De teelt van radijs onder glas

De teelt van radijs onder glas

HOOFDSTUK 1 CENTRALE LANDBOUWCATALOGUS

0000 0935 4164

-vu? '<

c\ 2 / 3

door M. van der Linden (Consulentschap voor de Tuinbouw te Naaldwijk)

Algemene informatie

Radijs behoort tot de

fa-milie van de kruisbloemigen (Cruciferen) en draagt als officiële naam: Rhaphanus sativus L var. radicula. Nauw verwant aan radijs is rammenas of Rettich (Rhaphanus sativus L var. niger), waar de laatste tijd ook meer belangstelling voorkomt.

De radijsteelt in ons land is al oud. Reeds rond 1600 werd in oude geschriften

Tuinderij leidraad (Radijsteelt)

melding gemaakt van de teelt. Radijs werd toen vooral geteeld in klooster-tuinen en in de klooster-tuinen van de welgestelde landheren. Door onderlinge competitie tussen de verschiliende tuinlieden en landheren om de mooiste en beste ra-dijs te telen, werd er al aan een zekere vorm van veredelen gedaan. Het uiterlijk van de radijs is in de loop der jaren sterk aan

mode onderhevig geweest. Dan weer was langwerpig in de mode, dan weer rond. Ook de kleur is niet altijd zo geweest zoals we die nu kennen. Enkele jaren geleden werd in enkele gebieden nog volop half wit-half rode radijs geteeld. Ook nu nog komt men in enkele prijscouranten van de selectiebedrijven deze typen tegen. Toch zijn deze rassen vrijwel geheel ver-drongen door selecties uit de Ronde Rode typen.

De laatste jaren hebben

zich in de radijsteelt snelle ontwikkelingen voorgedaan. Oude en bekende teeltme-thoden zijn vervangen door een meer moderne aan-pak. Wij denken hierbij vooral aan het machinaal zaaien met gefractioneerd zaad. De teelt van radijs in de natuur is minder be-langrijk geworden terwijl de glasteelt een grote uit-breiding heeft ondergaan. Aanpassing van de keur-en veilingvoorschriftkeur-en heb-ben de mogelijkheden van de export vergroot. Ook het

feit dat radijs nu landelijk in hetzelfde type fust is verpakt (radijskrat) heeft in het buitenland een goede indruk gemaakt. Het koelen op de bedrijven en op de veiling heeft de houdbaar-heid, en daarmee de aan-komstkwaliteit bij de con-sument, verbeterd. De vraag naar Nederlandse radijs is dan ook gegroeid, zodat de prijs zich kon handha-ven, ondanks de uitbrei-ding die de teelt heeft on-dergaan. Dit alles heeft er-toe geleid, dat men in het kustgebied van het West-land tot de teelt van jaar-rondradijs in moderne kas-sen is gekomen. Door deze sterke opkomst van de glas-radijs, is de radijs uit de natuur niet alleen kwalita-tief, maar ook relatief van weinig betekenis meer. We 124

zullen ons in deze brochu-re dan ook uitsluitend bezig houden met de teelt van radijs onder glas. Omdat er zelden of nooit in de sta-tistieken onderscheid wordt gemaakt tussen natuur- en glasradijs, zijn alle statis-tische gegevens inclusief radijsuitde natuur.

PRODUKTIEGEBIEDEN Blijkens de gegevens over de oppervlakte radijs per veilinggebied, is er de laat-ste jaren een verschuiving in de gebieden opgetre-den (zie tabel 1). Het vroe-ger toch wel belangrijke teeltgebied rond Amster-dam, is vrijwel geheel ver-dwenen terwijl het West-land en met name veiling Westland Zuid, een explo-sieve ontwikkeling te zien geeft. Er zijn nogal wat

ont-Tabel 1. Oppervlakte in ha per veilinggebied. " Veiling Zuid-Holland Z u i d " Amsterdam Breda Westland Z u i d " Venlo Westland N o o r d " Delft/Westerlee" Totaal 1963 36' 12 5,5 3,4 1,3 58,2 1968 45 16 5,7 8,0 6,2 80,9 1976 55 3,0 90 10 7 5 170 1 9 7 7 " * 60 2,0 120 12 11 6 211

De weergegeven oppervlakte is afgeleid van de veilingaanvoer In dit overzicht is 100.000 bos als norm voor de opbrengst van 1 ha geno-men.

In 1963 en in 1968 was Zuid-Holland Zuid nog verdeeld over de veilin-gen Barendrecht en Zwijndrecht.

Westland Zuid was toen nog weergegeven als Monster, terwijl West-land Noord zowel als Delft/Westerlee of hun representanten nog geen bekendheid als radijsveiling hadden.

' Voor 1977 is de te verwachten oppervlakte afgeleid van de enquête die in december 1976door het CB is gehouden.

De sterke stijging bij Westland Zuid is te verklaren uit de opkomst van de jaarrondteelt Hierbij wordt in dezelfde teeltruimte wel 7 à 8 keer per jaar gezaaid.

o

o

wikkelingen die tot deze sterke uitbreiding hebben bijgedragen. De zandgron-den die dit gebied heeft, la-ten zich uitermate gemak-kelijk bewerken. Het West-land heeft voldoende glas om snel in welke teelt dan ook uit te breiden als zich daartoe de mogelijkheden voordoen. Verder kan men relatief gemakkelijk over de arbeidskrachten beschikken die nodig zijn om de radijs te oogsten. De uitbreiding van Westland Zuid vindt voor een groot deel plaats op de bestaande radijsbe-drijven, die van een éénma-lige teelt naar de jaarrond-teelt gaan. Voor het gebied Zuid-Holland Zuid, zien we een vrij stabief verloop met een lichte uitbreiding. Ven-lo vertoont een lichte stij-ging, terwijl Breda

lang-Tuinderij leidraad (Radijsteell)

Tabel 2. Produktieomvang

Aanvoer x 1000 bos. prijs centen per bos

1972 1973 1974 1975 1976 Totaal aanvoer 13 800 13 600 14 200 14900 17 650 prijs 38 50 49 55 61 maart aanvoer 3 380 2.700 3.030 3.500 3 900 prijs 42 54 60 69 77 april aanvoer 6 530 5 8 2 0 7 680 5 510 7.950 prijs 40 65 41 59 58 m e i aanvoer 3 840 5.040 3.460 5.870 5 800 prijs 32 31 55 44 54 Bron: Produktennota Radijs van het Centraal Burov.Tmnbouwveilingen.

1976 telefonische gegevens Centraal Burov Tuinbouwveilingen. De totaalaanvoer betreft alleen de maanden maart, april en mei.

zaam terugzakt. Naast Westland-Zuid, is er ook bij de twee overige West-landse veilingen, namelijk Westland Noord en Delft-Westerlee een, zei het ge-ringe, uitbreiding in de ra-dijsteelt waar te nemen. Duidelijk is wel, dat de Ne-derlandse radijsteelt een vrijwel volledige Zuidhol-landse aangelegenheid is.

Uit de gegevens over de produktie-omvang in tabel 2 blijkt, dat er vooral de laat-ste jaren een lichte uitbrei-ding van de teelt in de voorjaarsmaanden is opge-treden. Bij deze uitbreiding is het des te opvallender dat ook de prijs, ondanks de uitbreiding, regelmatig mee omhoog gaat. We zouden hieruit de conclusie

kunnen trekken dat ook de vraag naar Nederlandse ra-dijs is gestegen en zelfs meer is gestegen dan het aanbod. Ondanks deze op het eerste gezicht gunstige voorwaarden is het eigen-lijk maar één gebied, met name het gebied van Vei-ling Westland Zuid dat voor deze uitbreiding verant-woordelijk is. Sterker nog',

de uitbreiding in het West-land is zelfs groter dan de landelijke uitbreiding. W e mogen dus a a n n e m e n dat er de laatste jaren in enkele teeltgebieden i n k r i m p i n -gen hebben plaatsgevon-den. In dit verband moet m e n de teelt in de natuur, die normaal de produktie in mei brengt, als een terug-lopende zaak beschouwen. Dit temeer, omdat de lan-delijke produktie de laatste t w e e jaar niet is toegeno-men maar de produktie van glasradijs w e l . In het West-land alleen al is er in 1 9 7 6 in de maand mei 3 miljoen bosradijs aangevoerd. Radijs is altijd een zuiver voorjaarsprodukt geweest. De meeste j a r e n w a s de produktie in maart, april en mei meer dan 8 0 % van de totale jaarproduktie. De 126

Veilingaanvoer per maand in procenten in de jaren '60

48 44 40 36 32 28 24 20 16 12 8 4

|—

T-i-.

Figuur 1. 1 I—i 1 j f m a m j j a

(Bron: Boekie Teelt van Hadijs, Consulent se hap Alkmaar)

% Veilingaanvoer per maand in procenten in 1976 48 44 40 36 32 28 24 20 16 12 8 4

-•——• Figuur 2. ,s ,s

-rm-n

j f m a m j j a s o n d

(Gegevens Centraal Burn van Tuinbouwveilingen in NederlandI

laatste jaren is daar ver-andering in gekomen. Nog steeds zijn de drie voor-jaarsmaanden de belang-rijkste, maar dat neemt niet weg dat er ook in de andere

maanden steeds meer ra-dijs w o r d t aangevoerd. Het best kunnen w e dit illustre-ren door de jaaraanvoer in procenten over de m a a n -den te verdelen. We zien

dan een niet onaanzien-lijke verschuiving in het aanvoerpatroon vanaf de zestiger j a r e n . (Figuur 1 en 2).

Deze ontwikkeling is een Tuinderij leidraad(Radi|steelt)

%

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 Zuid-Holland Zuid 1976

Verdeling van de aanvoer in procenten per maand voor de belangrijkste radijsveilingen

0,08

Figuur 3.

1 1 _ ^

! f m a m a s o n d

'Volgens opgave veiling Zuid-Hollend Zuidl

% Westland Zuid 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Verdeling van de aanvoer in procenten over het jaar 1976 Figuur 4.

•—T~

l— —|

0.15 0,44| ' *——l~"l | j f m a m j j a s o n d

(Volgens opgeve veiling Westland 2uid'

gevolg van een geheel nieu-we teeltwijze namelijk het telen van radijs het gehele jaar rond onder glas. De in-vloed van deze teeltwijze op het aanvoerpatroon is te

Tuinderij leidraad (Radijsteelt)

zien in figuur 3en 4.

In Zuid-Holland Zuid gaat het om een éénmalige teelt met de aanvoerpiek in april en in Westland Zuid zien we grote invloed van de

jaarrondteelt die een meer gespreide aanvoer over het jaar geeft. Het is duidelijk, dat als de radijsteelt zich zo gespreid over het gehele jaar uitbreidt, er meer

mo-gelijkheden zijn, dan bij een uitbreiding van de één-malige teelt in het voorjaar. De spreiding van de aan-voer is weergegeven in cij-fers in tabel 3.

Ondanks de grote aanvoe-ren blijkt dat de prijs zich op de twee grote radijs-veilingen uitstekend kan handhaven ten opzichte van de gemiddelde prijs in Ne-derland. Eigenlijk is de ver-houding voor de twee „Zuidveilingen" nog gunsti-ger, want de betere prijs-vorming op deze veilingen werkt ook door in een ho-gere landelijke middenprijs. Zouden we op de landelijke middenprijs een correctie toepassen, dan komt de rest van Nederland er nog on-gunstiger af. Voor een goe-de prijsvorming is goe-de aan-wezigheid van exporteurs

Tabel 3. Aanvoer Maand Januari Februari Maart April Mei Juni Juli Augustus josradijsx 1000 bos Westland Zuid 14 40 972 1 768 2.326 902 423 ' 503 Zuid-Holland Zuid 4,4 0,3 599 3.243 922 349 105 70 Gemiddelde prijs Westland Zuid 98 111 84 71 66 47 49 34 Zuid-H Zuid 73 108 82 63 59 42 35 38 Neder land 66 94 77 58 54 39 41 33 op de veiling van wezenlijk

belang. E X P O R T

Een groot deel van de Ne-derlandse radijs w o r d t ge-ëxporteerd. Veruit de be-langrijkste afnemer is West-Duitsland. Verder gaat er nog w a t radijs naar Zwe-den, België, Zwitserland en Engeland. Tabel 4 geeft hiervan w a t cijfers.

De export van radijs bevindt 128

zich in een stijgende lijn. De gegevens in tabel 4 hebben betrekking op de maanden maart, april en mei en zijn ontleend aan de produktennota radijs van het CB. Toch is het ex-portpercentage niet over alle veilingen evenredig verdeeld. Er zijn veilingen w a a r de export nauwelijks van enig belang is, t e r w i j l er ook veilingen zijn w a a r bijna alle aangevoerde

ra-Tabel 4. Export van radijs uit Nederland x 1000bo

West-Duitsland Zweden België Zwitserland Engeland Export totaal Produktietotaal Nederland 1972 7.540 185 15 10

—

7 760 13.800 1973 7 4 6 0 140 10 100 5 7 7 3 5 13 600 s 1974 8.260 80 45

—

90 8.485 14.200 1975 8 9 2 5 115 85 45 40 9 445 14 900 dijs w o r d t geëxporteerd. Voor

de t w e e grootste veilingen is het percentage export van de aanvoer respectievelijk: Zuid-Holland Zuid 6 0 - 7 0 % Westland Zuid 8 0 - 9 0 % Door de grote vraag van West-Duitsland, is het lo-gisch dat de uitbreiding van de teelt ook in het gebied zit dat de grootste export naar dat land heeft. Het zijn echter niet alleen de vraag en de prijs die de

uit-breiding van de radijs be-palen. Er moet aan andere voorwaarden w o r d e n vol-daan zoals goede grond en ook de beschikking over voldoende arbeidskrachten, maar daar komen w e later w e l op terug. E I G E N P R O D U K T I E W E S T - D U I T S L A N D Omdat WestDuitsland o n -ze grootste a f n e m e r is, is het interessant om te w e

o

o

ten hoe groot de eigen pro-duktie van West-Duitsland ongeveer is. De totale produktie ligt rond de 19 m i l -joen bos. Dat is vergelijk-baar met de totaalproduktie van Nederland. Van deze

19 miljoen bos komt onge-veer 14 miljoen van onder glas en de rest is uit de natuur. Zowel in totaalpro-duktie als in oppervlakte zit de laatste j a r e n w e i n i g verandering. areaal x h a 1 9 7 2 1 9 7 3 1 9 7 4 1 9 7 5 131 124 132 127 produktie x 1 0 0 0 bos 1 9 . 0 0 0 1 8 . 5 0 0 1 7 . 0 0 0 — Na een aanvankelijke ople-ving in 1 9 7 2 lijkt het erop, dat w e in West-Duitsland met een geringe teruggang te maken hebben.

Tuinderij leidraad (Ftadi|steelt|

Tabel 5; Invoer van doorgevoerd wordt Invoer x 1000 kg 1972 1973 1974 1975 1976

Amerikaanse radijs in Nederland inclusief de radijs naar West Duitsland.

(1 kg is 5 zakjes of 5 bos) Jan. 240 410 254 380 510 Febr. 638 595 261 566 219 Maart 456 411 174 607 258 April 65 59 3 1 39 Mei 1 2

—

54 1 die vanuit Oktober 99 18 10

—

86 Nederland Novemb. 69 258 131 14 333 weer Decemb. 201 316 417 400 I M P O R T R A D I J S I N N E D E R L A N D E N W E S T -D U I T S L A N -D

Door het vooral in het ver-leden, seizoenmatige ka-rakter van de Nederlandse radijsaanvoer, blijkt er bui-ten onze topmaanden nog een belangrijke invoer van radijs in Nederland en West-Duitsland te zijn. De-ze importradijs is voorna-m e l i j k a f k o voorna-m s t i g u i t d e USA. Het voornaamste teeltge-bied daar is Florida. De radijs w o r d t verhandeld

zonder loof en verpakt in plastic zakjes. De kwaliteit is over het algemeen aan de matige kant en soms zelfs zeer slecht. Door ver-schuiving van het teeltpa-troon en een daarmee ge-paard gaande verschuiving in het aanvoerpatroon, moet het mogelijk zijn om een gedeelte van deze Amerikaanse radijs van de markt te verdringen. In tabel 5 is de omvang van de Amerikaanse import aangegeven.

In 1 9 7 4 zien w e een ster-ke teruggang in de invoer van uit de USA. Dit vindt voor een groot deel zijn oorzaak in de t o e n m a l i g e energiecrisis. In 1975 en 1976 zijn de invoeren weer sterk gestegen. Wel is te zien dat de A m e r i -kaanse radijs het veld moet ruimen als de Nederlandse op de markt verschijnt. Met deze cijfers in handen lijkt het zeker zinvol, om aan een bredere spreiding van radijs over het hele jaar te

werken. In het belangrijk-ste teeltgebied dat Neder-land heeft, namelijk het Westland, wordt daar hard aan gewerkt. Door het opkomen van de herfst-teelt onder glas, ziet men ook in de herfstmaanden zo'n 500.000 bos radijs per maand op de veiling ver-schijnen. Door met zaaien door te gaan tot in no-vember, kan men ook in januari nog redelijk veel

radijs van goede kwaliteit brengen, al is de smaak door de ongunstiger groei-omstandigheden mogelijk wat flauwer dan in de zo-mer. Als laatste mogelijk-heid om het aanvoerpa-troon over het gehele jaar te spreiden zijn er nu be-lichtingsproeven aan de gang waarvan de eerste resultaten veel goeds be-8

Door de m o d e r n e aanpak (hier zelf s m e t proef-belichting) doen zich g r o t e verschuivingen in de radijsteelt voor

loven voor de oogstperiode I men we nog wel uitge- I de financiële consequen-januari-februari. Later ko- I breid op deze proeven en I ties terug.

H 0 0 F D S T U K 2

Economische aspecten

O M Z E T

Met ongeveer 10 miljoen gulden jaaromzet, blijft de radijs ver achter bij gigan-ten als tomaat, sla, kom-kommer en paprika, die veelvouden van dit bedrag aan omzet hebben. Meer en meer w o r d t tegenwoordig echter niet alleen aan de directe economische bete-kenis, de directe opbrengst van een produkt in guldens gedacht, maar steeds meer w i n t de gedachte veld dat gewassen ook een indirecte economische betekenis kun-nen hebben. M e n bedoelt dan dat een breed aanbod van kleine gewassen de af-zet van de „ g r o t e n " t e n Tuinderi|leidraad(Radijsteelt)

goede komt. Een veiling van bijvoorbeeld alleen maar tomaten, blijkt voor de han-del onaantrekkelijk te zijn Hoe breder het produkten-pakket van een veiling is, des te aantrekkelijker is het voor de handel en daarmee uiteraard ook voor de le-denaanvoerders. Dit her-nieuwde inzicht heeft ertoe geleid, dat de veilingen steeds minder geneigd zijn kleine Produkten

gezamen-lijk op één punt te veilen. M e n gaat zelfs zover, dat eventuele prijsverschillen van een klein produkt ten opzichte van een andere vei-ling, w o r d e n bijbetaald M e n hoopt h i e r m e e t w e e dingen

te bereiken. In de eerste plaats, dat het produkt aan de veiling blijft en in de tweede plaats dat het door deze prijsmaatregel zo zal groeien, dat in korte tijd de verschillen in prijsvorming v e r d w e n e n zijn. W e zien danook een duidelijke stimu-lans vanuit de veilingen om de teelt van kleine gewas-sen ter hand te nemen Dit geeft een verlichting van het areaal v a n de , , g r o t e n " en maakt door een vergroot produktenpakket de afzet van de „ g r o t e n " ook nog gemakkelijker. Op een en-kele veiling w o r d t al een gedeelte van de omzet gereserveerd voor het s t i m u

-leren van kleine gewassen Dit heeft er toe geleid, dat radijs in het W e s t l a n d door de veilingen als een troetel-kind w o r d t behandeld en de veilingen zeer positief rea-geren op elke v e r n i e u w i n g

in de teelt of afzetmogelijk-heid. Wat een dergelijk sa-menspel vermag, blijkt duidelijk aan de o n t w i k k e l i n -gen in de radijsteelt in het gebied van Westland-Zuid zoals w e dat in het vorig hoofdstuk hebben laten zien.

Uit de cijfers in tabel 6 blijkt duidelijk, dat de to-maat en de sla veruit de be-langrijkste produkten van veiling Westland-Zuid zijn

Verder zien w e dat de druif, eens het visitekaartje van het Westland ondanks een goede prijsvorming, zich niet meer kan handhaven. De plaats van de in beteke-nis wegvallende druif w o r d t op deze veiling volledig in-genomen door de opkomen-de radijs Ook opkomen-de in op-komst zijnde Produkten als paprika en aubergines zul-len in de nabije toekomst een steeds groter deel van de omzet voor hun rekening nemen.

KOSTEN E N O P B R E N G S T E N Al is radijs voor de Neder-landse tuinbouw nog een klein produkt, voor veel te-lers is het dat beslist niet meer omdat een groot deel van hun inkomen en voor enkelen zelfs hun hele in-komen, door de opbrengst 10

TABEL6 Vergelijkend omzet-overz ..Westland Zu Produkt: Tomaten Sla Radijs Druif Diversen i d " 1972 56,4 % 27,6% 0,7% 3,3% 12,0% 100.0% 1973 56.0 % 27,9% 1,3% 2,8% 12,0% 100,0% •cht in procenten op vei 1974 52,5% 29,5% 2,0% 2,5% 13,5% 100,0% 1975 56.9% 23,8% 3,1 % 1,8% 14,4% 100.0% ing 1976 53,6% 27,7% 4,6% 1,2% 12,9% 100,0% van de radijs w o r d t bepaald

Het is dan niet meer dan lo-gisch om in deze brochure nader in te gaan op het kos-t e n - en opbrengskos-tenaspeckos-t van de teelt van radijs on-der glas. Door de snelle op-mars van de radijsteelt on-der glas, is deze sinds 1975 ook opgenomen in het LEI vademecum voor de glastuinbouw en w e l op bladzijde 57. In deze tabel-len zijn voor zes zaaidata de directe teeltkosten bere-kend De arbeidsbehoefte is vermeld in uren. Door de

snelle veranderingen in de kosten is er op enkele plaat-sen verandering in de ko-l o m m e n aangebracht A R B E I D S B E H O E F T E Radijs geeft een zeer grote arbeidspiek rond de oogst Voor de meeste teeltwijzen geldt, dat meer dan 9 0 %

van de totale arbeidsbe-hoefte w o r d t opgeslokt door de oogstwerkzaamheden Het bossen, w a s s e n e n in-pakken is nog steeds hand-werk en dat zal, zolang de radijstuinders het voor het zeggen hebben, nog w e l zo blijven. Hoe de arbeidsver-deling over- en de totale arbeidsbehoefte per teelt is, vindt u in 8 weergegeven A R B E I D S K O S T E N

Als w e arbeidsuren tegen f 18,- per uur waarderen, komen w e op de volgende arbeidskosten per 1 0 0 0 m2 (ingld.) Zaaiperiode: d e c , j a n . , febr., mrt. apr. /

aug., sept. o k t . _nov. Arbeidskosten:

2.592,3.042, 3.024, 2.772, 2.736, 2.304,2 952,2 232.

Arbeidskosten per bos:

0 4 3 , 0 3 4 , 0 3 0 , 0 2 8 , 0.27, 0.33, 0.33, 0.45. Tuinderij leidraad (Radijsteelt)

T A B E L 7 T e e l t g e g e v e n s per 1 0 0 0 m Z a a i p e r i o d e 1 T e e l t k e n m e r k e n W i j z e v a n z a a i e n Zaadfractie Rijen p e r k a p 3 , 2 0 m V e r w a r m i n g d m.v.: Stookperiode: — aanvang — einde Oogstperiode Rassen: — ronde rode sel. 2. O p b r e n g s t e n :

A a n t a l bos Gem. prijs (excl. BTW) Geldopbr. (excl. BTW) Geldopbr. (incl BTW) Directe teeltkosten Zaad Brandstof gas m3 Kunstmest B e s t r i j d i n g s m i d d e l e n B i n d m i d d e l e n en ov mat. Werk door d e r d e n - f r e z e n A f l e v e r i n g skosten: — fust (radijskrat) — v e i l i n g k o s t e n 3 . 5 % 1 — v r a c h t 5 1 2 1 5 12 precisiezaai 3-3.2 m m 3 0 h e t e l u c h t z a a i d a t u m oogst 1 5 / 2 - 1 / 3 100 1 6 0 0 0 1.00 6 0 0 0 6 2 4 0 h o e v . 4 0 k g 7 0 0 0 7 0 kg 2 0 0 st f 6 0 0 0 2 0 0 k r b e d r a g 2 4 0 1 0 5 0 5 0 5 0 2 5 6 5 4 4 2 1 0 5 4 1 0 1 2 0 1 precisiezaai 2 5-3 O m m 3 6 h e t e l u c h t z a a i d a t u m 1 5 / 2 1 0 / 3 - 2 4 / 3 1 0 0 % ÜÜOO 0 . 7 5 6 7 5 0 7 0 5 0 hoev. 3 5 kg 4 0 0 0 7 0 k g 3 0 0 st f 6 7 5 0 3 0 0 k r b e d r a g 2 1 0 6 0 0 5 0 5 0 2 5 6 5 6 5 2 4 5 8 0 1 2 1 0 2 precisiezaai 2 5-3 O m m 3 6 h e t e l u c h t z a a i d a t u m 2 0 / 2 1 / 4 - 1 3 4 100'J 1 0 0 0 0 0 . 6 5 6 5 0 0 6 8 0 0 hoev. 3,5 kg 2 0 0 0 7 0 kg 3 3 5 st f 6 5 0 0 3 3 5 k r b e d r a g 2 1 0 3 0 0 5 0 5 0 2 5 6 5 7 0 2 4 0 8 5 1 0 3 2 0 3 precisiezaai 2 5-3 O m m 3 6

—

—

—

2 6 4 - 5 5 1 0 0 ° o 1 0 0 0 0 0 , 6 0 6 0 0 0 6 3 0 0 hoev. 3,5 kg 7 0 kg 3 3 5 st f 6 0 0 0 3 3 5 k r b e d r a g 2 1 0

—

5 0 5 0 25 6 5 7 0 2 2 0 8 5 10 9 2 0 9 precisiezaai 2 4 - 2 8 m m 3 0 h e t e l u c h t z a a i d a t u m oogst 2 0 1 0 - 1 0 11 1 0 0 % 7 0 0 0 55 3 . 8 5 0 4 0 0 4 hoev 2 0 5 0 0 7 0 kg 2 3 4 st f 3 3 . 0 2 3 4 k r b e d r a g 1 2 0 7 5 5 0 5 0 2 5 6 5 51 1 3 5 6 3 1 1 0 2 0 1 0 precisiezaai 2 8-3 O m m 3 3 h e t e l u c h t ' a a . d a t L m 15 11 ~'-0 11 1 0 0Jo 9 0 0 0 6 0 5 4 0 0 5 6 1 6 | bedrag 3 0 1 8 0 1 5 0 0 7 0 kg 3 0 0 i L f 5 4 0 0 3 0 0 st 2 2 5 5 0 5 0 2 5 6 5 6 5 1 8 9 9 0

Rente omlopend vermogen Totaal (excl. arbeid en BTW) 15 1 803 15 1.405 1 0 1.105 5 7 8 0 5 6 3 9 10 9 3 9

Meer dan 90 '/o van dearbeidsbehoeftegaat naar deoogstwerkzaamheden

12 TABEL8. Arbeidsbehoefteper 1000 m Zaai periode December Januari Februari Maart April t / m aug. September Oktober November zaai-e n 4 4 4 4 4 4 4 4 teelt 2 0 15 1 0 7 5 7 1 0 2 0 -pres-t a -pres-t i e / uur 5 0 6 0 6 5 7 0 7 0 6 0 6 0 5 0 oogst produk-t i e / 1000 m 6 0 0 0 9 0 0 0 10 000 10000 10 000 7.000 9.000 5 0 0 0 aantal uren 1 2 0 1 5 0 1 5 4 1 4 3 1 4 2 1 1 7 1 5 0 1 0 0 totaal 1 4 4 1 6 9 1 6 8 1 5 4 1 5 2 1 2 8 1 6 4 1 2 4

Het zal duidelijk zijn dat het hier gaat om benaderingen Elk bedrijf is weer anders en ook zullen niet alle bos-sers dezelfde prestatie le-veren. Toch blijkt dat deze normen in de praktijk goed bruikbaar zijn en men dus aan de hand hiervan een

redelijke arbeids- en kosten-begroting kan maken voor de teelt van radijs. Naast arbeidskosten en directe teeltkosten moet ook reke-ning worden gehouden met de kosten van de teeltruim-te waarin radijs wordt ge-teeld Omdat de

de van alle teelten niet ge-lijk is, moeten we ook bij de berekening van de kosten voorde teeltruimte hiermee rekening houden Het meest eenvoudige reken-voorbeeld wordt gevonden door de vaste jaarkosten te delen door 52 en dit bedrag voor elke teelt te vermenig-vuldigen met de teeltduur inweken.

Als we de nieuwwaarde van een radijsbedrijf stel-len op f 80,-/m2 kunnen we

de volgende jaarkosten be-rekenen: Afschrijving 7 % van f80,-Rente 5 % van f 80,-Onderhoud = f 5,60 = f 4,00 = f 1,00 f 10,60 f 10,60:52 =f0,20/week.

Tuinderij leidraad (Radijsleelt)

I n d e w m t e r k u n n e n d e , , n i e t e n " d e a r b e i d s p r e s t a t i e b e h o o r l i j k d r u k -k e n

Het verschil in arbeidspres-tatie is een gevolg van de minder goede kwaliteit van de radijs in de winterperio-de. Men heeft dan vaak te maken met veel zogenaam-de „nieten" (radijs die geen knol vormt) die de arbeids-prestatie aanzienlijk nen drukken Verder kun-nen in de vroege herfst pro-blemen als ,,wit" en lang

T A B E L 9. T o t a a l k o s t e n radijs Zaai-p e r i o d e December J a n u a r i Februari M a a r t A p r -aug. S e p t e m b e r Oktober November Teelt-d u u r in w e -k e n • 11 9 8 7 4 6 8 12 Kos-t e n t e e l t - ruim-t e 2 2 0 0 1 8 0 0 1 6 0 0 1 4 0 0 8 0 0 1.200 1 6 0 0 2 . 4 0 0 per 1 0 0 0 m e n per t e e l t D i r e c -t e t e e l t k o s -t e n 1 8 0 3 1 4 0 5 1 1 0 5 7 8 0 7 8 0 6 4 4 9 3 9 1.803 A r b e i d s k o s -t e n 2 5 9 2 3 0 4 2 3 0 2 4 2 7 7 2 2 7 3 6 2 3 0 4 2 9 5 2 2 2 3 2 To-t a a l k o s -t e n 6 5 9 5 6 2 4 7 5 . 7 2 9 4 9 5 2 4 3 1 6 4 1 4 8 5 4 9 1 6 4 3 5 O p b r e n g st in b o s 6 0 0 0 9 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 7 0 0 0 9 0 0 0 5 0 0 0 Kos-ten p e r b o s 1 1 0 0 7 0 0 . 5 8 0 . 5 0 0 4 3 0 6 0 0 6 1 1 2 9 * De teeltduur is h i e r g e n o m e n inclusi

loof, het onmogelijk maken om snel een bos radijs te maken Lang loof geeft niet alleen moeilijkheden bij het bossen, maar vooral bij de-gene die de radijs in moet pakken In het voorbeeld is de totale oogstprestatie ge-nomen Dat wil zeggen, het totaal aantal bossen dat men per manuur aan de veiling kan neerzetten

(oog-ef de t i j d die nodig is o m te o o g s t e n

sten, ophalen, spoelen, in-pakken en naar de veiling brengen).

Aan de hand van de nu be-kende gegevens kan men de totale kosten per teelt, per 1000 m2 of per bos

uit-rekenen. Dit kan voor de verschillende zaaidata (ta-bel 9).

D E T O T A A L K O S T E N Het is duidelijk dat de ho-gere directe teeltkosten in verband met stoken, de la-gere bosopbrengst per m2,

de langere teeltduur en de lagere arbeidsprestatie, de kostprijs van de radijs in de w i n t e r m a a n d e n enorm doen stijgen. Het is dan ook logisch dat men in de prak-tijk in november v r i j w e l geen radijs zaait. Dit laat-ste heeft dan w e e r tot ge-volg, dat door een gering aanbod de prijs hoog kan oplopen. Deze w i n t e r (1 9 7 6 -1977) is er regelmatig tus-sen de f 1,30 en f 1,80 voor een bos radijs betaald Ondanks dat, zien w e de teelt in de w i n t e r onder normale omstandigheden w e i n i g uitbreiden Wel is er belangstelling voor radijs bij kunstlicht in de w i n t e r 14

gekomen De ervaringen hiermee zijn nog slechts beperkt, maar aan het eind van dit hoofdstuk zullen w e er nog w e l op terug komen Over de kosten van de teelt-ruimte w i l l e n w e nog een opmerking maken. A l s men besluit om inplaats v a n ra-dijs te telen, de kas leeg te laten liggen, hoeft met de kosten van de teeltruimte geen rekening te w o r d e n gehouden omdat een lege kas geen vergoeding voor rente en afschrijving op kan leveren. Als men geen re-kening houdt met de vaste kosten van de teeltruimte, komt de kostprijs voor de november-zaai op 8 0 cent per bos. W e zijn er echter van uitgegaan, dat kassen zeker in het winterhalfjaar geen 12 w e k e n lang leeg

mogen liggen en men dus

inplaats van radijs, een an-dere teelt kiest

KOSTEN EN O P B R E N G S T E N J A A R R O N D T E E L T Naast bedrijven w a a r één of enkele keren radijs w o r d t geteeld, zijn er de laatste jaren bedrijven gekomen, w a a r niets anders meer dan radijs w o r d t geteeld M e n spreekt dan van het jaar-rondtelen van radijs De kosten zowel als de op-brengsten van een dergelij-ke teelt laten zich vrij ge-makkelijk berekenen Ook hier geldt, dat het een glo-bale benadering is, omdat eigenlijk ieder bedrijf zijn eigen kosten en opbreng-sten heeft. Toch k u n n e n w e door alles op een rijtje te zetten een aardige indruk krijgen van het hoge niveau

van kosten en opbrengsten die een radijsteelt het jaar-rond heeft.

Uitgangspunten. Het is mogelijk om m i n i m a a l 6 teelten per jaar te hebben Méér is ook mogelijk en ze-ker op enkele bedrijven haalbaar. Het lijkt echter zinvol om hier w a t aan de voorzichtige kant te blijven Er zal ook w e l e e n s een teelt mislukken De ar-beidsprestatie mogen w e stellen op 6 0 bos per man-uur (veilingklaar) Uitgaan-de van 6 teelten van 10 b o s / m2 komen w e tot een

totaalc-^brengstvan 6 0 b o s / m2. Deze 6 0 bos geven dus

een arbeidsbehoefte van één uur per m2 per jaar. De

gemiddelde jaarprijs ligt de laatste j a r e n rond de 6 0 cent per bos.

o

o

Opbrengst: per m2 ( 6 0 b o s x 60cent) f 3 6 , 0 0 Kosten: rente en af sehr. 1 2 % f 9,60 v . f 8 0 , - / m2 Brandst. 1 0 m3 gasà 15 cent f 1,50 Grondont-smetten f 1,00 Directe teelt-kost. 6 x 0 , 7 5 f 4 , 5 0 Arbeidskost. 1 u u r à f 18,- f 18,00 Totaal kosten Ondernemers-overschot f 3 4 , 6 0 f 1,40 Kostprijs per bos

f 3 4 , 6 0 : 6 0 = f 0,58. Enkele opmerkingen: Dit is slechts een benade-ring, er kunnen zich allerlei varianten voordoen zoals: — De arbeidsprestatie kan hoger liggen dan 6 0 bos Tuinden) leidraad (Radijsteelt)

per manuur. M e n krijgt im-mers op een jaarrondbedrijf ongetwijfeld een grotere routine. Dit geeft lagere ar-beidskosten per m2.

— Door het telen van goe-de kwaliteit, kan goe-de midgoe-den- midden-prijs van de jaarrondteler hoger komen te liggen dan deveilingmiddenprijs. — Bij een w a t ouder bedrijf zullen de kosten voor rente en afschrijving lager liggen. Wel zal in oudere glasop-standen de bosopbrengst onder de 6 0 bos per m2

blij-ven.

— In een enkel geval zal men door gunstige teeltom-standigheden tot een ho-gere bosopbrengst per m2

kunnen komen.

Als redelijke normen om een indruk te krijgen in de kosten-opbrengstverhou-ding van een radijsjaarrond

bedrijf, zijn de hier genoem-de cijfers goed bruikbaar. Het zal echter ook duidelijk zijn, dat er in de praktijk belangrijke verschillen tus-sen de bedrijven onderling zullen kunnen ontstaan. Dat komt in elke teeltvorm voor en radijs vormt hierop geen uitzondering. A l met al, blijft een kostprijs v a n rond de 58 cent per bos, vrij hoog. M e n zal dan ook alleen in die gebieden jaar-rondteelt k u n n e n bedrijven, w a a r men verzekerd is v a n een goede exportmogelijk-heid en daarmee van een goede prijsvorming. Op dit m o m e n t voldoen daaraan t w e e gebieden in Neder-land, het Westland en Ba-rendrecht, of zo u w i l t het veilinggebied van Zuid-Hol-land-Zuid. A l s w e er echter vanuit gaan dat

jaarrond-teelt onder glas alleen mo-gelijk is op lichte- dan w e l zandgronden, valt Zuid-Hol-land-Zuid al direct af, behal-ve dan die gebieden w a a r zandgronden te vinden zijn. In overig Nederland is de aanvoer in het grootste deel van het jaar te gering om een redelijke export en daarmee een prijs mogelijk te maken In het W e s t l a n d en met name langs de kust, is het mogelijk gebleken door gebruik v a n moderne kassen met veel luchtings-mogelijkheden en dank zij de koelende invloed van de zee, om ook in de zomer met succes radijs onder glas te telen.

W I N T E R P E R I O D E In de lange w i n t e r p e r i o d e is de hoeveelheid aangevoer-de radijs in januari en

Rechtsboven: De heristteelt is het moeilijkst. Hier het ras Robino, gezaaic september, met een goede loonontwikkeling

Rechtsonder: Een ras dat door zijn loofontwikkeling in de herfst niet geschikt is voor dit jaargetijde

al februari, te gering. Dit is een gevolg van de trage groeisnelheid en het lage knollingspercentage. Even ter vergelijking: in de zomer heeft men geen moeite om in 3 weken teeltduur 10 bos per m2 te halen, terwijl

men in de winter in een teeltduur van 12 weken slechts 5 bos per m2 haalt.

In die 12 weken moet men vaak gedurende lange perio-den nog wat stoken om de temperatuur op peil te hou-den. In ieder geval moet de radijs vorstvrij blijven. Op veel bedrijven wordt er dan ook niet gezaaid in de periode tussen 20 oktober en 20 december. De radijs van 20 oktober is eind de-cember oogstbaar en de radijs van 20 december is pas eind februari oogst-baar. Vandaar het gat in de 18

aanvoer. De enkeling die toch probeert om in die pe-riode radijs aan te voeren kan op hoge prijzen reke-nen, maar ook op een ma-tig produkt, een lange teelt-duur en een lage bosop brengst. Uit de kostprijsbe-rekening blijkf dat een prijs van f 1,29 per bosje dan nog geen weelde is. Toch is de ontwikkeling op het radijsfront doorgegaan en heeft men dit winterseizoen proeven met assimilatiebe-lichting genomen.

BELICHTINGS PROEVEN Licht heeft bij radijs invloed op het knollingspercentage en verder bekort licht de teeltduur. Hierdoor, een kor-tere teeltduur en meer oogstbare knollen per m2

was het de moeite waard om eens naar de kosten

Hier w e r d op 1 3 n o v e m b e r gezaaid (Robino). Het gedeelte op de voorgrond w e r d van 1 0 d e c e m b e r t o t 2 januari belicht. D e w i n s t is duide-lijk te zien

van belichten te kijken en of de verwachtingen zou-den worzou-den waargemaakt Uit de proeven bleek, dat de teeltduur ook midden in de winter teruggebracht kan worden tot 7 weken,

ter-wijl de bosopbrengst van 8 à 9 bos/m2 mogelijk bleek.

Toen deze gegevens bekend werden ontstond er toch bij de radijskwekers enig enthousiasme, omdat ook uit de berekeningen bleek

, dat belichten lang niet zo'n

(__J gek idee was als op het eerste gezicht lijkt Als we de kosten van belichten be-kijken nemen we de volgen-de uitgangspunten: — Geïnstalleerd vermogen: 18 Watt perm2 — Opgenomen vermogen: 20Wattperm2 — Investeringskosten: f 30,-perm2 — Belichtingsperiode: half september-half maart — Belichtingsduur maxi-maal: 20 uur per etmaal — Totale belichtingsduur:

1 8 0 0 uur

— Belichtingstijd per teelt: 2-4 weken aan het eind — Teeltduur door belichten: (_J) 5-7 weken

— Starten met belichten: 3 weken nazaaien.

Tuinderij leidraad (Radijsteelt)

1/9

1

1/9

1

10/10

i 1 i

Ztyl

1 1

1/12

1

2 1/2 20/3 3 4 | BELICHT 10/1 20/3 3 | ONBELICHT FIG. 5 Schematische voorzfstelling van het aantal teelten in e e n z e l f d e pe-riode bij w e l en niet belichten

Omdat slechts gedurende de helft van de teeltduur wordt belicht, behoeft ook maar de helft van de te telen oppervlakte met be-lichting geïnstalleerd te worden. De installatie moet dan wel verplaatsbaar zijn De investeringskosten per m2 teeltruimte komen dan

op f 15,-perm2.

Om een redelijk inzicht in de opbrengsten te verkrij-gen lijkt het goed om de teeltmogelijkheden in de winter van zowel belicht als onbelicht te bezien In

fig. 15 wordt het aantal ke-ren dat in genoemde perio-de geteeld kan worperio-den ver-geleken.

Naast een teelt méér in de-zelfde periode, mogen we door een hogere knollings-percentage ook nog een hogere bosopbrengst per m2 verwachten. In de

nor-male teelt zal men als regel in die periode niet hoger komen dan gemiddeld 7 bos per m2. Bij belichten mag

men wel uitgaan van ge-middeld 9 bos per m2. De

totale bosopbrengst in deze

periode wordt dan voor: belicht 4 x 9 =36 bos/m2,

onbelicht 3 x 7 = 21 bos/

Eventuele kwaliteitsverbe-teringen als betere smaak en kleur, zijn nog buiten beschouwing gelaten om-dat door de kleine omvang van de proeven hierover

nog geen definitieve uit-spraak mogelijk is. Wel zijn er van de zijde van de han-del gunstige reakties op het aanvoeren van belichte ra-dijs ontvangen De partij was kwalitatief duidelijk be-ter dan de rest, maar te klein om een extra prijs op te brengen. Bij grotere aan-voeren van belichte radijs mogen we zeker een betere waardering op de veiling verwachten.

KOSTPRIJS BIJ BELICHTEN

A a n de hand van de nu be-kende gegevens kan een kostprijsberekening w o r d e n opgemaakt voor zowel be-lichte als onbebe-lichte radijs (tabel 10). Voor de bereke-ning van de vaste kosten van de teeltruimte zal in beide gevallen de periode 1 september tot 1 april w o r -d e n g e n o m e n .

Het algemeen verbreide idee, dat belichten energie verslindt, hangt sterk af van de manier w a a r o p men dit benadert. A l s m e n uit-gaat van de energiebehoef-te per m2 heeft men

volko-men gelijk, maar als volko-men, en dat is veel reëler, uit-gaat van de benodigde hoeveelheid energie per eenheid van produkt, komt m e n heel anders uit.

2 0

TABEL 10. Kostenberekening van belichte en onbelichte radijs Voor de periode van 1 september tot 1 april

Vaste kosten teeltru imte 30 weken à f 0,20 Brandstof 8 m3à f 0,1 5

Direkte teeltkosten: belicht4xf 0,75 onbelicht3xf 0,75 Grondontsmetting 32 x f 1,00 52 Arbeidskosten* , „ belicht 60bos/manuur is — x f 1 8 60 onbelicht 50bos/manuur is 2J x f 1 8 50 Kosten belichten :

Afschrijving (5 jaar) 20% van f 15,-/m2f 3 00

Rente 6%vanf 15,-/m2f 0.90 Stroomkosten ** 1 800h x 20 W = 3 6 K W t à f 0 15 f 5 40 Totaal kosten/m2 belicht f 6.00 f 1 2 0 f 3 0 0 f' 0 60 f 10.80 f 9 30 f 30 90 onbelicht f 6.00 f 1.20 f 2 2 5 f 0.60 f 7 5 6 f 17 61 Kosten per bos: belicht f 30 9 0 : 3 6 =f 0 86

onbelichtf17 61 :21 = f 0 84

* Door een betere kwaliteit en het minder voorkomen van „nieten", kan in de belichte radijs een hogere arbeidsprestatie per manuur worden gehaald " D e stroomkosten zijn inclusief onderhoud en eventueel lampbreuk

Energie-behoefte in m3aardgas per per m2 bos belicht onbelicht

19,5

8

0,5 0,4 Bij deze berekening is er vanuitgegaan dat voor het opwekken van 3 6 K W / m2

ongeveer 11,5 m3 aardgas

nodig is. Ondanks belich-ten blijft de energiebehoef-te per eenheid produkt laag in vergelijking met de zwaar v e r w a r m d e teelten. Door de bijkomstige moge-lijkheden zoals een betere arbeidsverdeling in de w i n -ter; een beter produkt en kans op een hogere prijs vooral in januari en februa-ri, biedt belichten in de w i n t e r m a a n d e n reële mo-gelijkheden voor de radijs-teelt. Met deze berekening

is aangetoond dat belich-ten de kostprijs per bos nauwelijks verhoogt en dat de energiebehoefte per bos maar zeer w e i n i g hoger is. Het is een nieuwe aanzet in een ontwikkeling waar-van het einde nog lang niet in zicht is. Er valt te denken aan de mogelijkheden van total-energy. De w a r m t e die hierbij van de gasgene-rator vrijkomt, kan in de kas benut w o r d e n . Dat geeft direct een besparing van 8 m3 aardgas per m2.

Zou dit in de toekomst mo-gelijk zijn, dan komen w e bij belichten al aan een la-gere energiebehoefte per eenheid produkt dan bij een onbelichte teelt in de winter. Maar eerst dienen

er meer gegevens op tafel te komen om tot een der-gelijke zware investering te

Tumderii leidraad (Radijsteell)

Het resultaat van belichten. Er werd op de-zelfde dag ge-zaaid. Linkson-belicht, rechts 3 weken 12 uur

per etmaal be-licht en rechts gedurende vijf weken 24 uur per etmaal be-licht

komen. Er mag w o r d e n verwacht dat de gegevens die tot nu toe zijn verkre-gen bij enkele telers,

zul-len leiden tot het nemen van proeven op uitgebrei-der schaal. De dan vrijko-mende gegevens kunnen het opstellen van een

ver-antwoord belichtingsadvies mogelijk maken. Het is niet nodig dat een grote groep van telers zich in de belich-te w i n t e r t e e l t stort, maar voor enkele bedrijven kan het zin hebben om het ge-hele jaar radijs oogstbaar te hebben. Ook voor de

afzet is dit waardevol. Bui-tenlandse concurrenten w o r d t dan in de w i n t e r -maanden minder ruimte op de markt geboden, w a t de prijs van de Nederlandse radijs ten goede komt.

Hoofdstuk 3

Zaad en zaadkwaliteit

Op het gebied van zaad en zaadkwaliteit, hebben zich de laatste jaren in versneld tempo veranderingen voor-gedaan, die mede tot het huidige succes in de radijs-teelt aanleiding zijn ge-weest. W e behoeven hier alleen maar te denken aan het fractioneren en het daardoor mogelijke eenma-lig oogsten van een vrij uni-f o r m produkt; het machi-naal zaaien en als laatste ontwikkeling het gepilleer-de radijszaad, waardoor een nog grotere precisie bij het zaaien mogelijk is.

22

Z A A D F R A C T I O N E R E N Het w a s vroeger en op en-kele bedrijven nog w e l ge-bruikelijk dat radijs breed-werpig w e r d gezaaid en één of t w e e keer w e r d doorge-oogst. Dit w a s toen nodig omdat het onderling verschil tussen de knolletjes te groot w a s om in één keer w e g te oogsten. Dit geeft extra ar-beid en ook w o r d t er veel beschadigd van de radijzen die blijven staan. Bij de w a t moderne aanpak w e r d dan ook al gauw de behoefte ge-voeld om tot éénmalige oogst te komen. Uit een o r i ë n -terende proef bleek dat de ge-lijkheid bij de oogst

bevor-derd w e r d , door van de par-tij zaad de grootste, zowel als de kleinste zaden te ver-w i j d e r e n . Hierdoor bleef een partij zaad over w a a r v a n de zaaddiameter tussen de 2 en de 3 m m 0 lag. De resulta-ten w a r e n hoopvol. De partij bleek bij de oogst belangrijk gelijkmatiger te zijn dan de partij waarbij alle zaden w a -ren gezaaid. Toch nog niet helemaal tevreden, is m e n toen v e r d e r g e g a a n en heeft m e n de partijen gefractio-neerd op een onderling ver-schil van 0,2 m m 0 . Uit deze proef k w a m e n opmerkelijke verschillen naar voren. O m -dat alle fracties in de proef

w a r e n opgenomen, kreeg men een mooi beeld van het verschil in groeitempo tus-sen de verschillende frac-ties. Duidelijk bleek dat gro-ve zaden sneller oogstbare knollen geven dan f i j n e zaden. Bij een normale teelt-d u u r v a n 7 à 8 w e k e n heb-ben zaden van 2 m m 0 , 10 dagen langer nodig om tot een oogstbaar produkt te komen dan zaden v a n 3 m m 0 . A a n de hand van de ver-kregen gegevens w e r d vast-gesteld, dat bij elke 0,1 m m 0 dat de zaden verschillen, ook de teeltdùur één dag verschilt. Bij gebruik van o n -gefractioneerd zaad, heeft

Proef met i aantal bossen 10 9 8 7 6 4 3 , per m2

•

2,0 aadfract 2.2 es b i . 2,4 r a d i j s 1970

/

/

2.6 1971 * gefractioneerd zaad r totaal opbrengst zaad * Ie oogst 21 januari 1971 / gefractioneerd zaad zaad 2,8 3,0 diameter in • têêé

men dus bij de start al een onderling verschil v a n m i n -stens 1 0 dagen teeltduur tot aan de oogst. Eenmalig oogsten is onder dergelijke omstandigheden dan ook vrijwel uitgesloten. De se-lectiebedrijven hebben snel gereageerd op de resultaten van dit onderzoek en op dit moment is vrijwel alle radijs zaad gefractioneerd in de handel. De meeste selectie-bedrijven houden een onder-ling diameterverschil aan van 0,25 m m , t e r w i j l een enkeling nog verder gaat en fractioneert op een o n -derling verschil v a n 0,2 m m . De voordelen v a n deze be-handeling zijn duidelijk. In de eerste plaats geeft het een gelijkmatiger produkt bij de oogst en in de t w e e d e plaats kan men door de juis-te fractie juis-te kiezen de juis-

teelt-Tuinderij leidraad (Radi|Steelt)

duur beïnvloeden. In perio-den met een lange teelt-duur (herfst, w i n t e r en vroege voorjaar) zal m e n bij voorkeur de grove fracties zaaien om de teelt onder moeilijke omstandigheden zo kort mogelijk te houden; ter-w i j l men in de zomer bij een teeltduur van enkele w e k e n zonder bezwaar van de f i j n e fracties gebruik kan maken. Zelfs kan m e n spreiding in de oogst krijgen door op de-zelfde dag een grove en een f i j n e f r a c t i e te zaaien. Bij ge-lijke zaaidatum, zal de oogst toch enkele dagen verschil-len. Op de totaal-produktie heeft de grootte v a n de fractie geen invloed. Fijne zaden geven dus net zoveel goede knollen als grof zaad. Deze behandeling van het zaaizaad en een juist gebruik daarvan zijn ook mede

Boven: Deze vorm van presentatie heeft de afzet enorm gestimuleerd Middenboven : Een belangrijke ontwikkeling is het pillen zaaien

Middenonder: Opkomst van pillenzaad van Novired (2 mm 0 ) . Teneinde het kiem-proces te kunnen volgen, werden de geultjes niet dichtgesleept

Rechtsboven: Hetzelfde zaaisel Novired bij de oogst. Ze staan voor de voet op

Rechtsonder: Een belichtingsproef waarbij twee HPI-lampen werden gebruikt en 1 HPnatriumlamp(geel)

zaak van de kwaliteitsver-betering van de radijs. 1000-KORRELGEWICHT Om de juiste aantallen zaden per m2 te kunnen zaaien,

zullen we moeten weten hoeveel zaden er in een kg zitten, immers de hoeveel-heid zaad die we zaaien wordt niet in stuks, maar in grammen per m2

aangege-ven. Als men precies wil weten hoeveel zaden men bij een bepaald gewicht aan zaad zaait, moet men meer van de partij weten dan al-leen maar het ras. In de meeste gevallen is op de verpakking wel de fractie aangegeven maar niet het zogenaamde 1OOO-korrelge-wicht. Het 1000-korrelge-wicht is het ge1000-korrelge-wicht dat aangeeft, hoe groot het ge-wicht in grammen is van

Tuinderi| leidraad (Radijsteelt)

1000 korrels van een paalde partij en van een be-paalde fractie uit die partij. We hebben in de praktijk te maken met verschillen in 1000-korrelgewicht tussen de verschillende partijen, maar ook en veel meer tus-sen de verschillende fracties. Het verschil in 1000-korrel-gewicht tussen de verschil-lende fracties laat zich dui-delijk verklaren, immers grotezaden van bijvoorbeeld 3 mm 0 wegen zwaarder dan de kleine met een dia-meter van 2 mm. De ver-schillen tussen de partijen vinden hun oorzaak meestal in de herkomst van het zaad, dat wil zeggen de omstan-digheden waaronder het zaad is gegroeid. Zo zullen zaden van bijvoorbeeld f rac-tie 2,6-2,8 mm 0 geteeld on-der droge en zonnige

> A 1000-korrelgewicht Partij radijszaad waarvan gegeven: per fractie

1000-korrelge»icht B procentuele verdeling in grammen """ *> P*rt(J °, e r d e 12 10 8 6 4 2 2

••

„J"

N

^

^

N 0 2,2 2,4 2,6 2,8 verschillende fracties 30 25 20 15 10 5 diameter 0 in mm

standigheden een hoger 1000-korrelgewicht heb-ben dan de zaden van het-zelfde ras waarvan de zaad-teelt onder vochtiger en minder zonnige omstan-digheden is gegroeid. Dit verschil in 1000-korrelge-wicht heeft invloed op de hoeveelheid zaad die men van een bepaalde fractie 26

en van een bepaalde partij zaad moet gebruiken. Dit geldt vooral, als men nog van breedwerpig zaaien uitgaat. Bij machinaal zaaien komen er andere as-pecten om de hoek kijken. MACHINAAL ZAAIEN De veruit meest gebruikte zaaimachine in de radijsteelt

uil

Zaai-eenheid met zes schijven. Drie containers zijn niet met zaad gevuld, u ziet daar duidelijk de kuiltjes op de zaaischijven. De fabrikant is Eschwege

onder glas, is een 6-rijige handzaaimachine van het type Eschwege. In een rote-rende schijf, die door de bo-dem van een voorraadbakje loopt,

zijnkleinekuiltjesaan-gebracht. De diameter van deze kuiltjes moet overeen-komen met de diameter van de gebruikte fractie.

Zo niet, dan moet men of een andere fractie kiezen of

o

o

Motorisch aangedreven zaaimachi ne van de firma Prins te Maasdijk met Eschwege-zaaischijven dere schijven met de juiste diameter

Z A A I S C H I J V E N

In de praktijk w o r d e n er t w e e verschillende schijven Tuinderij leidraad (Radijsteelt)

gebruikt, de GA en de KA. Bij de GA hebben de kuiltjes op de schijf een diameter van 4 m m Hiermee kunnen frac-t i e s w o r d e n gezaaid van 2,5 tot 3,3 m m 0 . Bij de Ka heb-ben de kuiltjes een diameter van 3,2 m m . Hiermee kun-nen fracties v a n 2,0 tot 2,75 w o r d e n gezaaid. Kleine zaadfracties dus met de KA-schijven en grove fracties met de GA-schijven. De fracties in het middenge-bied, dus van 2,5 tot 2,75, kunnen zowel met de GAals met de KAschijven w o r -den gezaaid. Het hangt dan vaak van de omstandighe-den af w e l k e schijf m e n zal kiezen. Zo zal m e n in het al-gemeen een zaadfractie van b.v. 2,4-2,6 met de KA-schij-ven zaaien. Toch kan het voorkomen, als z o n fractie w a t ongelijk verdeeld is —

Motorisch aangedreven zaaimachine van Fa. Van der Berg uit Lutjebroek, eveneens met Eschwege-zaaischijven

dat w i l zeggen als het overgrote deel van de zaden uit zo'n fractie een diameter heeft van b.v. 2,6 m m — dat m e n dan toch de G A s c h i j -ven gebruikt. Het kan dan

w e l voorkomen dat er in plaats van één zaadje

tege-lijk er zo nu en dan t w e e of meer tegelijk gezaaid w o r den. Er zijn echter o m s t a n -digheden zoals in het voor-2 7

jaar, dat een w a t dikkere stand geen bezwaar is en men bewust kiest voor een fijne fractie en voor de GA-schijf. A n d e r s o m , zal m e n in perioden dat een te dichte stand tot moeilijkheden kan leiden, kiezen voor de grofste fracties die nog met een bepaalde schijf gezaaid kunnen w o r d e n . Op die m a -nier is m e n ervan verzekerd dat er niet meer dan één zaadje tegelijk w o r d t ge-zaaid. M e n vindt het ook niet erg als er zo nu en dan eens een kuiltje leegblijft. Naast de fractie en de zaai-schijf zijn er nog meer mo-gelijkheden om de stand-dichtheid te bepalen. Door tijdens het zaaien h a r d of zacht te lopen kan m e n ook invloed uitoefenen op de standdichtheid. Zo zal snel lopen een ruime stand ge-2 8

ven t e r w i j l langzaam lopen een dichte stand geeft. Het zal duidelijk zijn dat de ma-nier van machinaal zaaien toch w e l enige ervaring vereist. Lang niet iedereen w e e t dan ook de juiste snel-heid te vinden om een ideale stand te krijgen. Er zijn ech-ter nog meer mogelijkheden om de standdichtheid te bepalen, en dat is de afstand van de kuiltjes op de schij-ven. Hoe verder de kuiltjes van elkaar op de schijven zijn aangebracht, des te rui-mer w o r d t ergezaaid. O m de verschillende schijven van elkaar te onderscheiden, zijn voor de letters GA of KA, cijfers aangebracht. Deze cijfers geven de onderlinge afstand op de rij aan tussen de zaden. De voor de glasteelt meest gebruikte schijven zijn 4 GA en 4 KA.

Dat betekent dat bij gebruik van deze schijven de onder-linge afstand op de rij 4 cm bedraagt. W i l men dikker zaaien dan kan m e n gebruik maken van de schijven 3 GA of 3 KA en w i l men ruimer zaaien dan is er ook nog de mogelijkheid om schijven 5 GA en 5 KA te gebruiken. Het zal echter duidelijk zijn dat om voor alle fracties en voor alle standdichtheden een speciaal stel schijven te hebben, men over een uitge-breid arsenaal moet k u n n e n beschikken. Vandaar dat men zijn heil vaak zoekt i n d e loopsnelheid tijdens het zaaien. Door echter minder goede en minder betrouw-bare resultaten, zien w e toch de laatste jaren een uit-breiding van het aantal ty-pen zaaischijven op de be-drijven en ook een

toene-mend aantal complete zaai-machientjes, zodat m e n ook niet telkens van schijven be-h o e f t t e w i s s e l e n .

Naast de mogelijkheid om op de rij van afstand te varië-ren, kan m e n natuurlijk ook de afstand tussen de rijen groter of k l e i n e r k i e z e n . Zo is in een kap van 3,2 m breedte 3 6 rijtjes normaal. In de herfst en w i n t e r w o r d t dit vaak teruggebracht tot 33 of 30, t e r w i j l m e n in het voor-j a a r w e i tot 42 rivoor-jtvoor-jes per kap gaat. Wel is het zo, dat naar-mate er dikker w o r d t ge-zaaid, de teeltduur langer w o r d t en de knolgrootte on-derling meer gaat verschil-len. Ook hier zitten er na-tuurlijk geen t w e e ruggen aan één varken.

Voor 36 rijtjes gaat m e n 6 x door een kap met 6 zaai-ele-menten aan de machine.

TABEL 1 1 . Aantal zaden dat per m wordt gezaaid in een kap van 3,20 m breedte.

(De benadering is wat theoretisch, omdat ervan wordt uitgegaan, dat er telkens één zaadje tegelijk wordt gezaaid hetgeen in de praktijk lang nietaltijdhetgeval is.)

Aantal rijtjes per kap: Zaaischijf 6 GA KA 5GA/KA 4 GA KA 3 GA KA 3 0 156 188 234 325 33 172 206 256 343 36 188 225 281 375 42 219 263 328 437 Voor 42 rijtjes gaat m e n 6 *

door een kap met 7 zaai-ele-menten aan de machine. Voor 30 rijtjes gaat m e n 6 x

door een kap met 5 zaai-ele-menten a a n d e machine. Voor 33 rijtjes per kap, zaait men eerst 3 rijtjes langs de poot en dan nog 5 * 6 daar-na.

Bijna alle variaties zijn mo-gelijk. Uit afstandsproeven is w e l gebleken dat de mo-gelijkheden die men heeft veel groter zijn dan de nood-Tuinderij leidraad (Radiisteelt)

zaak o m zoveel verschil in plantafstanden aan te bren-gen. Het aantal zaden dat men per m2 zaait heeft een

grotere invloed op de uitein-delijke kwaliteit, dan de on-derlinge afstanden w a a r o p men dit aantal zaden zaait (tabel 11 ).

In de praktijk zal het erop neerkomen, dat bij gebruik van g e w o o n naakt zaad, er altijd w a t meer zaden per m2

gezaaid zullen w o r d e n dan

Het resultaat van m a c h i n a a l zaaien m e t ongepilleerd zaad

in de tabel is aangegeven. De afwijking is meestal 10 tot 2 0 % . Dit laatste is na-tuurlijk sterk afhankelijk van het feit of een fractie grof dan w e l f i j n uitvalt. A l s m e n aan de hand van de

beoorde-ling op het oog v e r w a c h t dat

2 0 % meer zaad zal gebruikt w o r d e n dan m e n eigenlijk

nodig acht, kan m e n öf een aantal rijtjes minder zaaien öf men kan een schijf kiezen met een ruimere afstand tussen de kuiltjes. Harder lo-pen tijdens het zaaien is

TABEL 12. ZAADHOEVEELHEDEN IN GRAMMEN PER M FRACTIE m m 0 ' I zaaischljf Zaaipenode Januari Februari Maart April M e i Juni Juli Augustus September Oktober November December 2.2 - 2 . 4 - 2.6 - 2.8 - 3 0 - 3.2 2 . 2 5 - 2 . 5 0 — 2 . 7 5 - 3 . 0 — 3.25 4KA 4KA 4 K A / 4GA 4GA

GA 3 5 4 0 4 5 2 5 3 5 4 0 4 5 2 0 2 5 3 5 4 0 4 5 2 0 2 5 3 5 4.0 4.5 2.0 2.5 3.5 4.0 4.5 2 0 2 5 3 5 4.0 4 5 2.0 2 5 3.5 4.0 4.5 2.0 2.5 3.5 4.0 4.5 2.0 2 5 3.0 2 5 3.0 3.5 3.0 3.5 4.0 * Erzi|n firma's die op 0.2 mm 0 verschil fractioneren en anderen die dat op 0,25 mm 0doen

tuurlijk ook een mogelijkheid maar die is erg onbetrouw-baar en pas na opkomst kan men zien of m e n geslaagd is. Z A A D H O E V E E L H E I D

PER M2

3 0

De zaadhoeveelheid die men per m2 gebruikt, is nfet

altijd gelijk. Deze is afhanke-lijk van de fractie die men w e n s t te gebruiken en ook v a n d e t i j d v a n h e t j a a r w a a r

-in w o r d t gezaaid. De

hoe-veelheden die w e hier zullen aangeven zijn bestemd voor de teelt onder glas en kunnen dus niet gebruikt w o r -den voorzaaien i n d e natuur. In de natuur w o r d e n in ver-band met slechte kie-m i n g s o kie-m s t a n d i g h e d e n — en ook w e l door verlies door vogels — veel grotere hoe-veelheden gebruikt. Tabel 12

Er is in deze opgave uitge-gaan van gebruik van de 4GA- of 4KA-zaaischijven De geringere hoeveelheden zaad die m e n met name in september en oktober ge-bruikt, kan men bereiken door of minder rijen per kap

te zaaien, of gebruik te

ma-ken van de schijf 5 GA of 6 GA. Door de lange teeltduur in herfst en vroeg voorjaar k o m e n de f i j n e r e fracties voor deze teelt niet in

aan-merking. Deze hoeveelhe-den zijn slechts algemene richtlijnen en zullen van be-drijf tot bebe-drijf en van partij zaad tot partij zaad w e l eens w a t kunnen afwijken. G e p i l l e e r d z a a d

In de herfst van 1976 heeft Royal Sluis in Enkhuizen in de praktijk proeven geno-men met het machinaal uit-zaaien van gepilleerd radijs-zaad De resultaten w a r e n goed tot zeer goed. Reden van deze proef was, te ko-men tot een nog betere pre-cisie bij het machinaal zaaien. Vooral in de herfst kan een te dichte stand tot veel nieten a a n l e i d i n g ge-ven. Naarmate het model van het te gebruiken ras minder rond is, maar meer plat en soms enigszins gekreukeld, gaat het m a c h i

'O

o

naai zaaien minder goed. Er komen door het platte model vaak twee of meer zaden tegelijk uit de machine. Bij gepilleerd zaad (omhuld) is het model rond en is de dia-meter opgevoerd tot 3,5-40 mm. De kans dat twee van deze pillen tegelijk worden gezaaid is veel kleiner dan bij gebruik van normaal zaad. Deze vrij grote pillen kunnen niet met de normale schijf GA worden uitge-zaaid, want deze heeft een kuiltje van 4 mm. Bij de eer-ste proeven zijn deze kuiltjes opgehoord tot 5 mm 0. Er is echter ook een schijf in de handel: de „GGA" met een diameter van 4,5 mm en een „RA" met een diameter van 5 mm. De resultaten van de opgehoorde GA zijn echter goed. Ondanks het feit, dat de proeven bedoeld zijn om

Tuinderij Leidraad (Radijsteelt)

Gebruik van gepilleerd zaad heeft een gunstige invloed op de juiste plantafstand

in de herfstteelt het juiste aantal zaden per m2 te

kun-nen zaaien, zijn de resulta-ten van dien aard, dat al veel tuinders niet anders dan pil-len gebruiken en de meer-prijs graag voor lief n e m e n . M e n moet bij het opboren een beetje geluk hebben. Er zijn machientjes die na het opboren feilloos w e r k e n ter-w i j l andere nog ter-w e l eens een steekje laten vallen. De resultaten van de RA-schijf zijn echter ook goed. Na deze eerste goede resultaten zijn de belangrijkste rassen, dus ook van andere f i r m a ' s nu in de pil leverbaar. De pil w o r d t door Royal Sluis o n -der de naam Splitkote in de handel gebracht. Het 1 0 0 0 k o r r e l g e w i c h t is o n geveer 36 gram. Bij het i n -hullen van de grofste frac-ties, kan de diameter van de 32

pil w e l eens w a t grover uit-vallen. De diameter, zowel als het 1 0 0 0 - k o r r e l g e w i c h t , staan echter op de verpak-king. Hopelijk dat binnenkort ook de diameter van de zaadfractie die in de pil zit, op de verpakking v e r m e l d z a l gaan w o r d e n . Gezien de in-vloed van de zaaddiameter op het hele teeltverloop lijkt dat toch w e l nuttig en eigen-lijk zelfs noodzakeeigen-lijk. De prijs van de pillen (inclusief zaad) is voorlopig vast-gesteld op f 1,45 per 1000. Omdat de precisie bij het zaaien van gepilleerd zaad uitermate goed is, gaan w e niet uit van aantal g r a m m e n zaad per m2, maar van het

benodigde aantal pillen per m2. De tabel die aangeeft

hoeveel zaden er in theorie bij gebruik van de v e r s c h i l -lende z a a i s c h i j v e n e n bij een

verschillend aantal rijen per kap w o r d e n gezaaid, kan ook bij gebruik van gepilleerd zaad w o r d e n gehanteerd. Bij gebruik van b.v. de opge-hoorde schijven 4 G A en 3 6 rijen per kap, zal m e n onge-veer 2 8 0 pillen per m2

zaaien. (Voor een W e s t l a n -der betekent dat ongeveer 4 0 0 0 p i l l e n per rr2, vierkante

roe.) Het nadeel van de ho-gere kosten w o r d t ruim-schoots goed gemaakt door de voordelen zoals gelijkma-tiger in de kieming en daar-mee een gelijkmatiger knol-len door de ideale plant-afstand en daardoor een gelijkmatiger produkt bij de oogst. Deze voordelen w e -gen zwaarder n a a r m a t e m e n rassen gebruikt met een minder fraai zaadmodel e n minder naarmate het zaad ronder en gelijkmatiger

van v o r m en fractie is. De meerkosten vallen w e l mee. 4 g r a m z a a d / m2 kost

meest-al 32 cent ( f 8 0 per kg) en 3 0 0 p i l l e n / m2 kosten 4 4

cent.

H 0 0 F D S T U K 4

Radijs stelt weinig eisen aan de grond. Er kan dan ook op vrijwel alle gronden radijs worden geteeld. Als w e echter aan de radijs kwaliteitseisen gaan stel-len, zal daar op de ene grond gemakkelijker aan kunnen worden voldaan dan op de andere. Eisen die aan de kwaliteit van radijs worden gesteld zijn in gro-te lijnen: niet gro-te lang loof, een mooie ronde knolvorm en een dunne staart. Dit zijn de uiterlijke kwaliteits-kenmerken. Van binnen moet de radijs mooi vast zijn en niet te gauw voos worden.

Tuinderij Leidraad (Radijsteelt)

Grond en bemesting

Naast verschil in kwaliteit tussen de verschillende ras-sen, is er ook verschil tussen de radijs van de verschillen-de gronverschillen-den. In verschillen-de ene groei-periode spreken deze ver-schillen echter weer sterker dan in een andere groeipe-riode. In het algemeen levert de voorjaarsteelt w e i n i g problemen op. Anders w o r d t het in de herfst en in de w i n -ter. Ook de jaarrondteelt stelt zo zijn eisen aan de grond. Radijs is zoutgevoelig en zal derhalve het best op een schone grond geteeld kunnen w o r d e n . Ook het be-mestingsniveau moet laag zijn; dat geldt in sterke mate

voor stikstof. Na een voor-teelt is een extra bemesting dan ook zelden nodig. Op een echt schone grond, kan een bemesting met 7 kg 7 - 2 0 - 3 0 of een dergelijke meststof per are voldoende zijn. In de w i n t e r bij lage temperaturen kan, om nog voldoende loof te krijgen, w e l eens 5 kg 1 2 - 1 0 - 1 8 gegeven w o r d e n . Ook kan met succes gebruik van een concentratiemeter w o r d e n gemaakt. In enkele gevallen wordt dan zonder mest gestart en tijdens de groei-periode, indien nodig, via de regenleiding bijgemest. Men loopt dan niet het risico

dat er met een te hoog stik-stofniveau w o r d t gestart waardoor m e n een te sterke loofontwikkeling krijgt. Vooral op klei- en veengron-den moet m e n voorzichtig zijn met bemesten. Deze gronden hebben na een hoofdteelt nog een voldoen-de stikstof nawerking om ra-dijs te kunnen telen en in de meeste gevallen zal zelfs nog flink spoelen nodig zijn om een niet te sterke groei te krijgen. Voor de herfst en zo-merteelt onder glas, zijn veen- en kleigronden dan ook minder geschikt.

Voor w a t het kalkgehalte en de pH betreft, stelt radijs

geen bijzondere eisen. Als andere teelten het goed doen, hoeft men ook bij ra-dijs op dit punt geen moei-lijkheden te verwachten. Naast de chemische toe-stand, zijn er ook nog andere eisen waaraan een grond moet voldoen om met suc-ces radijs te kunnen telen — of laten we liever stellen — om gemakkelijk radijs te kunnen telen. We komen dan op het punt van de be-werkbaarheid.

BEWERKBAARHEID Om goed machinaal te kun-nen zaaien moet het zaaibed zo fijn mogelijk liggen. Het spreekt welhaast vanzelf, dat dit op zandgronden geen enkel probleem oplevert. Anders wordt het op de zwaardere gronden die voor de radijsteelt worden ge-34

Links, dunne fijne staartjes zoals op z a n d g r o n d e n w o r d t v e r k r e g e n ; rechts, dikke en ruige staarten op v e e n g r o n d e n

bruikt. Op een kleigrond met een gehalte aan afslibbare delen van 40 à 50% vraagt het toch wel de nodige aan-dacht om er op dit punt nog wat van te maken. Uit de praktijk is echter bekend, dat het met de nodige zorg in-derdaad wel gaat. De voor-beelden op de zwaardere

gronden waar machinaal wordt gezaaid, leveren hier-van het bewijs. Machinaal zaaien op zware grond kan dus. Het vraagt echter meer inspanning om de grond goed klaar te maken. Naar-mate deze inspanning groter moet zijn, des te minder is de animo om dit zo'n 7 à 8 keer

perjaartedoen.

De grondsoort speelt ook een rol bij de oogst. Het oog-sten van bosradijs is nog vol-ledig handwerk dat men op z'n knieën doet. Bij de jaar-rondteelt betekent dat dat men vrijwel het gehele jaar in deze houding moet door-brengen. Het zal dan wel begrijpelijk zijn, dat dit op zacht en droog zand beter is uit te houden dan op een kluiterige en stugge klei-grond. Naast de bewerk-baarheid is dus ook het com-fort bij de oogst van invloed op het al dan niet telen van jaarrondradijs. Deze teelt zal dan ook wel om de volgende redenen op de zandgronden blijven.

De gemakkelijkere bewerk-baarheid en daarmee de be-tere mogelijkheid van ma-chinaal zaaien.

Ö

o

Met aangenamere w e r k k l i -m a a t b i j de oogst. G R O N D B E W E R K I N G Degrondbewerking, voordat-m e n g a a t zaaien, is vaak van bedrijf tot bedrijf verschil-lend. Er zijn bedrijven op de zandgronden die nauwelijks een grondbewerking toe-passen en volstaan met het inschoffelen van w a t kunst-mest. Anderen hebben de g e w o o n t e o m na elke teelt te f rezen. Het aanvankelijke nadeel van deze grondbe-w e r k i n g s m e t h o d e van een te losse grond heeft m e n op-gelost door achter de frees-m a c h i n e e e n rol t e k o p p e l e n . Deze rol die niet gesloten is, maar het model heeft van een muizentrapje, drukt de grond niet echt vast, maar alleen maar w a t aan. Het bo-venste laagje blijft los zodat Tuinderij Leidraad (Radi|steelt)

machinaal zaaien geen pro-bleem oplevert. We zien deze methode van grondbe-w e r k i n g steeds meer en met succes toegepast. Ook op de zwaarderegronden kan m e n met deze manier van g r o n d -bewerking machinaal zaai-e n tot dzaai-e mogzaai-elijkhzaai-edzaai-en maken. Te losse gronden ge-ven moeilijkheden bij het zaaien omdat er dan te veel „ s l i p " in de machine ont-staat en de stand dan te ruim kan w o r d e n . Ook het vochtig houden na het zaaien om de kieming zo vlot mogelijk te maken kan bij een te losse grond de nodige problemen geven. Onder de regenlei-ding kunnen dan gemakke-lijke te droge plakken ont-staan. Radijs vraagt w e l een losse grond, maar beslist niet zo los dat ze geen w a t e r meer vast kan houden.

Samenvatting grondsoorten

Zandgronden: Uitermate

ge-schikt voor radijs het gehele jaar door. Prima kwaliteit, dunne staart en kort loof en snelle teelten.

Zavel: Minder geschikt voor

de zomer en vroege herfst. Kleur van de radijs w a t d o n -kerder dan op zandgronden en soms w a t paars. Loof ge-makkelijk w a t lang en vaak w a t ruigerestaart.

Klei: Goed geschikt voor de

vroege voorjaarsteelt. Niet of nauwelijks geschikt voor de zomer en herfstteelt o n -derglas. M i n d e r mooiekleur, dikkere staart, gemakkelijk lang loof en sneller voos.

Veen: Alleen geschikt voor

de vroege voorjaarsteelt. In vrijwel alle andere jaargetij-den een te sterke loof-ontwikkeling, slechte kleur

en een te dikke en ruige staart.

In het algemeen dient m e n te bedenken dat door de lagere temperaturen in de w i n t e r van de klei- en veengronden, de teelt enke-le w e k e n langer kan duren dan op zandgronden.

H00FDSTUK5

De radjjsteelt telt veel mo-gelijkheden en kent derhal-ve ook een grote variatie van teeltwijzen. Het aan-voerpatroon is de laatste jaren sterk gewijzigd. Het sterkst is die wijziging op-getreden in het Westland. Vroeger was radijs een ty-pisch voorjaarsprodukt met als belangrijkste aanvoer-tijd de maanden maart en april voor de radijs van on-der glas; in mei kwam dan de vollegrondsradijs er achteraan.

36

Teelt en

teeltmaatregelen

In een gebied als Zuid-Hol-land Zuid, is dit aanvoerpa-troon nog in haar vroegere vorm te vinden. De radijs-teelt is daar op de meeste bedrijven een eenmalige zaak. In het voorjaar wordt na de teelt van witlof op de oude witlofputten radijs ge-zaaid. De piek van deze ra-dijs wordt aangevoerd in april. Na de radijs wordt in de zomermaanden overge-gaan op de teelt van kom-kommers. Een voor dat ge-bied ideale teeltcombina-tie. Ook wordt er op enkele

bedrijven twee keer radijs geteeld in het voorjaar, ge-volgddoor komkommers. Op die bedrijven wordt dan geen witlof getrokken. Als de prijzen in een bepaalde periode goed of slecht zijn geweest, heeft men door het gebruikelijke teeltplan maar een zeer beperkte mogelijkheid om met de ra-dijsteelt te schuiven. Het teeltplan voor de radijs ligt dus vrij vast omdat het tus-sen andere teelten ligt in-geklemd, en dus eigenlijk een bijteelt of tussenteelt is.

Anders ligt het in het West-land. Hier is de radijsteelt op veel bedrijven steeds meer als hoofdteelt gaan fungeren. Soms heeft men in de zomer een onderbre-king door een korte, ande-re teelt op te zetten. In te-genstelling tot Barendrecht, is dat vrijwel nooit kom-kommers maar meer toma-ten, pepers, rettich, of een korte meloenenteelt. Er komen echter steeds meer bedrijven die alleen nog maar radijs telen. Men spreekt dan van de