Rapport: Samenvatting rapportage 'Verduurzaming bollenteelt Drentsche Aa'

Hele tekst

(1)Verduurzaming bollenteelt Drentsche Aa Samenvatting 2016 - 2017 Yvonne Gooijer (CLM), Weijnand Saathof (HLB), Peter Knippels (KAVB).

(2) Verduurzaming bollenteelt Drentsche Aa Samenvatting 2016 - 2017. Auteur(s): Publicatienr.:. Yvonne Gooijer (CLM), Weijnand Saathof (HLB), Peter Knippels (KAVB) CLM-944. © maart 2018 CLM CLM Onderzoek en Advies Postbus: Postbus 62 4100 AB Culemborg. Bezoekadres: Gutenbergweg 1 4104 BA Culemborg. T 0345 470 700 F 0345 470 799 www.clm.nl.

(3) Verduurzaming bollenteelt Drentsche Aa Samenvatting 2016 – 2017. Samenvatting Inleiding De Drentsche Aa vormt met haar zijtakken een bijzonder stroomgebied. Uit de Drentsche Aa wordt namelijk jaarlijks zeven miljard liter water gewonnen voor de bereiding van drinkwater voor Groningen. Om deze bron ook voor de toekomst zeker te stellen is het noodzakelijk dat alle gebiedspartijen (landbouw, gemeenten, bedrijven en bewoners) vervuiling van het water voorkomen. Waterbedrijf Groningen houdt de waterkwaliteit bij het innamepunt continue in de gaten. Uit metingen blijkt dat onder meer gewasbeschermingsmiddelen nog te vaak in normoverschrijdende concentraties voorkomen.. Waterschap Hunze en Aa's, Waterbedrijf Groningen en de provincie Drenthe hebben daarom een gebiedsdossier opgesteld waarin de risico's voor de waterwinning uit de Drentsche Aa zijn geanalyseerd. Vervolgens hebben zij in 2015 op basis van dit dossier het Uitvoeringsprogramma Oppervlaktewaterwinning Drentsche Aa vastgesteld waarin maatregelen zijn opgenomen om deze risico's zoveel mogelijk weg te nemen. Er zijn 11 uitvoeringsprojecten geformuleerd, verduurzaming bollenteelt Drentsche Aa is er één van. Doel van het project is om een duurzame bollenteelt te bevorderen door ondernemers te stimuleren om praktische en structurele maatregelen te nemen. De duurzame bollenteelt moet resulteren in een structureel betere kwaliteit van het oppervlaktewater, voor zover deze beïnvloed wordt door de bollensector. De partijen uit het UPDA hebben CLM, KAVB en HLB gevraagd dit project uit te voeren. Deze samenvatting beschrijft de activiteiten en tussenresultaten van 2016 en 2017. Het project loopt ook in 2018 door.. Drentsche Aa. Werkwijze Bij de aanpak staan twee begrippen centraal: bewustwording en maatregelen. In 2016 is met name gewerkt aan bewustwording, in 2017 en 2018 is en wordt gewerkt aan concrete maatregelen om emissie vanaf het perceel te verminderen. Daarnaast is onderzoek naar emissieroutes belangrijk: hoe kunnen gewasbeschermingsmiddelen in het oppervlaktewater terecht komen?. 2.

(4) Verduurzaming bollenteelt Drentsche Aa Samenvatting 2016 – 2017. Gebiedsanalyse Binnen het stroomgebied van de Drentsche Aa beslaat de bollenteelt 0,7% van het totale oppervlakte. Van het oppervlak landbouw in het stroomgebied beslaat de bollenteelt 1,9% (figuur 1). Bedrijfsterreinen 2% Water 2% Hoofdwegen en spoorwegen 2%. Grondgebruik in stroomgebied Drentsche Aa tot de Punt (%) 2017 Glastuinbouw Sport en Recrea@e 0% 2%. Landgoederen 5%. Overig 1%. Ander 37% Natuur 47%. Boomteelt 0,1% Lelie 0,4%. Graan 3% Tulp 0,2%. Overige Bloembollen 0,1%. Grasland landbouw 16%. Graszoden 0%. Bieten 3%. Pootaardappelen 1%. Mais 5% Aardappelen 6% Overig 0%. Bebouwing 4%. Figuur 1.. Zaadteelt 0%. Rand 0%. Tuinbouw 0%. Uien 0% Voedergewas 0%. Grondgebruik in percentage van totale oppervlakte in het stroomgebied Drentsche Aa. De bollenteelt beslaat 0,7% van het totale oppervlak en 1,9% van het landbouwoppervlak.. Als het totale middelengebruik binnen de landbouw in het stroomgebied van de Drentsche Aa in beeld wordt gebracht, is de bollenteelt verantwoordelijk voor ongeveer 14% van het middelengebruik (figuur 2). Tuinbouw 1% Mais 3% Graszoden 1%. Grasland landbouw 2%. Voedergewas 0% Uien Zaadteelt 0% 1%. Graan 3%. Boomteelt 0% Lelie 11%. Aardappelen 47%. Tulp 2% Overige Bloembollen 1%. Bieten 9%. Pootaardappelen 17%. Figuur 2.. Percentage van het totale gebruik van gewasbeschermingsmiddelen (kg) in de landbouw in het stroomgebied. De bollenteelt draagt 14% bij aan het totale gebruik van gewasbeschermingsmiddelen in het stroomgebied. 3.

(5) Verduurzaming bollenteelt Drentsche Aa Samenvatting 2016 – 2017. In 2016 teelden vijf telers bollen in het stroomgebied, met een totaal oppervlak van 143 hectare. In 2017 teelden vier telers bollen in het gebied, met een totaal oppervlak van 109 ha. Dit is een afname van 34 hectare (24%). De kans op emissie van gewasbeschermingsmiddelen naar het oppervlaktewater is mede afhankelijk van de ligging van het perceel. Met name of het perceel langs een watervoerende sloot ligt of niet. In 2016 lag 92 ha van de percelen naast een watervoerende sloot, in 2017 was dit 80 ha. Zie tabel 1. Tabel 1. Beteeld oppervlak met bloembollen in het stroomgebied van de Drentsche Aa in 2016 en 2017.. areaal totaal (ha). areaal naast watervoerende sloot (ha). gewas lelie tulp narcis. 2016 107 15,0 21. 2017 81 26 -. 2016 71 0 21. 2017 52 26 -. krokus bollen totaal. 143. 2 109. 92. 2 80. De bollenpercelen zijn in 2016 en 2017 vooral in het zuiden en midden van het stroomgebied gelegen. Voordat eventuele vervuiling bij het innamepunt aankomt, is er sprake van afbraak en verdunning. Normoverschrijdingen bij het innamepunt In de Kaderrichtlijn Water (KRW) is ten doel gesteld dat het aantal normoverschrijdingen t.o.v. het referentiejaar 2012 moet afnemen; met 50% in 2018 en 95% in 2023. Dat betekent dat in 2023 bij het innamepunt bij De Punt het aantal normoverschrijdingen van de drinkwaternorm moet zijn verminderd tot maximaal 1 per jaar. De sector zelf is nog ambitieuzer. In haar actieplan Gezonde bollen, bloeiende sector geeft de KAVB aan te streven naar een reductie met 75% in 2018 en met 98% in 2023.. Van 2012 tot 2016 heeft Waterbedrijf Groningen bij het innamepunt verschillende stoffen normoverschrijdend aangetroffen (figuur 3). Vanaf 2012 is het aantal normoverschrijdingen afgenomen: van 14 in 2012 naar 4 in 2017. Het type stof dat in overschrijding wordt aangetroffen, verschilt van jaar tot jaar.. 4.

(6) Verduurzaming bollenteelt Drentsche Aa Samenvatting 2016 – 2017. Figuur 3. Aantal normoverschrijdingen van gewasbeschermingsmiddelen bij het drinkwaterinnamepunt bij De Punt tussen 2012 en 2017.. Een normoverschrijding bij het drinkwaterinnamepunt is vaak niet rechtstreeks terug te leiden tot de bron. Veel gewasbeschermingsmiddelen hebben een toelating in verschillende teelten en de precieze locatie is door stroming en verdunning lastig te achterhalen. Het stroomgebied is dusdanig groot, dat meerdere gebruikers van een middel/stof cumulatief benedenstrooms voor een overschrijding kunnen zorgen. Wel is te achterhalen in welke teelten de actieve stoffen die normoverschrijdend worden aangetroffen, zijn toegelaten. In 2016 hebben de bollentelers in het Drentsche Aa gebied van de normoverschrijdende stoffen alleen herbicide Pyramin DF (chloridazon) gebruikt in lelie. Voor 2017 geldt ook dat de telers alleen Pyramin DF (chloridazon) gebruikt hebben in lelie en in tulp. Daarnaast is carbendazim (afbraakproduct van Topsin M) in normoverschrijdende hoeveelheden gevonden. In de bollenteelt wordt dit middel uitsluitend als boldompelmiddel gebruikt. Boldompeling is een plantgoedontsmetting die uitsluitend op het erf plaatsvindt. In het Drentsche Aa gebied bevinden zich echter geen bedrijfsgebouwen en erven waar dit gebeurt. De stof kan mogelijk door uitspoeling na het planten in het water terecht komen, of vanuit een andere bron afkomstig zijn. Bovenstaande stoffen zijn naast de bollenteelt ook toegelaten in andere gewassen. Chloridazon is bijvoorbeeld ook toegelaten in suikerbiet en andere akkerbouwgewassen. En carbendazim mag ook gebruikt worden in de teelt van wintertarwe. Haarvatmetingen om emissieroutes in beeld te krijgen In 2017 heeft Waterschap Hunze en Aa’s naast de algemene monitoring ook watermonsters genomen naast percelen. Een van de meetlocaties was een sloot naast een lelieperceel. Deze haarvatmeting geeft een indicatie of en zo ja welke stoffen vanuit de bollenteelt in het oppervlaktewater terecht kunnen komen. Op dit meetpunt zijn tijdens vier meetmomenten (juni, juli, aug en sept) in totaal zes stoffen normoverschrijdend aangetroffen. Dit zijn AMPA (aminomethylfosfonzuur, afbraakproduct van glyfosaat), chloridazon, metamitron, S-metolachloor, pendimethalin en oxamyl. Van deze 6 stoffen zijn 4 stoffen ook daadwerkelijk toegepast op het lelieperceel (oxamyl en AMPA zijn niet toegepast). 5.

(7) Verduurzaming bollenteelt Drentsche Aa Samenvatting 2016 – 2017. De aangetroffen concentraties van de stoffen zijn dermate laag dat het niet aannemelijk is dat dit tot normoverschrijdingen zal leiden bij het innamepunt. Er is geen directe relatie aangetroffen tussen toepassing van gewasbeschermingsmiddelen en het aantreffen ervan in de sloot. Middelen die wekelijks worden toegepast in het groeiseizoen, zijn bijvoorbeeld maar een enkele keer aangetroffen in de sloot. Ook worden sommige stoffen weken of maanden later aangetroffen dan het moment van toepassing. Het lijkt erop dat uit- of afspoeling bij buien of door beregening een belangrijke emissieroute is. In 2017 waren de metingen niet gerelateerd aan bespuitingen op het naastliggende perceel, de metingen zijn op vaste data uitgevoerd. Daardoor is een piekconcentratie in de sloot eenvoudig te ‘missen’. De concentratie kan dan al voorbij zijn op het moment van meten. In 2018 gaat het waterschap daarom, in samenspraak met de telers, metingen uitvoeren vlak na een bespuiting. Het waterschap gaat dan specifiek bemonsteren om uit- en afspoeling bij buien of door beregening beter in beeld te krijgen.. Monstername in een 'haarvat'. 6.

(8) Verduurzaming bollenteelt Drentsche Aa Samenvatting 2016 – 2017. Emissiereducerende maatregelen. Ter voorbereiding op de bedrijfsbezoeken hebben we verschillende emissiereducerende maatregelen geïnventariseerd, onderverdeeld in: • Preventie: doelbewuste keuze van bollentelers om al dan niet in het stroomgebied van de Drentsche Aa te telen, of keuze voor percelen die niet aan watervoerende sloten grenzen. • Verminderen middelengebruik: preventie middelengebruik, middelenkeuze en lagere doseringen om normoverschrijdingen bij het innamepunt te voorkomen. • Verminderen emissie: verminderen van emissie vanaf het perceel van drift, afspoeling en uitspoeling. Naast bovenstaande maatregelen blijft bewustwording van mogelijke emissieroutes een aandachtspunt. Bij de start van het project in 2016 waren de lelies al geplant en hebben we geïnventariseerd welke maatregelen telers reeds genomen hadden. In tabel 2 zijn de verschillende maatregelen weergegeven die de bollentelers in 2016 en 2017 hebben genomen. Wanneer we 2016 en 2017 met elkaar vergelijken blijken telers in het afgelopen jaar meer maatregelen te hebben genomen in vergelijking met 2016. Meer in detail kunnen de volgende conclusies getrokken worden: • In 2017 lag een kleiner areaal van percelen naast een watervoerende sloot, 80 ha i.p.v. 92 ha in 2016 (zie tabel 1). • Eén teler zaait zijn percelen geheel of gedeeltelijk in met Tagetes (Afrikaantjes) voorafgaand aan de bollenteelt om aaltjes op een natuurlijke manier te bestrijden. De betreffende teler hoeft hierdoor geen granulaat in te zetten voor de bestrijding van aaltjes. Bijkomend voordeel is dat hij ook geen Amistar meer inzet voor de bestrijding van Rhizoctonia in de lelies. • Een teler voert bespuitingen uit met een Wingssprayer. Een spuittechniek die drift (verwaaiing van middel) met 99% vermindert. Door deze effectieve spuittechniek kan de teler met 20 tot 30% minder middel hetzelfde resultaat behalen. • De andere telers zetten in 2016 Vydate (oxamyl) in voor de bestrijding van aaltjes. In 2017 hebben zij allemaal gekozen voor minder uitspoelingsgevoelige granulaten. Hierdoor is op geen enkel bollenperceel in het gebied Vydate toegepast. • Het gebruik van Wing P (dimethenamide) is in 2017 net als in 2016 geheel achterwege gebleven. Het gebruik van Pyramin (chloridazon) is in 2017 op een groter areaal toegepast dan in 2016. Sommige telers hebben het middel op een groter oppervlak ingezet, anderen juist op een kleiner oppervlak. • Een van de telers gebruikt minder middelen in het ontsmettingsbad, wat er waarschijnlijk voor zorgt dat er minder uitspoeling van deze middelen is. • Minder greppels in het perceel of het afdammen van greppels bij beregening wordt in 2017 door drie van de vier telers toegepast, terwijl in 2016 slechts 1 teler dit deed. Het areaal waarop dit gebeurt is gestegen van 8 ha in 2016 tot 42 ha in 2017. • De watergift per keer verminderen bij beregening wordt door twee van de vier telers op 53 ha toegepast in 2017. In 2016 namen dezelfde telers deze maatregel ook, op een kleiner areaal (28 ha). • Het aantal ha in het gebied waarlangs telers brede teeltvrije zones aan weerszijden van het perceel aanhouden is ongeveer gelijk gebleven in 2017 t.o.v. 2016. • Ook wordt meer overlegd over het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. In 2017 bespraken alle telers met hun gewasbeschermingshandelaar de probleemstoffen en mogelijke alternatieven. 7.

(9) Verduurzaming bollenteelt Drentsche Aa Samenvatting 2016 – 2017. Tabel 2.. Genomen maatregelen in 2016 en 2017 door telers in het stroomgebied van de Drentsche Aa om emissie van gewasbeschermingsmiddelen naar het oppervlaktewater te verminderen.. 2016 Reductie middelengebruik Tagetes teelt vooraf, bollenteelt zonder Vydate Tagetes teelt vooraf, daardoor bollenteelt zonder Amistar Gebruik Wingssprayer Gebruik Vydate (oxamyl) Gebruik Collis (boscalid) Gebruik Pyramin (chloradizon) Gebruik Wing-P (dimethenamid) Gebruik Dual Gold (S-metolachloor) Gebruik Goltix (metamitron) Reductie middelen bolontsmetting, door andere middelenkeuze Emissie reduceren Verbetering in toepassing van bodemherbiciden winterperiode Minder greppels in perceel, of greppels afdammen bij beregening Aanleg ‘langszij greppels’ Bij tweejarige teelt pas in het tweede jaar greppels aangelegd Verminderde watergift bij beregening Druppelirrigatie in plaats van waterkanon Brede teeltvrije zones aan alle zijden van het perceel. Overige maatregelen Overleg met g.w.b.-leveranciers over middelenkeuze Overleg met contractgevers over middelengebruik. 2017. areaal toegepast (ha) 8. 13. 8 8 71 50 69 0 99 117 8. 13 17 0 64 88 0 85 120 13. 0. 0. 8. 42. 0 0 28 0 65. 0 0 53 0 66. aantal telers dat maatregel heeft toegepast 0 4 4. 4. Hierna volgt meer uitleg van de maatregelen die telers uitvoeren om emissie naar het oppervlaktewater te verminderen. Deze maatregelen zijn tijdens de bedrijfsbezoeken besproken. Tagetes De laatste jaren wordt door lelietelers het gewas Tagetes ingezet als natuurlijke bestrijder van het schadelijke wortellesieaaltje. Afhankelijk van de aaltjesbesmetting wordt dit gewas in het voorjaar gezaaid en staat het een groeiseizoen lang om het gewenste effect te bereiken. Wanneer er geen Vydate (oxamyl) wordt gebruikt, bespaart dit per hectare 4 kg actieve stof. De vermindering van de wortellesieaaltjes brengt ook een positief bijeffect met zich mee, doordat er sprake is van een samenspel van aaltjes en schimmels, waaronder Rhizoctonia. Een van de deelnemers gebruikt dankzij een Tagetes voorteelt geen Amistar (azoxystrobine) meer voor de bestrijding van Rhizoctonia in de lelies. De ervaring heeft geleerd dat de schimmeldruk door de gezonde bodem (minder wortellesieaaltjes, meer organische stof en gezonder bodemleven) sterk 8.

(10) Verduurzaming bollenteelt Drentsche Aa Samenvatting 2016 – 2017. vermindert, waardoor deze bestrijdingsmaatregel niet meer nodig is. Dit scheelt 2.4 kg actieve stof per hectare. Verminderde watergift bij beregening Greppels in combinatie met beregening verhogen altijd het risico op afspoeling. Een aantal telers hanteert een hogere snelheid van de haspel (bijvoorbeeld 45 meter/uur in plaats van 30 meter/uur). Hierdoor wordt de hoeveelheid toegediend water per oppervlakte-eenheid verminderd, waardoor de kans op oppervlakkige afspoeling richting de sloot beduidend kleiner wordt. Wingssprayer Gebruik van de Wingssprayer door een van de telers zorgt voor een besparing in middelengebruik van 20-30%, omdat er sprake is van diepere indringing en betere bedekking van het gewas. Dat kan gemiddeld 8 tot 12 kg werkzame stof per ha schelen in lelie. En 5 tot 8 kg werkzame stof per ha in tulp. Bovendien zorgt de Wingssprayer voor 99% minder drift, waardoor tijdens de bespuiting nagenoeg geen druppeldrift optreedt.. Middelengebruik Door het bewust laten staan van een aantal risicovolle middelen moeten telers hun normale teeltstrategie aanpassen, om toch het gewenste resultaat te bereiken. Soms zijn vervangende middelen mogelijk, die minder risico opleveren voor mogelijke emissie. Vydate kon worden vervangen door granulaten die minder uitspoelingsgevoelig zijn. Het middel Collis kon ook zonder extra aanpassingen prima worden vervangen door alternatieven. In de onkruidbeheersing vergt een ingeperkt middelenpakket vooral een aanpassing in het tijdstip van toediening en in de frequentie van toepassing gedurende het groeiseizoen. Telers met ervaring kunnen deze strategie overbrengen naar collega telers die nog gaan omschakelen. Verminderd middelengebruik in de bolontsmetting is een onderwerp waar de deelnemers ook mee bezig zijn. De oplossing ligt in het stapsgewijs verminderen van het aantal middelen en een eventuele verlaging van de middelenconcentratie in het ontsmettingsbad. Ook nieuwe ontwikkelingen zoals het gebruik van reactief water (door een proces van elektrolyse) worden door sommigen opgepakt. Dit alles leidt tot een reductie van het middelengebruik in de bolontsmetting en daarmee wordt de middelenhoeveelheid die met het planten van de bollen in de grond belandt ook verminderd. Brede teeltvrije zones. Deelnemers zijn zich bewust van het nut van brede teeltvrije zones en zorgen ervoor dat rondom het lelieveld een brede gras strook wordt aangelegd, die een buffer vormt tussen het leliegewas en de watervoerende sloot. Deze maatregel vermindert het risico op middelendrift naar het slootwater en bovendien fungeert deze strook als waterbuffer van overtollig regen- en beregeningswater en zeker als er dwarsgreppels in worden gegraven kan een aanzienlijke hoeveelheid water worden opgevangen, die mogelijk anders de sloot in zou lopen. Druppelirrigatie in plaats van waterkanon Deze maatregel werd in 2016 door één teler getest op een lelieperceel buiten het Drentsche Aagebied. Druppelirrigatie voorkomt of beperkt nachtvorstschade, maar heeft meer voordelen: het 9.

(11) Verduurzaming bollenteelt Drentsche Aa Samenvatting 2016 – 2017. zorgt ook voor verminderd watergebruik en dat het gewas minder vaak nat wordt. Dit laatste leidt tot een lagere kans op aantasting (met name door vuur). Mogelijk kunnen ook meststoffen gericht worden toegediend via dit watergeefsysteem, waardoor ook hier meer efficiëntie en dus verminderd gebruik kan worden bereikt. Communicatie In 2016 en 2017 is verschillende keren gecommuniceerd over het project: • Voor het Uitvoeringsprogramma oppervlaktewater Drentsche Aa is de website onzedrentscheaa.nl gemaakt met o.a. het verhaal van één van de telers in het gebied. Deze site wordt gebruikt als communicatieplatform voor het project. • KAVB heeft over het project gecommuniceerd in haar digitale nieuwsbrief. • In augustus 2017 heeft Waterschap Hunze en Aa’s namens de partijen een persbericht uitgebracht met een impressie van het veldbezoek van de telers en van de maatregelen die zij genomen hebben (bijlage I). • In september 2017 is in Nieuwe Oogst het artikel ‘Bollentelers werken aan schoner drinkwater’ verschenen (bijlage III). • In december 2017 is ‘Bollenteelt Drentsche Aa in beeld’ in Nieuwe Oogst gepubliceerd (bijlage IV).. Website onzedrentscheaa.nl. Conclusies • De bollenteelt beslaat in het totale stroomgebied van de Drentsche Aa minder dan 1% van het totale oppervlak. Van het totale oppervlak landbouwgrond neemt de bollenteelt bijna 2% in. • Als het totale gebruik van gewasbeschermingsmiddelen binnen de landbouw in het gebied wordt vergeleken, draagt de bollenteelt voor 14% bij aan het gebruik. • De bollenpercelen zijn in 2016 en 2017 vooral in het zuiden en midden van het stroomgebied gelegen. Voordat eventuele vervuiling bij het innamepunt aankomt, is er sprake van afbraak en verdunning. • Chloridazon is de enige stof die in zowel 2016 als in 2017 door de bollentelers is toegepast en die in beide jaren normoverschrijdend is aangetroffen bij het innamepunt. Dit wil niet zeggen dat de bollenteelt ook de bron van deze overschrijding is. De stof heeft een brede toelating en 10.

(12) Verduurzaming bollenteelt Drentsche Aa Samenvatting 2016 – 2017. kan ook vanuit de bietenteelt, uienteelt of boomkwekerij afkomstig zijn. In 2018 bekijken we samen met de bollentelers de mogelijkheid om een alternatief middel in te zetten. Als de stof niet wordt toegepast in de bollenteelt en wel wordt aangetroffen bij het innamepunt, is dat een belangrijke indicatie dat de stof vanuit andere teelten afkomstig is. • Bij de haarvatmeting in een sloot aangrenzend aan een lelieperceel zijn 6 stoffen normoverschrijdend aangetroffen, 4 stoffen zijn ook toegepast op het lelieperceel, 2 stoffen zijn niet toegepast. De aangetroffen concentraties zijn dermate laag dat het niet aannemelijk is dat dit tot normoverschrijdingen zal leiden bij het innamepunt. Er is geen directe relatie aangetroffen tussen het moment van toepassing van gewasbeschermingsmiddelen en het aantreffen ervan in de sloot. Middelen die wekelijks worden toegepast in het groeiseizoen, zijn bijvoorbeeld maar een enkele keer aangetroffen in de sloot. Ook worden sommige stoffen weken of maanden later aangetroffen dan het moment van toepassing. Het lijkt erop dat uit- of afspoeling bij buien of door beregening een belangrijke emissieroute is. • In 2017 hebben telers meer maatregelen genomen dan in 2016. Vooral op de volgende punten gebeurt meer: i. In 2017 lag een kleiner areaal van percelen naast een watervoerende sloot, 80 ha i.p.v. 92 ha in 2016 ii. Eén teler zaait zijn percelen geheel of gedeeltelijk in met Tagetes voorafgaand aan de bollenteelt om aaltjes te bestrijden. De betreffende teler hoeft hierdoor geen granulaat in te zetten voor de bestrijding van aaltjes. De andere telers zetten in 2016 Vydate (oxamyl) in voor de bestrijding van aaltjes. In 2017 hebben zij allemaal gekozen voor minder uitspoelingsgevoelige granulaten. Hierdoor is op geen enkel bollenperceel in het gebied Vydate toegepast. iii. Minder greppels in het perceel of het afdammen van greppels bij beregening wordt in 2017 door drie van de vier telers toegepast, terwijl in 2016 slechts 1 teler dit deed. Het areaal waarop dit gebeurt is gestegen van 8 ha in 2016 tot 42 ha in 2017. iv. Er wordt meer overlegd over het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. In 2017 bespraken alle telers met hun gewasbeschermingshandelaar de probleemstoffen en mogelijke alternatieven. Vervolg in 2018 In 2018 gaan de bollentelers verder met het nemen van maatregelen om emissie van gewasbeschermingsmiddelen naar het oppervlaktewater verder te verminderen. Maatregelen waarmee zij o.a. aan de slag gaan zijn: - inzet van driftreducerende spuittechnieken (zoals Wingssprayer of verlaagde spuitboom) - het afdammen van greppels bij beregening om afspoeling van water met gewasbeschermingsmiddelen te voorkomen - het kiezen voor alternatieve onkruidbestrijdingsmiddelen zodat zij het gebruik van chloridazon waar mogelijk voorkomen. Door middel van waterkwaliteitsmetingen langs een lelieperceel gaan we emissie via uit- en afspoeling beter in beeld brengen door naast meten in de sloot, ook te meten in water vanuit drainagebuizen en afspoelend water van het perceel. Deze metingen vinden niet op een vast moment plaats, maar worden gekoppeld aan een bespuiting. Daarnaast zal ook in 2018 worden gecommuniceerd over het project.. 11.

(13) Verduurzaming bollenteelt Drentsche Aa Samenvatting 2016 – 2017. Bijlage I Persbericht Bollentelers Drentsche Aa-gebied werken samen aan schoner water 22-8-2017. Negen bollentelers in het stroomgebied van de Drentsche Aa nemen actief maatregelen om te voorkomen dat gewasbeschermingsmiddelen in het gronden oppervlaktewater terechtkomen. Het is ingewikkeld en duur om die middelen uit het water te zuiveren voor het maken van drinkwater. De telers kiezen allen bewust voor gebruik van minder risicovolle middelen. Ook zaaien ze op grote schaal Afrikaantjes, die schadelijke aaltjes in de bodem tegengaan. De aanpak is onderdeel van het Uitvoeringsprogramma Drentsche Aa, opgezet door waterschap Hunze en Aa’s, Waterbedrijf Groningen en de provincie Drenthe. Voorkomen van uitspoeling Eind juli waren de telers en de partijen uit het Uitvoeringsprogramma Drentsche Aa te gast bij het bollenbedrijf Fernhout in Smilde. In het veld zagen ze hoe watermonsters genomen werden door het waterschap. Terwijl de medewerker van het waterschap de eerste metingen deed, deelde adviseur Weijnand Saathof van onderzoeksbureau HLB de resultaten van de bezoeken die hij heeft gebracht aan de telers. Saathof constateert dat iedereen al bezig is met maatregelen om uitspoeling van middelen naar het water te voorkomen, bijvoorbeeld door een brede strook onbeteeld te laten tussen het gewas en de sloot. Meer duidelijkheid nodig Volgens Wijnand Eleveld, één van de deelnemende bollentelers, is er meer duidelijkheid nodig waar de stoffen die in overschrijding worden aangetroffen vandaan komen. ‘Sommige stoffen gebruiken we alleen in het voorjaar. Als die in het najaar worden gemeten, komen ze dan van ons? Daar moet meer over bekend worden.’ Dit beaamt ook bollenteler Gert Veninga. Hij heeft informatie nodig om een goede beslissing te nemen. Gaat het alleen om incidenten of is er vaker een probleem? De aanpak Het Uitvoeringsprogramma Drentsche Aa heeft als doel het water in de Drentsche Aa schoon te houden zodat er veilig drinkwater van gemaakt kan worden. Alle mensen die wonen en werken in het stroomgebied van de Drentsche Aa moeten hieraan hun steentje bijdragen, ook de bollentelers. Weijnand Saathof: ‘De meerwaarde van deze aanpak is dat de provincie Drenthe en het waterschap Hunze en Aa’s direct van de telers horen waar ze tegenaan lopen.’ Ook andersom, telers horen van ons welke middelen in het water voorkomen en tot overschrijdingen hebben geleid. Door nauw samen te werken en gezamenlijk een aanpak te bedenken verwachten we grote stappen te zetten in het verduurzamen van de bollenteelt. Drie lijnen In het bollenproject worden drie lijnen gekozen: 1. Preventie: bewust kiezen op welke percelen bollen geteeld worden, bijvoorbeeld niet vlak langs sloten of kwetsbare natuur; 2. Verminderen middelengebruik en keuze voor minder risicovolle middelen; 3. Voorkomen van middelen emissie naar het water via de bodem en de lucht. Bijvoorbeeld door slimme spuittechnieken of het voorkomen van waterafspoeling van het perceel. Maatwerk en kennis delen Het komende jaar gaan de telers, ondersteund door deskundigen van CLM Onderzoek en Advies en HLB, verdere stappen zetten. Alle telers hebben concrete plannen gemaakt. En allen kiezen voor minder schadelijke chemische middelen. De telers hebben ook hun leveranciers ingeschakeld om mee te denken over oplossingen en een voorstel ingediend voor onderzoek naar alternatieven. 12.

(14) Verduurzaming bollenteelt Drentsche Aa Samenvatting 2016 – 2017. Sommige telers zetten bodemschimmels en compost in voor een gezondere bodem. Elke bollenteler krijgt maatwerk en persoonlijk advies; de boeren delen hun ervaringen; de meest effectieve maatregelen worden opgeschaald. Resultaten Verspreid door het hele gebied nemen het waterschap en het waterbedrijf monsters om de waterkwaliteit te meten. De resultaten van de eerste metingen worden eind augustus gepresenteerd. Ons Water Met ‘Ons Water uit de Drentsche Aa’ willen we Drenten (burgers, boeren, bedrijven, gemeenten) bewust maken van het feit dat schoon, veilig en voldoende water niet vanzelfsprekend is. Het lijkt heel gewoon dat er altijd schoon drinkwater uit de kraan komt. We hebben het ook goed geregeld. Maar het is nooit af, en het is niet vanzelfsprekend. Ons Water uit de Drentsche Aa is een gezamenlijk project van waterschap Hunze en Aa’s, Waterbedrijf Groningen en de provincie Drenthe.. Bron: https://www.hunzeenaas.nl/actueel/nieuws/Paginas/samenwerken-aan-schoner-water.aspx. 13.

(15) Verduurzaming bollenteelt Drentsche Aa Samenvatting 2016 – 2017. Bijlage II Twitterbericht KAVB. 14.

(16) Verduurzaming bollenteelt Drentsche Aa Samenvatting 2016 – 2017. Bijlage III Artikel Nieuwe Oogst (16 september 2017) ll_t'r"'. "_:''. _''. în. REGIO. Bollentelers werken aan schoner drinkwater JOOST DE LA COURT. DRENTSCHE AA -. Negen bollentelers in het stroomgebied van de Drentsche Aa werken samen met waterschap Hunze en Aa's aan maatregelen om te voorkomen dat gewasbeschermin gsm iddelen in het gronden oppervlaktewater terechtkomen.. I Het bekenstelstel van de Drentsche Aa is brongebied voor Gronings. drinkwater. Omdat het ingewikkeld en duur is om gewasbeschermingsmiddelen uit het water te zuiveren voor het maken van drinkwater,. worden bollentelers gestimuleerd zo schoon mogelijk te werken.. De aanpak is onderdeel van het t. j. i. Uitvoeringsprogramma Drentsche Aa, opgezet door waterschap Hunze en Aa's, Waterbedrijf Groningen en provincie Drenthe (zie kader). De bollentelers kiezen al bewust voor gebruik van minder risicovolle. middelen om ziekten en plagen te bestrijden. Ook zaaien ze op grote schaal afrikaantjes, die schadelijke aaltjes in de bodem tegengaan. Hoe minder aalties, hoe minder grondontsmetting nodig is. De telers zien de doelstelling die het waterschap stelt voor kwaliteitsverbetering van het oppewlaktewater dan ook niet als een bedreiging, maar eerder als een stimulans om door te gaan met innoveren. Tom Rispens van het bollen- en loonbedrilf Fernhout in Smilde zegt er het volste vertrouwen in te hebben dat het project succesvol wordt. 'We zijn als bollentelers de voortrekkers voor de akkerbouw wat betreft vermindering van het middelengebruik. We investeren er volop in en onze leveranciers testen een breed scala biologische middelen.'. Ook volgens bollenteler Gert uit Hiiken is de doelstelling van het project goed haalbaar. 'Het waterschap wil van de twaalf Veninga. lilst mogen we er in de bollenteelt vijf gebruiken, maar in de praktijk zijn dat er nog maar één of twee.' WATERMONSTERS. Eind juli waren de telers en de. partijen. uit het Uitvoeringspro-. gramma Drentsche Aa te gast bij Fernhout in Smilde. Ze zagen daar hoe het waterschap watermonsters nam uit de perceelssloten. Terwiil een medewerker van het waterschap de eerste metingen deed, deelde teeltadviseur Weijnand Saat-. hof van onderzoeksbureau HLB de resultaten van de bezoeken die hij eerder bracht aan de telers.. Ook Saathof stelt vast dat de telers bezig ziin met maatregelen. soms nog worden aangetroffen bij het innamestation in De Punt er oP. om uitspoeling van middelen naar het water te voorkomen, bijvoorbeeld door een brede strook onbeteeld te laten tussen het gewas en. termijn nog mail één terugvinden. Aan ons zal het niet liggen. Van die. de sloot. Volgens deelnemer Wijnand Ele-. of dertien schadelijke stoffen die nu. Foto: HarryTielman. Een perceel aftikaontjes moet de aoltjesdruk op een Drents bollenperceel verminderen.. veld uit Smilde is er wel meer duidelifkheid nodig waar de stoffen die in overschrijding worden aangetroffen vandaan komen. 'Sommige stoffen gebruiken we alleen in het vooriaar. Als die in het najaar worden gemeten, komen ze dan van ons? Daar moet meer over bekend worden.'. Veninga heeft meer informatie. nodig om beslissingen te kunnen nemen. 'Gaat het alleen om incidenten of is er vaker een probleem?' Hii ziet de monitoring die nu wordt uitgevoerd als steuntje in de rug. 'Je. kunt dan niet worden aangesproken op stoffen die je niet gebruikt.' In het bollenproject worden drie lijnen gekozen. Allereerst wordt. beeld door slimme spuittechnieken of het voorkomen van waterafspoeling van het perceel.. gemikt op preventie: bewust kiezen. LEVER,ANCIERS. op welke percelen bollen worden. Het komende jaar gaan. geteeld, bijvoorbeeld niet vlak langs. sloten of kwetsbare natuur. Verder gaat het om het verminderen van het middelengebruik en de keuze. telers, ondersteund door deskundigen van CLM Onderzoek en Advies en HLB, verdere stappen zetten. Alle telers hebben concrete plan-. voor minder risicovolle middelen. Ten slotte is het van belang emissie naar het water via de bodem en de lucht te voorkomen. Bijvoor-. nen gemaakt en hebben ook hun leveranciers ingeschakeld om mee te denken over oplossingen en een voorstel ingediend voor onderzoek. Programma moet Drentsche Aa schoon en Yeilig houden HetUitvoeringsprogrammaDrentscheAa Judith van den Berg van Natuur en heeft als doel de DrentscheAa zo. æhoon. te houden daterveilig drinkwatervan. Milieufederatie Drenthe juicht het project toe.'ln de bollenteeltworden veel bestrij-. inwo-. dingsmiddelen gebruikt en het gaat h¡er. hieraan. om een zeer kwetsbaar gebied. Politiek is. worden gemaaK.Alle bedrijven en ners in het stroomgebied moeten. kan. drink-. het niet gelukt deze teelt daar te verbiebüdragen. Provincie, waterschap, waterbedrijf en in dit geval bollentelers den. We zijn dan ook heel benieuwd wat werken samen aan kwaliteitsverbetering. er uit de monitoring kornt.'. de. naar alternatieven. Sommige telers zetten bodemschimmels en compost in voor een. gezondere bodem. Elke bollenteler krijgt maatwerk en persoonliik advies. De boeren delen hun ervaringen. De meest effectieve maatregelen worden opgeschaald. Verspreid door het hele gebied bliiven het waterschap en het waterbedrijf monsters nemen.. 'Noordoostpolder is bezig met een inhaalslag' werkers werden opgepakt en in. IIENKE WOUDA. NooRDoOSTPOLDER - Zelfs op de dagvan vandaag, 75jaar naziin ontstaan, waait de pioniersgeest door de Nooritoostpolder. Dat stelt Vincent Oosterwijk, pionierszoon en eigenaarvan het Pioniersmuseum en woon-zorgvoorziening Hoeve Marant in Kraggenburg.. ¡. I Wanneer is uw vader naar de Noordoostpolder gekomen?. 'Miln vader is in r94z vanuit Lettele,. Duitsland moesten werken. Gelukkig zijn ze bijna allemaal teruggeko-. 'Omdat er in de oorlogweinig bouw-. materialen waren, zoals stenen,. polder.'. 'De Directie van de Wieringermeer. Wat voof invloed heeft de Iweede. had de pioniers, de werkers van het eerste uur, beloofd dat zii voorrang zouden krijgen bij de uitgifte van. Wereldoorlog gehad op de ontwikkeling van de landbouw in de I'loordoost-. bedrijven.' 0p wat voor bedrijf kwam uw vader terecht?. 'Mijn vader kreeg tijdens de eerste uitgifte in 1947 een gemengd bedrijf toegewezen. Hij had graag een akkerbouwbedrijf gewild. Thuis gemengd. in Lettele hadden ze een. der gegaan om te helpen de polder in cultuur te brengen.. bedrijf en zodoende vond de Directie van de Wieringermeer dat'hii de geur van koeien bii zich had'. 'Op deze manier vulde de Directie. liep de bouw van de boerderiien achterstand op. Deze werd al gauw ingehaald doordat de Directie van de Wieringermeer overging op het schokbetonsysteem. Dit is een revolutionair bouwsysteem waarmee ie in vier dagen een schuur kon neerzetten. Hiervan ziin er meer dan duizend gebouwd in de Noordoost-. animo was.'. men.. bii Deventer, naar de Noordoostpol-. 'Op r7 november L944 was er een razzia, waarbii ongeveer duizend. van de Wieringermeer de veehouderiibedrijven in, waarvoor minder. polder?. Wat betekent deze pioniersgeest v00l de huidige boeren in de Noordoostpolder?. 'Boeren in de Noordoostpolder ziin niet bang voor iets nieuws. Hun ouders en overgrootoudets moesten. hun bedriif in de polder zelf inrichten en opbouwen. Dat zorgt ervoor dat ook de huidige boer niet is vastgeroest. Mede door de goede gronden is de landbouw hierdoor op een hoog peil gekomen.' Hoe. ziet u de toekomst in de I'loord-. oostpolder?. 'Landbouw blijft heel belangrijk, maar het aantal boeren zal sterk afnemen. Er is nu ook ruimte voor natuur en recreatie. De Noordoostpolder is op dit gebiedbezig aan een. inhaalslag.'. 15.

(17) Verduurzaming bollenteelt Drentsche Aa Samenvatting 2016 – 2017. Bijlage IV Artikel Nieuwe Oogst (23 december 2017). . . .

(18)

(19)

(20) .

(21)

(22)

(23)

(24) . +}++Zac+}Z+ajFc#r e+S}l#S}RTS6eTZ6S0}l#S})+}n#e+Zs Dn#F5e+5c}S ##ae}%THQ+SV+Z'+G+S}6S} 2+c}Z+Sca'3+}#0+%5+)}0+l+S} ++S} VTa6e7+-}%++G)}+}%6A)Z#0+}l#S} %TFF+Sc+H+Za}##S})+}##Sn+p703+6)} l#S}0+n#a%+a'2+XR5S0aR5))+F+S} 6S}2+e}TVV+YlG#De+n#c+X}%6A}3+e}6St S #R+VgSc}lTTZ})Z5SDn#e+Z}I7ADe}R++} e+}l#HF+S}. ->Sk 34k H4S>I;4Ik 3LLPk Y0S4P^ R2<0Nk "VI\4k 4Ik 0Rk >Ik 3jk 06;4^ GLN4Ik \LH4Pk G>CESk 4Pk ;44Ik 3>P42T4k P4G0S>4k S4k \>DIk SVRR4Ik SL4N0RR>I;k X0Ik ;4Y0R14R2<4PH>I;RH>334G4Ik 4Ik<4Sk00ISP4764Ik4PX0Ik>Ik34kRGLLSk &>334G4Ik3>4kLNk44Ik 1LGG4IN4P244Gk >Ik <4Tk ;PL4>R4>\L4Ik Y4E4G>DERk \>DIk.

(25) . ;41PV>ES k\>DIk44Ik4IE4G4kE44Pk00I^ ;4SPL664Ik>Ik34kI01>D;4G4;4IkRGLLSk +LHH>;4k RSL94Ik YLP34Ik LLEk N0Rk Y4E4Ik L6k H00I34Ik G0S4Pk 00I_ ;4SPL764Ik30Ik<4TkHLH4ISkX0IkSL4` N0RR4Ik "4Sk G>DESk 4PLNk 30Tk V>S L6k 0:NL4G>I;k 1>Dk 1V>4Ik L6k 3LLPk 14P4` ;4I>I;k 44Ik 14G0I;P>DE4k 4H>RR>4a PLVS4k>R kRS4GSkNPLD42SG4>34Pk/XLII4k !LL>D4PkX0Ik%&kX0RSk#Ik

(26) , ;00Sk <4SkY0S4PR2<0Nk300PLHkR0H4IkH4Tk 34kS4G4PRkRN42>6>4EkLNk34\4k0RN42T4Ik 14HLIRT4P4Ik&4Tk34\4kE4II>RkEVIb I4Ik 1LGG4IT4G4PRk 30Ik LLEk LNk 34\4k PLVS4k<VIk4H>RR>4kX4PH>I34P4Ik (Hk 44Ik >I3>20S>4k S4k ;4X4Ik X0Ik 4X4ISV4G4k 4H>RR>4k X0IV>Tk 1LGG4I` N4P24G4Ik <446Sk <4Sk Y0S4PR2<0Nk >Ik 34k \LH4Pk X>4Pk E44Pk Y0S4PHLIRS4PRk ;4ILH4Ik LNk Y>GG4E4VP>;4k HLH4I.

(27)

(28) . S4Ik>Ik44IkRGLLTkI00RTk44IkG4G>4N4Pc 244Gk$Ik34kH4S>I;4Ik\>DIkX>4PkRSL764Ik 00I;4TPL764Ik 3>4k 300Pk \>DIk SL4;4d N0RSk Pk\>DIkLLEkX>4PkRSL94Ik;4XLIe 34Ik>Ik<4SkRGLLSZ0S4Pk3>4kI>4SkLNk<4Sk N4P244Gk\>CIk;41PV>ESk . 4k 00I;4SPL664Ik 2LI24ISP0S>4Rk >Ik34k;4ILH4IkHLIRS4PRkY0P4Ik34Pd H0T4kG00;k30Sk<4SkI>4Sk00II4H4G>CEk >Rk30Sk 3>TkSLSk ILPHLX4PR2<P>D3>I;4Ik \0GkG4>34Ik1>Ck<4Sk>II0H4NVIS kRS4GTk !LL>D4PkX0RSk ,L2<kYLP34IkP4;4GH0S>;k;4Y0Rd 14R2<4PH>I;RH>334G4Ik >Ik ILPHd LX4PR2<P>D34I34k2LI24ITP0S>4Rk00Id ;4SPL864Ik1>Dk<4Tk>II0H4RS0S>LIk4k )VISkX0Ik.0S4P143P>D6k!PLI>I;4Ik IE4G4k 00I;4SPL664Ik RSL664Ik. YLP34IkI>4Sk0GG44Ik>Ik34k1LGG4IT44GSk ;41PV>ET kH00PkLLEk>Ik1>4S4I kH0>Rf 4Ik V>4IS44GSk "4Tk >Rk 30Ik LLEk I>4Tk ;4\4;3k 30Sk 34k 1LGG4IS44GSk X4P0ITf YLLP34G>DEk>RkXLLPk34kLX4PR2<P>D3>If ;4I kRS4GSk!LL>D4Pk ?II4Ik <4Sk ->TXL4P>I;RNPLg ;P0HH0kP4ISR2<4k 0kYLP34Ik0GG4k ;41>43RN0PS>D4Ik 3>4k ;4Y0R14R2<4P` H>I;RH>334G4Ik ;41PV>E4I k ;4RS>` HVG44P3k LHk 4H>RR>4k 4Ik;41PV>Ek S4k X4PH>I34P4Ik "4Sk;00Sk 300P1>Dk LHk ;4H44IS4I k 143P>DX4I

(29) k>IYLI4PRk4Ik 34kG0I31LVYk LGG4IT4G4PRk >Ik <4Sk P4ITR2<4k 0;41>43k E>4\4Ik>IH>334GRk \LX44Gk HL;4G>DEkN4P24G4Ik\LI34PkY0S4PXL4h P4I34kRGLLSk4PI00RSk4IkNPL14P4Ik<4Sk H>334G4I;41PV>Ek4Ik34kV>SRSLLSkX4Pi 34PkS4kX4PH>I34P4Ik. .0S4PR2<0Nk 'LLP34P\>DGX4RTk HL4Sk NPL02S>4X4Pk 4Ik 0RR4PS>4X4Pk YLP34Ik >Ik 34k 00I` N0Ek X0Ik EG>H00TX4P0I34P>I;k 0Sk 14TLL;34k 3>DE;P006k 4PSk &>334Gk YL4IR30;0XLI3k S>C34IRk <4Sk H>I>` R[HNLR>VHkLX4Pk<LLR1V>4Ik 4Ik<>Sf T4RTP4RRkGRkY4k30SkI>4Sk3L4I kYLP3Sk =5Uk55JkOW@J]MMAk5JkFQBB*Kk kk . 16.

(30) CLM Onderzoek en Advies Postadres Postbus 62 4100 AB Culemborg Bezoekadres Gutenbergweg 1 4104 BA Culemborg T 0345 470 700 F 0345 470 799 www.clm.nl.

(31)

No results found