1 KU Leuven
Lessen voor de XXIe eeuw
Eenentwintigste editie, 2014-2015 16 februari 2015
Bouwen is nog geen bouwkunst
Marc Dubois
Bouwmeester en denker Adolf Loos poneerde: enkel het grafmonument en het gedenkteken behoren tot de architectuur. Is dit ook geldig in 2015? Met het geven van het label ‘monument’ vanaf de 19de eeuw wordt duidelijk gemaakt dat een constructie een uitzonderlijke waarde bezit
die wij moeten in stand houden.
Zijn de drie begrippen die Vitruvius formuleerde: utilitas, firmitas en venustas (functionaliteit, soliditeit en schoonheid) nog geldig? Dat een gebouw ontstaat vanuit een noodwendigheid is tot op vandaag een gegeven. Dat een gebouw een vorm van soliditeit moet bezitten ligt ook voor de hand. Wat het begrip ‘schoonheid’ betreft zijn de grootste verschuivingen gebeurd.
De cruciale vraag is wat wij onder het begrip ‘bouw-kunst’ verstaan. Heeft het iets te maken met de wereld van beeldende kunst? Bouwen is een kunde maar is daarom nog geen kunst. Er is een groot verschil tussen het beheersen van een kunde om een constructie op te richten en wat wij verstaan onder beeldende kunst. Adolf Loos stelde dat wat de mens bouwt moet beantwoorden aan concrete behoeften en bijgevolg van nature conservatief is, in tegenstelling tot de beeldende kunsten.
1. Architectuur op schaal
Maquettes bezitten iets wonderlijks omdat de wereld wordt verkleind. Daardoor wordt het bewonen geëlimineerd en blijft louter het beeld over. In een maquette wordt niet geleefd, er is geen interieur meer dat wij lichamelijk kunnen bewandelen. Het woord ‘schaalmodel’ wordt vaak gebruikt om aan te geven dat het iets te maken heeft met een aanpassing van de schaal.
2. Bouwen vanuit een noodwendigheid
Adolf Loos benadrukt dat de mens bouwt vanuit een behoefte om aan een bepaalde noodzaak te voldoen. Het basisgegeven is de nood aan beschutting, het maken van een binnenruimte om zich te beschermen tegen regen, wind, koude en hitte.
3. Een gebouw is onroerend
Het is zeker niet toevallig dat wij steden in ons geheugen prenten door de gebouwen die er zich bevinden. Bouwen is een daad van in bezitnemen van een site. Vergeten wij niet dat een gebouw het meest geschikte medium is om zijn footprint achter te laten in deze wereld. Een specifieke
2 plaats staat ook in relatie tot het klimaat, de aanwezigheid van bouwmaterialen en culturele factoren. De vraag is hoe een ontwerper met de aangeboden site weet om te gaan. Wat is de ‘genius loci’ van de bouwplaats? Aan de hand van een aantal inzendingen voor het Concertgebouw in Brugge wordt dit verduidelijkt. Ook projecten van Zumthor, Siza, Pikionis, Asplund, Terragni en Van de Velde fungeren als voorbeelden.
4. Verandering van functie (herbestemming)
Door maatschappelijke ontwikkelingen worden gebouwen ‘afgeschreven’. Het proces van herbestemming is een van de meest fascinerende aspecten van onze gebouwde wereld. De herbestemmingen van bijvoorbeeld oude ziekenhuizen en postgebouwen zijn boeiend.
5. Kan architectuur de tijdsgeest uitdrukken?
Op de vraag of architectuur geschikt is om de tijdsgeest uit te beelden moet ik een dubbel antwoord geven. Muziek en literatuur kunnen veel beter de vibraties van de tijd opnemen en vastleggen. Wat wij bouwen, gaat veel trager en moet rekening houden met veel meer factoren. Een voorbeeld is het Centre Pompidou in Parijs.
6. Architectuur kan het licht zichtbaar maken: oriëntatie
Wat andere uitdrukkingen van onze cultuur, zoals literatuur of muziek, niet kunnen, is het zichtbaar maken van licht. Dit is de wonderlijke dimensie van architectuur die maar al te vaak wordt onderschat. Met het Pantheon als “het” voorbeeld is de zoektocht naar het visueel maken van licht de essentie. Voorbeelden met werk van Stynen, Zumthor, Ito en James Turrell.
7. Een gebouw is onderhevig aan zwaartekracht
Er is een streven om het gebouwde een uiterst lichte verschijning te geven, alsof de zwaartekracht wordt opgeheven. De razendsnelle digitalisering van onze wereld en de evolutie van de techniek hebben niet enkel de muziek en beeldproductie ingrijpend veranderd, ook bij het tot stand komen van architectuur zijn nieuwe mogelijkheden ontstaan. Spectaculaire constructies krijgen de status van dynamiek. De gebouwen van Frank Gehry zijn oogverblindend, maar is dit wel de ambitie van een goed gebouw? Zijn musea zijn eerder vormen van zelfbevestiging dan gebouwen die een ‘dienende’ ambitie hebben? Architectuur kan geen beweging uitdrukken zoals een film, het blijft een statische aangelegenheid. Is dit niet de negatie van een van de fundamentele kenmerken van de architectuur die reeds werd beklemtoond, de betekenis van de ‘genius loci’, de geest van de plaats?
