ) . In de tweede p l a a t s zijn v e r m e l d de v o c h t g e h a l t e n van de toplaag op v i e r tijdstippen (16 oktober en 10 n o v e m b e r 1970, en 21 j a n u a r i en 11 m a a r t 1971) en het gemiddelde van de d r i e l a a t s t e . Het e e r s t e vochtgehalte is buiten beschouwing gelaten omdat h e t toen nog zo droog was dat de stevigheid nog geen p r o b l e e m v o r m d e , V e r d e r zijn voor i e d e r e proefplek de globaal afgeleide s t e v i g h e i d s g r e n s en het v e r s c h i l t u s s e n het gemiddelde v o c h t g e h a l t e en de g r e n s w a a r d e v e r m e l d «
Een indruk over h e t a a n t a l goede en s l e c h t e plekken en t e r -r e i n e n geeft de f -r e q u e n t i e v e -r d e l i n g van de s t e v i g h e i d s c i j f e -r s in t a b e l I» TABEL I, F r e q u e n t i e v e r d e l i n g van de s t e v i g h e i d s g r e n s A a n t a l gevallen m e t een s t e v i g h e i d s w a a r d e r i n g v a n 7 * 7 6 j V , 6 5 j 5 <5 Proefplekken 15 48 16 6 1 3 4 i l g e m i d d . over T e r r e i n e n 3 16 6 3 \ 0 1 l , ) d e hele p e r . Proefplekken 5 49 1 7 1 3 2 2 1 6 ? in de n a t t e T e r r e i n e n 1 1 4 7 3 3 ' 1 0 1) p e r i o d e
Gemiddeld ober de hele p e r i o d e laat «r> 17% van de proefplek-ken en op 19% van de t e r r e i n e n de stevigheic' van de toplaag te
wen-sen over. In een natte p e r i o d e is dat op resp». 25% van de plekken en op 29% van de velden het g e v a l , Een o n d e r z o e k n a a r de o o r z a a k van de ongunstige b e s p e e l b a a r h e i d van de desbetreffende velden i s dan ook z e k e r gemotiveerd.,
b „ O n t w a t e r i n g s t o e s t a n d v a n d e p l e k k e n
De volledige gegevens o v e r de ontwatering (diepte en afstand van de d r a i n s , g r o n d w a t e r s t a n d e n op v e r s c h i l l e n d e tijdstippen) zijn v e r m e l d op bijlage 4. T e v e n s is van i e d e r e plek de gemiddelde
g r o n d w a t e r s t a n d in de p e r i o d e n o v e m b e r tot begin m a a r t o p g e n o m e n . Omdat p e r plek de s c h o m m e l i n g e n in de w a t e r s t a n d m e e s t -a l niet groot zijn (fig<. 3) geeft in dit gev-al een gemiddelde w -a -a r d e een goede indruk over de o n t w a t e r i n g s t o e s t a n d van de plek.
1 0 -grondw. st.in cm-f-rriv.
40 60 80 100 120 —
uo
winter.1
JL1
pleko k t . nov. dec. j a n . febr. m r t . Fig. 3. Verloop van de grondwaterstand op enkele plekken in herfst en winter
(Jrondw.stjn cm -Vmv,
70 80 90 100 110 draindiepte(cm-i- mv)
- 11
De v e r s c h i l l e n in gemiddelde g r o n d w a t e r s t a n d t u s s e n de p l e k -ken zijn groot.. Ze lopen u i t e e n van 20 tot d i e p e r dan 140 cm onder m a a i v e l d . De f r e q u e n t i e v e r d e l i n g in t a b e l II geeft d a a r v a n e v e n e e n s een indruk
TABEL II F r e q u e n t i e van de gemiddelde g r o n d w a t e r s t a n d e n G r o n d w a t e r s t a n d in c m .7 rnv < 5 0 50- 60 60- 70 7 0 - 80 80- 90 90-100 100-120 120-140 >140 A a n t a l plekken 4 12 19 13 17 15 4 7 4
Het g r o t e v e r s c h i l in g r o n d w a t e r s t a n d blijkt voor een b e l a n g r i j k d e e l v e r b a n d te houden m e t een v e r s c h i l in drainage» Binnen de g r o e p van g e d r a i n e e r d e velden is e r nU een duidelijke s a m e n h a n g t u s s e n g r o n d w a t e r s t a n d en diepte van de d r a i n a g e (fig. 4)t In de m e e s t e g e vallen is de gemiddelde g r o n d w a t e r s t a n d o n g e v e e r gelijk aan de d r a i n diepte.. E r zijn e c h t e r afwijkingen. In enkele gevallen was de g r o n d -w a t e r s t a n d v e e l h o g e r dan de d r a i n d i e p t e . De aan-wezigheid d a a r b i j van w a t e r op de d r a i n wijst op een v e r s t o p p i n g in de d r a i n of op een te g r o t e i n t r e e w e e r s t a n d van de d r a i n s ^ In enkele a n d e r e gevallen w a s de g r o n d w a t e r s t a n d v e e l d i e p e r dan de d r a i n a g e . D a a r w a r e n a a n -wijzingen dat e r een a n d e r e afvoermogelijkheid voor het w a t e r aanwezig was (b, v , het zijdelings a f s t r o m e n van w a t e r in de Hondsrug)..
c, S a m e n s t e l l i n g v a n d e t o p l a a g
De gegevens over de s a m e n s t e l l i n g van de toplaag zijn v e r m e l d in bijlage 5.. D a a r u i t blijkt dat h e t gehalte aan a f s l i b b a r e delen in het a l g e m e e n laag i s en s l e c h t s weinig v a r i e e r t (ongeveer van 3 tot 9%)c De v a r i a t i e in het gehalte aan l e e m f r a c t i e ( <50 urn) v a r i e e r t van 9 tot 25% We hebben h i e r dus m e t zwak tot s t e r k l e m i g e toplagen te doen„ Het gehalte aan o r g a n i s c h e stof loopt s t e r k u i t e e n en wel van o n g e v e e r 1 tot r u i m 7% in de toplaag 0-5 c m en van 2 tot r u i m 8% in de laag 5-10 cm, In t a b e l III i s de f r e q u e n t i e v e r d e l i n g van de hu-m u s g e h a l t e n in beide lagen gegeven
TABEL III,, F r e q u e n t i e v e r d e l i n g van de h u m u s g e h a l t e n (gew*^) Laag
(in cm) 0-5 5-10
Aantal plekken m e t een humus g ehalte van
<1 1-2 2-3 3-4 4 - 5 5-6 6-7 7-8 7 10 3 6 27 29 11 2 0 4 36 40 8 2 0 1 >8 0 4
12
E v e n a l s bij de g r o n d w a t e r s t a n d lijkt ook h i e r een voldoende v a -r i a t i e aanwezig om een mogelijke invloed op de stevigheid te kunnen v a s t s t e l l e n .
De f i j n h e i d v a n h e t z a n d , u i t g e d r u k t in M c i j f e r s v e r -toont binnen deze v e r z a m e l i n g s p o r t v e l d e n niet zo'n grote v a r i a t i e ( o n g e v e e r van 135-200 urn)*
de G r a s b e z e t t i n g
De op 22 oktober u i t g e v o e r d e beoordeling van de bezetting van h e t t e r r e i n m e t g r a s (bijlage 5) l a a t zien dat er in dit opzicht t a m e l i j k g r o -te v e r s c h i l l e n b e s t a a n , v o o r n a m e l i j k doordat enkele o e f e n t e r r e i n e n a l s gevolg van i n t e n s i e v e b e s p e l i n g v r i j w e l k a a l zijne
e, V o c h t k a r a k t e r i s t i e k e n e n v o l u m e g e w i c h t e n
De vochtgehalten bij v e r s c h i l l e n d e p F - w a a r d e n zijn v e r m e l d op bijlage 6„ Men zou v e r w a c h t e n dat dit in grote lijnen ook de v o c h t g e h a l -ten zijn, die in het veld worden gevonden bij een e v e n w i c h t s t o e s t a n d en bij g r o n d w a t e r s t a n d e n die m e t de betreffende zuigspanningen c o r r e s p o n -d e r e n . Dat blijkt e c h t e r niet altij-d het geval te zijn, wat w a a r s c h i j n l i j k zijn o o r z a a k vindt in het feit dat bij de p F - b e p a l i n g in het l a b o r a t o r i u m w o r d t a a n g e n o m e n dat de e v e n w i c h t s t o e s t a n d na enkele dagen w o r d t b e
-r e i k t , t e -r w i j l in het veld aan een m o m e n t o p n a m e van h e t vochtgehalte vaak een l a n g e r e p e r i o d e m e t een bepaalde o n t w a t e r i n g s t o e s t a n d v o o r -afgaat« Dit heeft tot gevolg dat het in het l a b o r a t o r i u m bepaalde vocht-gehalte van de grond bij een bepaalde p F - w a a r d e hoger is n a a r m a t e h e t g r o n d w a t e r van het p e r c e e l w a a r de grond van afkomstig i s , h o g e r
S LcLcxTt»
De v e r s c h i l l e n in v o c h t k a r a k t e r i s t i e k t u s s e n de gronden van de v e r schillende velden zijn groet, Voor een belangrijk deel is dat toe te s c h r i j -ven aan het v e r s c h i l in humusgehalte,. Uit deze v o c h t k a r a k t e r i s t i e k e n is de invloed van de pF (of zuigspanning) op het vochtgehalte af te lezen.. Bij een pF van 1,7 (zuigspanning 50 cm) is het vochtgehalte 3-6 gew, % h o g e r dan bij pF 2, 0 (zuigspanning 100 c m )( Dit i s voor de stevigheid van de grond een belangrijk v e r s c h i l (zie fig,. 1)„
De volume gewichten lopen eveneens z e e r uiteen., D a a r v o o r zijn bij deze gronden v o o r n a m e l i j k twee factoren v e r a n t w o o r d e l i j k , nl() het h u m u s g e h a l t e en de r u i m t e l i j k e opbouw of dichtheid van de grond« De s a m e n h a n g t u s s e n voiumegewicht en h u m u s g e h a l t e is w e e r g e g e v e n in fig» 5„ Doordat het soortelijk gewicht van humus l a g e r is dan dat van zand, n e e m t bij t o e n e m e n d h u m u s g e h a l t e h e t volumegewicht af. Een v o l u m e g e w i c h t dat onder de gemiddelde lijn ligt, wijst op een l o s s e r e o p -bouw van de grond dan gemiddeld bij een bepaald h u m u s g e h a l t e aanwezig i s , een punt boven de lijn wijst op een d i c h t e r e grond* De afwijking 1H v e r t i c a l e r i c h t i n g van de punten t „ oav , de gemiddelde lijn is dus een m a a t voor de dichtheid van de grond, voor zover n i e t m e e r bei'nvloed door h e t humusgehalte., In v e r b a n d m e t een mogelijke b e t e k e n i s voor de stevigheid is voor i e d e r e plek dit gegeven ( v e r t i c a l e afwijking van de punten t „ o , vc de gemiddelde lijn) afgeleid, en v e r m e e r d e r d m e t het gemiddelde v o l u m e -gewicht (ter v e r m i j d i n g van negatieve waarden) op bijlage 6 v e r m e l d ;
1 3 -v o l , g e w . (g droge g r o n d / l O O c m3) 170 160 150 U 0 130 120 110 100
•VI
;*v..
•.«."V/i.!..
J 7 8 9 h u m u s g e h a l t i (gew. •/.) Fig. 5. Invloed van het hunusgehalte op het volunegewichtvochtgehalte(gew. °/o)
35
-60 120 180 240 300
a a n t a l m i n u t e n na verzadiging Fig. 6. Verloop van het vochtgehalte na verzadiging
14
f. D o o r l a t e n d v e r m o g e n e n v e r l o o p v a n h e t v o c h t g e h a l t e De r e s u l t a t e n zijn v e r m e l d in bijlage 7. De gegevens over het
d o o r l a t e n d v e r m o g e n zijn e c h t e r niet geheel j u i s t . De door latendheid van de m o n s t e r s was nl» g r o t e r dan van het zand van de pF bakkens m e t a l s gevolg dat e r w a t e r op de bakken bleef staan en de gewenste p F niet constant bleef. We mogen dan ook a a n n e m e n dat in Werke-lijkheid het d o o r l a t e n d v e r m o g e n g r o t e r is dan h i e r is w a a r g e n o m e n . Toch w e r d bij een zuigspanning van 30 c m gemiddeld nog r u i m 100 m i n p e r u u r doorgelaten* Dit wijst er wel op dat de toplaag van dit
s o o r t gronden m e e s t a l voldoende snel het w a t e r kan d o o r l a t e n . Het d o o r l a t e n d v e r m o g e n v a r i e e r t wel e n i g s z i n s van plek tot plek hetgeen v o o r a l van de dichtheid van de grond zal afhangen. Een invloed van h u m u s g e h a l t e en ontwatering blijkt uit dit m a t e r i a a l niet«
Uit h e t v e r l o o p van het vochtgehalte van de toplaag na het v e r dwijnen van het w a t e r aan de o p p e r v l a k t e (fig„ 6) blijkt dat het g r o o t -ste d e e l van het af te zuigen w a t e r in k o r t e tijd is v e r d w e n e n . Na 5 m i n u t e n is m i n d e r dan de helft o v e r g e b l e v e n . De b e t e k e n i s van dit v e r l o o p van het vochtgehalte voor de stevigheid zal nog n a d e r w o r d e n b e k e k e n .
15
5. VERWERKING VAN DE R E S U L T A T E N
In v e r b a n d m e t h e t doel van dit o n d e r z o e k z a l w o r d e n n a g e g a a n welke f a c t o r e n in h e t b i j z o n d e r van belang zijn voor de stevigheid van de t o p l a a g , hoe groot die invloed is en a a n welke e i s e n die factoren voor het v e r k r i j g e n van een goede stevigheid m o e t e n v o l d o e n . D a a r -bij z a l v o o r a l de b e t e k e n i s van het vochtgehalte in s a m e n h a n g m e t de v e r s c h i l l e n d e f a c t o r e n w o r d e n b e k e k e n .
a . I n v l o e d v a n v e r s c h i l l e n d e f a c t o r e n o p d e s t e v i g -h e i d v a n d e t o p l a a g
De f a c t o r e n w a a r v a n de invloed z a l worden nagegaan zijn: h u m u s g e h a l t e , l e e m g e h a l t e , fijnheid van het zand, g r o n d w a t e r s t a n d , d i c h t -heid van de grond en g r a s b e z e t t i n g .
Bij een e e r s t e o r i ë n t e r i n g bleek r e e d s dat v o o r a l de g r o n d w a t e r -stand en het h u m u s g e h a l t e een grote invloed hadden op de stevigheid van de t o p l a a g . Ook kwam een duidelijke i n t e r a c t i e n a a r v o r e n , d w z . de invloed van de ene factor hangt af van het niveau van de a n d e r e
factor., Het r e s u l t a a t vân een g r a f i s c h e v e r w e r k i n g i s w e e r g e g e v e n in fig. 7 en 8.
Uit deze figuren blijkt dat bij een h u m u s g e h a l t e < 2 , 5% een hoge g r o n d w a t e r s t a n d geen nadelige invloed heeft op de s t e v i g h e i d . Bij een h o g e r h u m u s g e h a l t e zijn e r ook geen moeilijkheden, m i t s de g r o n d w a -t e r s -t a n d gemiddeld d i e p e r is dan 80 c m . Is di-t nie-t he-t geval dan w o r d -t de stevigheid bij h u m u s g e h a l t e n > 2 , 5% onvoldoende. Vooral w a n n e e r de g r o n d w a t e r s t a n d boven 60 c m f m v , stijgt is dat funest voor de s t e -vigheid,
Giobaal kan worden afgeleid welke g r o n d w a t e r s t a n d bij een bepaald h u m u s g e h a l t e noodzakelijk of welk h u m u s g e h a l t e bij een z e k e r e g r o n d -w a t e r s t a n d t o e l a a t b a a r is om g e r u i m e tijd na r e g e n v a l een voldoende
s t e v i g h e i d in de toplaag te v e r k r i j g e n (tabel IV, fig. 9 ) .
T A B E L IV„ V e r e i s t e g r o n d w a t e r s t a n d bij v e r s c h i l l e n d e h u m u s g e h a l t e n of t o e l a a t b a a r m a x i m a l e h u m u s g e h a l t e bij v e r s c h i l l e n d e g r o n d w a t e r s t a n d
H u m u s g e h a l t e " ï 2 3 4 5 6 T~ G r o n d w a t e r s t a n d : \ <30 40 55 70 75 77 80
Deze twee factoren - g r o n d w a t e r s t a n d en h u m u s g e h a l t e - blijken het m e e s t v e r a n t w o o r d e l i j k voor de v e r s c h i l l e n in stevigheid. Ruim 80% van de v a r i a n t i e in s t e v i g h e i d s w a a r d e r i n g kon door deze beide f a c t o r e n worden v e r k l a a r d .
Wat de o v e r i g e f a c t o r e n b e t r e f t , zou m e n v e r w a c h t e n dat bij t o e n e m e n d gehalte aan l e e m f r a c t i e de stevigheid onder natte o m s t a n d i g h e -den ongunstiger w o r d t . Uit de b e s c h i k b a r e gegevens kon e c h t e r geen invloed worden v a s t g e s t e l d . Hetzelfde geldt voor de fijnheid van het zand.
1 6 -•o c c e 0 o >- o 01 CB •2 5 II •-01 - o
I-«I •o e > O l * L •o c I» I« $ •o c o h. O l • I •o X E •o u •o o
| ?
Ol Ï5 T ? «I O l -IP»Ï 'S E 9 O * « I « • » «0 • • Ol • n i t ä • 2 * •I "° •S o c f • • • • « i i1
• 5 ? * f.5 > r ' ' • s» • u> «M" V t l ** n c t i O l M 3 E 3 Xi 1 1 ™ — -_ — _ - . f's I r
S
O l w 3 E 3X
c
1 7 -stevigheid v.d.toplaag (hakmethode) 8 5 -h u m u s g e -h a l t e lv
^\^/^f^
3V. / / /- *•// /I
5#/
' L .
1 ' 1 1 * " stevi£heid»g_rens 1 1 1 J 6 -40 60 60 100 120 U 0 160 gemidd.grondwaterstand(cm* mv) stevigheid v.d.toplaag (hakmethode) grondw. st.(c m) » 100 90 00 70 60 J 50 4 5 6 7 humusgehalte (gew.%) Fig. 9. Vereiste grondwaterstand en toelaatbaar humusgehaltestevigheid^ecorr. op invloed humus en ontwatering 9 r 6 6 -• « m __y -• -• -• -• U • •s»4)fte»^t • ••< • • • j _ -L _L 120 130 U 0
vol. gewvgecorr. op humus
Fig. 10. Samenhang tussen dichtheid van de grond en stevigheid
40 30 20 10 1,7 2/0 s t e v i g h e i d « - J-»«««"*'^^^"^ grens ^^^00^^^"^^^^.
^ ^ r ^
g emidd. vochtgehalte in hetveld 1 1 1 1^^^ï
1 1 1©
1 7 8 humusgehalte (gew V.)Fig. 11. Invloed van het humusgehalte op de verschillende vochtgehalten a. Gemiddelde grondwaterstand < 70 cm ? mv.
18 D e d i c h t h e i d v a n d e g r o n d , g e k a r a k t e r i s e e r d d o o r h e t op de i n v l o e d v a n h e t h u m u s g e h a l t e g e c o r r i g e e r d e v o l u m e g e w i c h t , b l i j k t g e e n d u i d e l i j k e i n v l o e d o p de s t e v i g h e i d t e h e b b e n (fig, 10)u De i n v l o e d v a n d e d i c h t h e i d v i a h e t h u m u s g e h a l t e w o r d t h i e r d u s b u i t e n b e s c h o u -w i n g g e l a t e n ; d i e i s a l o p g e n o m e n in de i n v l o e d v a n h e t h u m u s g e h a l t e o p d e s t e v i g h e i d . B i j e e n w a t l o s s e r e o p b o u w v a n de g r o n d i s de s t e -v i g h e i d bij g e l i j k h u m u s g e h a l t e g e m i d d e l d d u s n i e t g e r i n g e r d a n bij e e n v a s t e opbouw.. E e n i n v l o e d v a n de b e z e t t i n g m e t g r a s o p de s t e v i g h e i d i s b i j d i t o n d e r z o e k n i e t n a a r v o r e n g e k o m e n . E e n g o e d e , g e s l o t e n g r a s -m a t i s d u s k e n n e l i j k g e e n g a r a n t i e v o o r e e n g o e d e s t e v i g h e i d . . D i t w i l u i t e r a a r d , n i e t z e g g e n d a t e e n g o e d e g r a s m a t g e e n z i n heeft» H e t g e e f t o n d e r z e e r d r o g e o m s t a n d i g h e d e n e e n z e k e r e s o e p e l h e i d a a n h e t v e l d e n h e t m a a k t e e n v e l d m i n d e r l o s , stoffig en v u i l , en e e n g r o e n e g r a s -m a t i s h e e l w a t f r a a i e r d a n e e n z w a r t , k a a l t e r r e i n , b . I n v l o e d v a n v e r s c h i l l e n d e f a c t o r e n o p d e v o c h t t o e s t a n d v a n d e g r o n d 20 v e l d e n m e t de d i e p e g r o n d w a t e r s t a n d (fig. l i b ) k o m t h e t g e m i d d e l d e v o c h t g e h a l t e in h e t v e l d v o l g e n s v e r w a c h t i n g o v e r e e n m e t e e n p F v a n o n g e v e e r 2S w a a r b i j g e e n d u i d e l i j k v e r s c h i l t u s s e n h u m u s a r m e e n h u m u s r i j k e v e l d e n k a n w o r d e n v a s t g e s t e l d » Bij b e o o r d e l i n g v a n de l i g g i n g v a n de v e r s c h i l l e n d e v o c h t l i j n e n t . o . v , h e t v o c h t g e h a l t e b i j e e n s t e v i g h e i d v a n 7, b l i j k t d a t e r bij e e n o n d i e p e g r o n d w a t e r s t a n d e e n s n i j p u n t i s m e t d e l i j n v a n h e t g e m i d -d e l -d e v e l -d v o c h t g e h a l t e b i j e e n h u m u s g e h a l t e v a n 2j%« Ook h i e r b i j b l i j k t d a t e e n o n d i e p e g r o n d w a t e r s t a n d n o g w e l t o e l a a t b a a r i s bij e e n l a a g h u m u s g e h a l t e en d a t b i j d i e p e g r o n d w a t e r s t a n d h e t g e m i d d e l d e v e l d v o c h t g e h a l t e z o w e l b i j e e n l a a g a l s b i j e e n h o o g h u m u s g e -h a l t e b e n e d e n de s t e v i g -h e l d s g r e n s 7 l i g t . D i t b e t e k e n t d u s d a t e e n v e l d m e t e e n h o o g h u m u s g e h a l t e v o l d o e n d e s t e v i g i s , m i t s de g r o n d -w a t e r s t a n d v r i j d i e p i s . V e r d e r b l i j k t de h e l l i n g v a n d e v e r s c h i l l e n d e " p F l i j n e n " g r o -t e r -t e z i j n d a n d i e v a n de g e h a n -t e e r d e s -t e v i g h e i d s l i j n . D a -t i s v o o r a l h e t g e v a l b i j e e n o n d i e p e g r o n d w a t e r s t a n d . D a t b e t e k e n t d a t b i j t o e -n e m e -n d h u m u s g e h a l t e i-n d e t o p l a a g e e -n h o g e r e p F - w a a r d e v e r e i s t i s o m e e n v o l d o e n d e s t e v i g h e i d te v e r k r i j g e n ^ D i e v e r e i s t e p F w a a r d e n z i j n v e r m e l d m t a b e l V . T A B E L V, V e r e i s t e p F in de t o p l a a g v o o r v o l d o e n d e s t e v i g h e i d (-- w a a r d e r i n g 7) H u m u s g e h a l t e Bij o n d i e p e o n t w a t e r i n g , Bij d i e p e o n t w a t e r i n g , g r w s t , <70 c m f m v . g r w s t , >70 c m f mv„ 1 1,60 1,60 2 1,65 1,65 3 1,70 1 , 6 8 4 1 , 7 5 1,70 5 1,85 1,75 6 1,95 1 , 8 5 7 2 , 1 1,85 O o k h i e r i n k o m t t o t u i t i n g d a t t e r v e r k r i j g i n g v a n e e n s t e v i g h e i d 7 e e n b e t e r e d r o o g l e g g i n g ( h o g e r e p F = g r o t e r e z u i g s p a n n i n g = d i e p e r e g r o n d w a t e r s t a n d ) n o d i g i s n a a r m a t e h e t h u m u s g e h a l t e h o g e r i s . V e r d e r v a l t o p d a t o p t e r r e i n e n m e t e e n h u m u s r i j k e t o p l a a g en m e t e e n o n d i e p e o n t w a t e r i n g e e n h o g e r e p F v e r e i s t i s d a n o p t e r r e i -n e -n m e t d i e p e o -n t w a t e r i -n g , . I-n h e t e e r s t e g e v a l i s de v e r e i s t e p F h o g e r d a n d i e in de e v e n w i c h t s t o e s t a n d m e t de g r o n d w a t e r s t a n d a a n -w e z i g i s . D e r g e l i j k e v e l d e n z u l l e n in d e h e r f s t en -w i n t e r , -w a n n e e r v r i j w e l g e e n v e r d a m p i n g o p t r e e d t en de t o p l a a g n i e t of w e i n i g d r o g e r z a l w o r d e n d a n o v e r e e n k o m t m e t d e e v e n w l c h t s - p F , a l t i j d te z a c h t v o o r b e s p e l i n g zijn« Z i j z u l l e n p a s d a n v o l d o e n d e s t e v i g w o r d e n w a n -n e e r de v e r d a m p i -n g w a t s t e r k e r w o r d t e-n de t o p l a a g t o t b e -n e d e -n de e v e n w i c h t s w a a r d e i n d r o o g t . H o e w e l m e n zou v e r w a c h t e n d a t bij h o g e r e g e h a l t e n a a n l e e m -f r a c t i e e n bij a a n w e z i g h e i d v a n -fijn z a n d de s t e v i g h e i d o n d e r n a t t e o m s t a n d i g h e d e n g e r i n g e r zou z i j n , k o n a a n de h a n d v a n de b e s c h i k -b a r e g e g e v e n s g e e n d u i d e l i j k e i n v l o e d w o r d e n a a n g e t o o n d .
21
De d i c h t h e i d v a n d e g r o n d , w a a r v o o r het op h u m u s i n v l o e d g e c o r r i g e e r d e volumegewicht a l s k a r a k t e r i s t i e k is gebruikt, vertoonde evenmin een invloed. Wel n a m bij de humushoudende gronden m e t h o -g e r e -g r o n d w a t e r s t a n d het vocht-gehalte bij v e r s c h i l l e n d e p F - w a a r d e n toe bij een afneming van het volumegewicht, m a a r dat was in v r i j w e l even s t e r k e m a t e het geval m e t de s t e v i g h e i d s g r e n s , ,
c „ D o o r l a t e n d v e r m o g e n v a n d e g r o n d e n v e r l o o p v a n h e t v o c h t g e h a l t e i n v e r b a n d m e t d e s t e v i g h e i d v a n d e t o p l a a g
A l l e r e e r s t w e r d nagegaan of e r een invloed was van h u m u s g e h a l t e en ontwatering op het d o o r l a t e n d v e r m o g e n en het v e r l o o p van het
v o c h t g e h a l t e0 Uit het b e p e r k t e m a t e r i a a l blijkt geen invloed van deze f a c t o r e n op het d o o r l a t e n d v e r m o g e n . Wel is e r enige invloed op het v e r l o o p van het v o c h t g e h a l t e . Dat blijkt uit fïg„ 12 w a a r i n voor v e r schillende p F w a a r d e n het v e r s c h i l t u s s e n het vochtgehalte na 15 m i nuten en dat in de e v e n w i c h t s t o e s t a n d is u i t g e z e t tegen h e t h u m u s g e -halte,, H i e r b i j is o n d e r s c h e i d g e m a a k t t u s s e n plekken m e t hoge en lage g r o n d w a t e r s t a n d ^ Bij p F 1,5 en 1,85 k o m t een invloed van het h u m u s g e h a l t e en ontwatering op het v o c h t v e r l o o p niet duidelijk n a a r v o
ren« Bij pF 2, 0 e c h t e r n e e m t bij m o n s t e r s van p e r c e l e n m e t een d i e p e -r e g -r o n d w a t e -r s t a n d het vochtgehalte m i n d e -r s t e -r k af n a a -r m a t e het hu-m u s g e h a l t e h o g e r isM Bij de grond van p e r c e l e n m e t ondiepe g r o n d w a -t e r s -t a n d is da-t nie-t he-t gevalc
Wat kan de b e t e k e n i s zijn van het w a a r g e n o m e n v o c h t v e r l o o p voor de stevigheid van de t o p l a a g ? Het is duidelijk dat d i r e c t na of tijdens r e g e n v a l de toplaag n a t t e r , de p F l a g e r en de stevigheid o n g u n s t i g e r is dan in de e v e n w i c h t s t o e s t a n d bij een bepaalde g r o n d w a t e r s t a n d * De v r a a g is nu of onder d e r g e l i j k e o m s t a n d i g h e d e n en, zo j a , onder welke v o o r w a a r d e n toch een goede stevigheid kan worden v e r k r e g e n .
Om d a a r o p een antwoord te kunnen geven is e e r s t globaal uit de gegevens van bijlage 7 voor een h u m u s a r m e en een h u m u s r i j k e t o p laag b e r e k e n d , hoe groot gemiddeld het v o c h t t r a n s p o r t vanuit de t o p -laag n a a r beneden bij v e r s c h i l l e n d e zuig s panning en en bij v e r s c h i l l e n d e vochtgehalten is (fig« 13), Bij instelling van een bepaalde zuigspanning n e e m t het t r a n s p o r t van w a t e r af n a a r m a t e het vochtgehalte d i c h t e r n a a r de e v e n w i c h t s t o e s t a n d nadert» Wij n e m e n aan dat de bijbehorende vochtgehalten bij de s t e v i g h e i d s g r e n s o v e r e e n k o m e n m e t het v o c h t g e -h a l t e dat in evenwic-ht is m e t een zuigspanning (of g r o n d w a t e r s t a n d ) van o n g e v e e r 30 cm bij de h u m u s a r m e grond (1% humus) en m e t een
zuigspanning van 75 c m bij h u m u s r i j k e (5% humus) grond (zie t a b e l IV)B Bij dit vochtgehalte hebben deze gronden dan een voldoende stevigheid» Bij r e g e n v a l z a l de grond, bij dezelfde g r o n d w a t e r s t a n d , n a t t e r zijn en z a l de stevigheid m i n d e r zijn.. Dan zou een h o g e r e zuigspanning of d i e p e r e g r o n d w a t e r s t a n d m o e t e n worden aangelegd om toch het v o c h t g e h a l -te voldoende laag -te houden,, Uit deze figuren kan globaal worden afgeleid welke zuigspanning v e r e i s t is om bij v e r s c h i l l e n d e r e g e n v a l i n t e n s i -teiten (= afvoermogelijkheid) het vochtgehalte toch nog op een voldoend laag peil te handhaven,, Een o v e r z i c h t d a a r v a n is gegeven in t a b e l VI*
-
22-verschil in vochtgehalte<gew.*/o)na 15 min. en in evenw ichtstoestand
• diepe grondwaterstand oondiepe grondwaterstand bij pF 1,5 2 -• — o " bij pF1,85 J L o . 3 C U-bij pF2,0 o o -1 2 3 t> 5 6 7 . , humusgehalte'gew .•/•) Fig. 12. Invloed van het humusgehalte en grondwaterstand op het
vocht-verloop in de grond vochttransport
in m m / u u r
toplaag met 1%, humus
100 30 10 3 1 0,3 -• / / 0 0 /70 f «* 1 c f •> 1 L. 1 o 50/ « | jz 1 C7> f > f ** 1 ** I 1 ƒ30 I / / . E i ' / O I | / 'S / ** i / C / *> ! / * / "° 1 ' «i i . e 1 «1 i 0)1 o 1 O I > ! zuigspanrîirlg in cm waten
1.
15 20 25 v o c h t t r a n s p o r t in mm/uur vochtgehalte(gew.V«) Fig. 13. Vochttransport bij verschillende zuigspanningen23
T A B E L VI* V e r e i s t e zuigspanning of g r o n d w a t e r s t a n d bij v e r s c h i l l e n d e r e g e n i n t e n s i t e i t
R e g e n v a l i n t e n s i t e i t , V e r e i s t e zuigspanning of grondwaterstafad (in c m water)" m m / u u r bij laag h u m u s g e h a l t e (1%) bij hoog h u m u s g e h a l t e (5%)
_ _ _ . _ _ 0 , 5 32 80
1,0 34 110 2 , 0 38 150 3 , 0 41 150
D a a r u i t blijkt dat t e r v e r k r i j g i n g van een goede stevigheid ook tijdens r e g e n v a l een g r o n d w a t e r s t a n d v e r e i s t is die d i e p e r is dan in het v o o r g a a n d e (tabel IV) is g e s t e l d . Bij een h u m u s a r m e grond is het v e r s c h i l niet zo g r o o t , m a a r bij de h u m u s r i j k e is het a a n m e r k e l i j k . Volgens dit r e s u l t a a t z a l bij een r e g e n v a l van 1 m m p e r u u r op h u m u s -rijke grond een o n g e v e e r 35 cm d i e p e r e g r o n d w a t e r s t a n d nodig zijnu
Uit deze gegevens kan globaal worden afgeleid welke g r o n d w a t e r -stand bij v e r s c h i l l e n d e h u m u s g e h a l t e nodig is of welk h u m u s g e h a l t e bij een bepaalde g r o n d w a t e r s t a n d t o e l a a t b a a r is om tijdens of na r e g e n -v a l -van -v e r s c h i l l e n d e i n t e n s i t e i t toch -van een -voldoend ste-vigheid in de toplaag v e r z e k e r d te zijn (tabel VII)«
TABEL VIL V e r e i s t e g r o n d w a t e r s t a n d (cm - m v . ) bij v e r s c h i l l e n d hu-m u s g e h a l t e of t o e l a a t b a a r h u hu-m u s g e h a l t e bij v e r s c h i l l e n d e g r o n d w a t e r s t a n d e n bij v e r s c h i l l e n d e r e g e n i n t e n s i t e i t H u m u s -gehalte 1 2 3 4 5 6 7 In evenwic t o e s t a n d 30 4 0 55 70 75 77 80 :hts- Tijdens r e g 1 m m / u u r 34 53 72 91 110 128 150 en 2 m m / u u r 36 64 93 127 150 150 150
De in t a b e l VII v e r m e l d e gegevens zijn voor een b e l a n g r i j k deel g e b a s e e r d op de r e s u l t a t e n van het onderzoek in het l a b o r a t o r i u m n a a r het v o c h t v e r l o o p in de grond. U i t e r a a r d is niet h e l e m a a l z e k e r dat die r e s u l t a t e n kwantitatief geheel r e p r e s e n t a t i e f zijn voor de t o e s t a n d in het veld.- Dit zal nog n a d e r m o e t e n w o r d e n nagegaan»
Toch mogen we aan de hand van deze t a b e l wel stellen dat t e r v e r -k r i j g i n g van een voldoende stevigheid van het speelveld oo-k tijdens regen-v a l regen-v o o r a l bij humushoudende toplagen hoge eisen aan de o n t w a t e r i n g m o e t e n w o r d e n g e s t e l d , of dat bij een t a m e l i j k e ondiepe o n t w a t e r i n g het h u m u s g e h a l t e laag m o e t worden gehouden* Het z a l van de o m s t a n d i g h e -den en mogelijkhe-den afhangen welke m a a t r e g e l e n men bij aanleg en onderhoud z a l m o e t e n n e m e n : de ontwatering zo diep mogelijk i n s t e l l e n en in o r d e houden, w a a r b i j m e n het h u m u s g e h a l t e tot 3 à 4% kan laten
24
-oplopen, of door bezanding bij aanleg en onderhoud het h u m u s g e h a l t e z e e r laag houden w a a r d o o r een h o g e r e g r o n d w a t e r s t a n d t o e l a a t b a a r i se
In dit l a a t s t e geval zal g e r e g e l d een g r o t e hoeveelheid zand m o e -ten worden toegediend omdat door de g e r e g e l d e a a n v o e r van o r g a n i s c h m a t e r i a a l door het g r a s het gehalte aan humus bij dit niveau t a m e l i j k
s t e r k toeneemt., Bij een h o g e r t o e l a a t b a a r h u m u s g e h a l t e kan m e t een g e r i n g e bezanding worden v o l s t a a n (Boekei et al,, , 1971).
25
-6. SAMENVATTING EN CONCLUSIES
In de w i n t e r p e r i o d e 1970/1971 w e r d op a l l e g r a s s p o r t v e l d e n in de g e m e e n t e H a r e n een onderzoek i n g e s t e l d n a a r de stevigheid van de t o p -laag en n a a r de factoren die d a a r o p van invloed zijn.
Gegevens over de stevigheid w e r d e n v e r k r e g e n door de velden een a a n t a l m a l e n m e t behulp van de " h a k m e t h o d e ' t e b e o o r d e l e n , a l s m e d e door bepaling van het vochtgehalte dat te velde v o o r k o m t en dat bij een nog j u i s t a l s a a n v a a r d b a a r beschouwde stevigheid aanwezig i s .
Van de f a c t o r e n die van invloed op de stevigheid zouden kunnen zijn, w e r d e n bepaald: de s a m e n s t e l l i n g van de toplaag (gehalten aan o r -g a n i s c h e stof, a f s l i b b a r e delen en l e e m , fijnheid van h e t zand), de ont-w a t e r i n g s t o e s t a n d ( d r a i n a g e en g r o n d ont-w a t e r s t a n d ) , de dichtheid van de grond en de g r a s b e z e t t i n g .
Gezien de b e t e k e n i s voor de stevigheid w e r d v e e l aandacht b e s t e e d aan het vochtgehalte in de toplaag: Van alle p e r c e l e n w e r d het v o c h t g e h a l t e bij v e r s c h i l l e n d c z u i g s p a n n i n g e n bepaald, t e r w i j l voor enkele g e -v a l l e n w e r d nagegaan hoe snel een o -v e r m a a t aan w a t e r w e r d d o o r g e l a t e n en hoe s n e l de evenwicht s t o e s t a n d in vochtgehalte w e r d bereikt« Dit l a a t s t e geeft inzicht in het g e d r a g van het vochtgehalte tijdens en na r e
-g e n v a l .
De v o o r n a a m s t e r e s u l t a t e n w a r e n de volgende:
(a) De v e r s c h i l l e n in stevigheid van de toplaag van deze m i n of m e e r leemhoudende zandgronden w a r e n t a m e l i j k g r o o t . Onder n a t t e o m -standigheden bleek op ongeveer 30% van de velden de stevigheid volgens onze m e n i n g onvoldoende.
(b) De v e r s c h i l l e n in stevigheid konden voor het o v e r g r o t e d e e l (80%) w o r d e n v e r k l a a r d door de f a c t o r e n h u m u s g e h a l t e van de toplaag en g r o n d -waterstand« E r is e c h t e r een duidelijke i n t e r a c t i e . De invloed van de g r o n d w a t e r s t a n d w o r d t g r o t e r n a a r m a t e h e t h u m u s g e h a l t e t o e n e e m t .
(c) Van de a n d e r e factoren ( l e e m g e h a l t e , fijnheid van h e t zand, dichtheid van de grond, bezetting m e t g r a s ) kon bij dit o n d e r z o e k geen d u i d e -lijke invloed op de stevigheid worden aangetoond.
(d) E r kon worden aangegeven welke g r o n d w a t e r s t a n d bij v e r s c h i l -lende h u m u s g e h a l t e is gewenst of welk h u m u s g e h a l t e bij v e r s c h i l l e n d e g r o n d w a t e r s t a n d t o e l a a t b a a r is om enige tijd na r e g e n v a l van een v o l -doende stevigheid v e r z e k e r d te zijn. Globaal kon ook w o r d e n afgeleid a a n
welke e i s e n t. a< v . h u m u s g e h a l t e en ontwatering m o e t worden voldaan om ook tijdens r e g e n v a l een voldoende stevigheid te behouden (tabel VII ).
26
7, LITERATUUR
Boekei, P» , J« J« S c h u u r m a n en J«, S „ Z w i e r s, 1971,, O n d e r z o e k n a a r de o o r z a k e n van de s l e c h t e b e s p e e l b a a r h e i d van enkele s p o r t -velden in Den H a a g , Inst* B o d e m v r u c h t b a a r h e i d , Rappa 6-197 1, B r e m e k a m p , HsAa ? 1953«, Handleiding voor a a n l e g en onderhoud
van v o e t b a l v e l d e n , Kon,Ned„ Voetbal Bond, Utrecht» Hooghoudt, S« B , , 1949,, De b o d e m g e s t e l d h e i d en de a a n l e g en e i
-genschappen van groene sportvelden« A c t i e v e R e c r e a t i e 1(4): 3; 1(5): 12; 1(6): 13«
Lern, D*Yt en A» G a l j a a r d , 1949» D r a i n a g e en infiltratie,. Actieve R e c r e a t i e 1(4): 14-15,
L o o s , P . . W . A . S e g e r e n en B . V o o r t m a n , 1967« I n r i c h t i n g , a a n l e g en onderhoud van s p o r t v e l d e n in de I J s s e l m e e r p o l d e r s « F l e v o Ber„ 53,
Maandag, F „ L , A , , 1949» D r a i n a g e van s p o r t v e l d e n . Actieve R e -c r e a t i e ] ! 1) : 8-9*
P i e t e r s , J „ He ) 1961« Gevoeligheid van g r a s l a n d voor v e r t r a p p i n g . Landbouwvoorlichting 18: 377-383„
S c h o t h o r s t , CCJS, 1963« De d r a a g k r a c h t van graslandgronden« Tijdsehr« Kon. Ned« H e i d e m a a t s c h a p p i j 74: 104-111, 171. S t u u r m a n , F,. J„ , 1970« Dikke bezanding van g r a s sportvelden«
Tijd-sehr« Kons, Ned« H e i d e m a a t s c h a p p i j 8 1 : 70-75«
Touwen, L« en W« V e r s t e e g , 1964« Sportvelden« Tijdsehr« Kon« Ned. H e i d e m a a t s c h a p p i j 75: 295-302, 353-360, 4 2 7 - 4 3 0 , 524-527:, 6 1 5 - 6 1 6 .
27
2 9
- 3 0 -
Bijlage 2
» ^ X ^ Ä ^ ^ - ^ r * c tl £ Ê o c 41 e. c e e e 4/ «I e - o I« 4» M — e o—o* 15?ioc D l 4» C e o V I != * i t/i 41 £ E e 4» ,_ EU
s £• C 41 2 »g
t
_S»
S»
< 0 « o» £ • o • « 4« * 4> • O C 41 4) O OB ij I a g e 2 -31 X — tv x - • X9 X . O x *o> O) * — > X X >» • 00 •u> 03 co 2 * > .Ü >. o V k-1> in UI UJ > X X t l •o 3 O 00 • 0> 3 C o X L. » X 4> > X * -o> e 'S = ï n Z> 3 00 X 4 , « x •-x e t v r v C ff v t t v < x r-»' X ev X X 70 7 1 • • hoofd -vel d c o •5 ni (/) o> UJ X 41 a. £ o o o o. (O 4) tl JC i . (t rt j a U 3 > E o • o o CD L. o o > 3 3 VI c c V o t v JÉ ffl
- 32 o o > co C <D M CJO <U Ü oo > T3 cu ™ ÖJO . 3 .SP " > * CO , co ö <u H ÖJO. e fd a> at 4-> u o > £ v
sffi
CM o 4-> <U -ü ö cd > CM > O u o cd ^ ö H m e i n I-H CU Ö cd > cd oo <u oei . H > CU -4-> > O O Ö o o m CM C M CM J I Q -o o <u .-H On > Is- CM O vO ^ oo CM" C M O N O C O m r^ vo *-• - - i i—4 i—I CM CM o o f -oo Th -oo o o >—< •—' O M OO O r-4 r—I i—I CM O 0 0 v u r-1 CM CM CM t v r - <-> Th o Th Is- -~û oo m ^ o o 0s o o t-•H|oj-i|r>»H|rM l r- r- i> oo 1 ! 1 I co oo oo o o P-I|OIH|C\H|N i r- f - r- oo d|!\n|<M-l|lM I r- r~ r- oo 0 0 oo co o H N c O < t CM CM o r-f* t» ». V* CM 0 O CM i-H 1 1 1 1 w r- o • * H N N H CM CM CM CM —i i n <—i r-i-H •—i r—I !—1
r- Th m o o o o o r - i CM ( M t - l Th vo m vo o 00 00 O —i vO 0 0 t"-oo o t"-oo o o Th oo oo oo - ^ m vO oo oo oo oo oo oo oo oo o r- oo Th Th CM CM CM ^ H i—i I 1 1 I I vo oo o vo o CM I-H CM O CM CM CM CM CM CM v£> vO CM CM vO O 0 0 O O O CM i—i i—i i—i CM
vO f - r - Th o o oo oo er- o m oo CM vO vD o r- o oo o N H N H rt oo o o r^- Is- o o •—i er- co o CM l \ l H H H N i*- m o o vo Th oo CM oo m ! I 1 1 I oo oo oo oo o o oo o o oo oo o o O CM 0O CM CM ^H • I I m o o o m m CM C M C M -<lf\j-i|(M-j|(\>H|rj >H|r\>-i|iMH|n>H|<MH|(\] r - [ v - [ v - t v - • r— r— i— i— i—
-H]on|rn—I|«M—i|i>ï f . . [v. r~- o d|l\JH|r«jH|(MH|(M 0 0 0 0 0 0 0 0 m vD r~- oo | d|(\>H|l\>-l|lMH|t\J oo r~ tv r r -rt|r»-i|c\>H|(M i i 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Ov o •—i CM 0 0 i n oo" i—i Th r-r—i oo CM" CM CM 0 0 CM r-0 O CM CM •vh CM 0O Th 0O 1—I Th" 0O CM i n oo •vf i n oo o t v 0 0 OO oo" 0 0 o fv-0 fv-0 o oo 0 0 f - 0 0 i-H [v- CM 0 0 H N N Th Th 0 0 O CM oo" (M CM CM O Th O Is- oo r-d | ( \ n | o » - l | l > l t*- r - tv-d|(MrH|(\H|(M rv r~ r --,lr*Hl'H-1|cM t v t - tv. d|(M-l|(\»-l|(\J r~ r--H|f\»H|l>J oo r--^ m vo i 0 O i—I i—I o ^ o o oo o o o • * CO 0 0 0 0 oo o o o o o o o o m VU CM Th o o r -oo o o o o o o 0 0 >—i Q v CM i n vo vo oo oo oo oo oo CM —* vO < j \ Th •-< - ^ tv-0O oo oo 0 0 l i l t t - r- tv- r - r- rv-i • rv-i rv-i r~ tv r r --1- + -I|A>-I|OI vO vO vD vO - i | ( \ j d | m o i r~ tv- oo oo r- oo o o H rt rt N r- o CM oo TJH i n i n CM CM CM i—i CM —* •—i • i i i * i in in tv- m r-- o o 0 O 0 0 CM CM ff) CM CM oo vo i n CM oo in m oo oo M n o r- ^ (M CM CM CM 0 0 CM CM •-H CM CM Th Th O oo oo vo Th o r -CM -CM -CM -CM 0 0 -CM o o o Th r~ oo tv-»i at <r> n 9> o* Cf O O O i n 0 0 Th Th CM CM CM CM CM ( M CM CM r-- 0O 0 0 fv- r - (M s» Bii o» ov # t n CS O f » [v. i n H 0 0 O CM CM CM ( M OO CM 0 0 t~ i—i 00 •—i 00 r-t t~-v o i n CM a v r»- CM CM CM C M C M ^ H C M C M C M t V f v f v [ V t V f - [ V ro-ilivjHliM-iln^i^j-ilnj-iltM t v tv. fv. [ v ^ r - t v + + + + + tv tv rv r- tv tv tv -l|oH|r*H|(M-l|(M-l|«n|(MH|(\J tv fv tv fv r- fv [v. + + oo oo oo oo oo oo oo C M oo Th in v£> tv CM CM CM CM CM CM CM
Bijlage 3 (vervolg) 33 --H M I 1 O m 0 0 ^ f (M co i n - ^ v O CM M CO i n (M CO 0 0 IT) v£> CO OO CO OO CO oo co M (M -.i^rN i oo oo H|<\H|OJ H|fMrH|(\J -l|o»-l|(M 0 J vO 0 0 . - H -<f OO :> o. •> «. •» . - I r n ^ m r^ I + + + + ,-H O CT^ O IT) VU i n (M vo r^ CO CO CO CO CO m oo o ^ t M ~ CO CO CO c o - ^ oo eg o oo m co r— co o Tf CO CO CO CO T f t ~ O i d O ^ H co i n Tf oo (M co co co co ^
•—i L D r~- LTI ~-O
NÛ VÛ > C M ^ c o c o CO CO •># r~ • * o o r~-ro m N 00 o C O C O C O C O CO r~- vo VU i n in -H|P>H|OJ-<|M + + t*- s O v D s O s u it - H | N + ^ I M r- r~- ^o m ^ + -H|O»H|(M t^- v o V U - ^ m >-<|(M-<|<MH|IM O i - t (M CO r f CO CO CO CO CO r - -rt* o rj< v£> M N N N H I I I I I r f --o vo m o o co co o o^ CO co co co (M O (M v£> H ^JH N H H 0 0 t » co co CO OO OO O O r~ OO CO oo •—i r-i r - r— co co oo oo oo f - H i n N H oo o ^ iH oo r -(M N t n N N Tf vO i n o r--CO r--CO r--CO ( M t M r~- vo r- -^ oo (Fh * l * CV *"j * ^ O v O i—< CO 'Tf1 N M N N N r- r- r- r~-rf|(Mrt|(M-l|!>JH|(\J-l|l>] r~ r r r r - - r~- - - r--H|(M-i|n] t - r~ r - r - r~-i r~-i r~-i + + oo oo oo oo oo m CT) VU r~- oo o CO CO CO CO X t-H TJ< m -^ co • * ••—< i—i o o o o t^- r- -^ o o r - ~-o %o I—« oo oo oo oo co co CO OO O CO CO vo m -^ •-< co oo oo oo co co oo <?• t~ •*& o o * o * o» « i n m m co c^ *-* oo oo oo oo co oo o o co o * * • * o» • * -sf) OO OO ^H CO oo oo oo co co Tt< r^ Tf1 CO ^H o vo v^> co m oo oo oo co co oo co o r^ oo oo oo ^o o o^
i-H i—I i—I CO OO
H | < \ J - I | C M - I | O ) r r r r~ t -i|r*-»|o»H|(M + + r r r r r -i | r M - . | < ^ |M t - r- r- r--m co o o o oo oo + i •: i r- o o o oo o o^ o oo oo oo oo N o ^ r - o oo oo oo oo Is- r - r - vo o oo r^ m oo oo oo oo • ^ r^ v o oo o o m r*-co oo oo oo i n M co H Is- oo vo oo oo oo oo oo i—l CO CO s O oo - H oo oo -H|(M-I|<M r^ r~ r- r~-r- r>- r~ + + -H|(MH|I>J r- r^ c^ r- -+ -+ -l|!\»-l|(N] I ! - I | ( \ H | I M r^ > N ' O v o •••— r~ r~ r -|f*n|r*-i|[M l i r~- r~- r - r~- r^ o ^ H oo co Tt< N * N * ^ * ^ ^ " ^ ^ I|(\»H|IM l l > t ^ oo oo n vo r^ oo ^ ^f "^ ^ oo rf oo oo oo oo oo oo I I ! 1 oo o co m • ^ -<*i m m oo oo oo oo O V O H M N ^-t en en oo oo oo oo v O OO CO ^ H O H N N OO OO OO OO t - oo v£> X X OO i—i CO oo oo i oo oo r - CT^ oo oo •-< co Tt< oo oo oo oo •—« o m •—i co t~ r~ t ^ • i i i oo oo oo oo oo co oo oo • i i i oo oo oo oo I i -i|ru-«|<\j co oo t~ N + + + + oo oo oo oo O ^ O H N T f m m m X oo CO CO i l O t -o^ o oo co o o m s o oo oo CO CT^ i n -^ oo oo co i n oo oo oo oo oo oo oo oo o ^ ^^ oo -c|lM-l|<M f i o O I oo m o oo co co oo oo o oo co co vo oo oo co oo NO o o co co oo -tf co co m ^ oo oo r - r~-oo r~-oo - I | ( \ » H | M •H|O»H|(>J r r --HltM-iloi oo oo CO Tt< m m H|o»H|r<j m xo m m X > t—t X
B i j l a g e 3 ( v e r v o l g ) - 34 oo ] o o > CO CM C^- F—i t^~ •S 3* °» N M N O O O O r—i 1/1 CM co CM f l 0 0 f O v u X N CM CM 04 r - r - LTI i n vO CM N N N CM i T - CO m CM O i 9 I O O CM CM 00 O co CM co i f l O D M CO CM CM O m CM O Lfl i n ro ^ i i 4-o 4-o m o o o CO CO CM r - i ^ m co o o co CM CM CM 00 o o o ^ ^f r— ^r1 CM CM CO t^- T f LD r*- oo • * "^ ^H oo i n oo m |vo o CO CM CM CM CM CO \0 O^ i—t oo LD f - O N i U l » 0 O ^ ^ C M C M ^ - < CM CM CM ! - - « CM CO • ^ CO I 1 O o yf< CO CM CM v D PO ^ CO oo o co O oo r -oo -oo + + O O CM C O O ^ o - • •—i m CM c o CM m -^ co o') CM co Ivo s e c— I m m oo k c o r~ h—t cM f—' H|IN] + r- t - cc oo r- oo -£> ^ CM i—l r-i CM *-i|r>-tjnnj(\l r~ t - r-so co * •> « o co >*• CM CM c o O CM 00 vo oo i n H H N rf|rjr-i|ra r- r- »o co oo CM 00 v ß m ^ t—I r 1 r-I ^i|f»H|tM-i|f\j M r-I M | -f- H | M H | ( M r~ t - oo -i|<V*-»JcM r- r~ co c- r- r~ I r - oo •& -(-. 4_ ,-i|rNj rnfra + + c*H|ra jH|nj?-4|nj rr t -co oo r-•H|(\»H|OH|',> f ^ [ v O 'J I I S H M 00 00 O C M " - 00 r~ m -t|<\J-(|ro I r-co r-co ob + + MlM-l|<M r~ r— r-H(oj-iJrg f-*|cMH|(\] r-m r-m i—H r-H CO CO CO CO o m m CM co co co r-r- m co co o r - (M oo CM o m o CM CM co ^ vD O m oo + 4- 4- r-vO CM CM o i o 4- o 4- r-0 r-0 ^ CM CM c o c o c o c o H C O O 00 T f CM CM CO CO O O T f f - CM O CM c o c o O C O h 00 T j ^ CM CM CO CO CM c o c o s£> s O + - I | P * H | I M r— r— r— r- oo oo r-—<|C*H|(M - r- r- r- r- r- ioo oo co i 4-+ 4a-!— rr co o I o —< CM j c o ^ m k o t -m -m i n | O N O N O K O ^ V O K O XO vu > > j X
ix
\>lx
x
IX O —i f - r-X X CM CO ^ f l r~- r~- r— 00 i-H CM CM 1 I CM r -O v-O c o CM CM CM s£! CO CM CM CM CO O m m CM CM CM [*-c o v O CO CM t>- r~-H|IM-I|(M co CM m o CM o CM CM 0 0 CM r^ t ^ H | ( \ H | < M . rH|<M i oo m s O i -i|rq 00 r^ r^ X XBijlage 3 (vervolg) 35 -t \ ] co co O + ! O L D co (M m en ro (M vO CM en en T f • * i n <—i ro ro en 0s O O en en 0s ro CO ^ TP en 1 1 1 r ^ r -i + i V U r --H|r*-<|oJ r-oo o r-> X X O vO •-t ( M i 1 r~- ^o r o rO 00 O O O fvl en •vf O oo r-N I ro i n r-ro r-ro m i—i r- oo co ro 1 ! + + -l|f»-l|(M r*- r-oo r-oo O - H oo oo > X
lx
v O 1 r o r o f o " co CO ra CO -* r-(M m oo CO i H | ( M + ! oo i—i > X i—t o" i—i + m 0 0 i—t oo" CM i—i vO (M O oo o o CO i + ro + CO ro r—1 CO CO oo p — i X X H N (M r » -vf co + + + r o -vF o oo o ro ro ro co i - i v û N m co m CO co co oo oo o .-H o r o co co CO o o r-r o co r-r o co co co vO o o o r~- - H •vf r o Tt1 • i i vO vO vO -<!(MH|r\] | vOvO r -+ vO vO vO H|OJ + m v o v o i i i XXVIII8 4 85 86 ro vo oo ro ro ro i i i •vt* o r o co r o ro co co co ro -vt< -vt< ^H oo o co ro ro co r~- iTi 0s- •<# v O ro ro ro o ""> co r o i rj< o r o co ^ H r o co co co i i i + + + r - t r - r-i-i|iM>H|n>H|(\3 r-t— r - Is -i -i -i r~ c o a -oo c-ooo X i—i ! X X H v O » . oo i n r o + + + ro oo o co •vf i—i co co CO CO -vf 00 i-H o CO •vf -vf CO V D i n -vf 0s- 0 0 CO CO CO CO co 0s- O •vF 0s r o •vt< CO CO i—I 0s- CJ*> o ro m •vfl -vf CO 1 1 1 i-c|<M m i n vO i-ilnMiM 1 m m Is -+ m m vO -<|<MH<M + Tt« -vf <-0 1 1 1 O ^ N CTv Q V 0s -XX X O N rO o oo m + + + •vt< i n o H v o r o co CO co co r o co H m r -• * i < r o Is- Is- r o O T}H vO CO -vt« CO O t-- -vt« Is- H r o co -vfi CO CO co CO ^ 'vf ^ 1 1 1 t 1 - i | ( M m m m m i n vo IH|I>JH|I\>H|<M •vt< -vt* m + + + •vf -vF m i i i co T f i n H-1 X X X36 en en H c: H co 1_ f - 4 -M> CO H -"S S_ - o . • (= *ro m ^e a> eu - o a> " O CNJ e T— >• -ai* O o CD O CD - d * - t O N CD I O O OO CO e n i o c— C— O N O N O N O ON C— V O V Q c— c— O N O N CO C— ON O N r— C-— o o m P > CD CD O N CO O N i m œ © ' CD - d " T " t — I T— CO -— CNJ CO - d " CL CL O -+-* o •*-> T— O N O N C-- N O N O CNJ d -C — 1 c — •+-* -t-^ o o -*-» O « «s s V N O N O C O J j -CO -CO -CO c— r— v o v o ( N I r ~ O N CO I t ^ V O ON CO I v o « v o vS S N 8 O N 1 — I ITN « ITN - d " LTN 0 V O I v o C— O N LTN v o C— CO CO 0 ITN CD d d -ON C— S I v o c8 v S v o I I - ï ITN a T -C—• LTN S I C O LTN C O Cvi p - \ C— ITN II v o C O C— V O CD CO U N 1 1 d -0 -0 O N CO v o T— ON ON O CO CO v o V O v o V O c o c o - a - C O \ — LTV I C - - I N O CO C— O N c o -d-c— -d-c— CO O N LTN LTN O N CD I N O » V O LTV CNl V O 1 N O vg V O -4" C O CO CD c o -a- IfN I -d- « VO I N O " « v S CD C O C O C D I T -CO CNJ CNi 0 v o I 1 A T— IXN C O C— Cv! CNJ V O V O C O CO - d - - d " V O IXN ON. C—* CO si* d O CM d -CD O N 8 I r— C D O N C O CD C— C— Cvi %r\ J C O 0 U~N C— CD LCN I N O c o ir\ i 1 A I U N CN1 C D CO I c— O N CD T— CNJ C O - d - LTN v o ö
