Eric Rosseel*
Column
Poenpakkers en vreemdelingenhaters
Het begin van het nieuwe decennium heeft met electoraal Europa een verrassend dominospel gespeeld, al kondigden diverse culturele tekens van de jaren tachtig (verrechtsing van het economisch beleid, teloorgang van het socialis me) deze electorale verschuivingen reeds aan. Na Vlaanderen met zijn spectaculaire doorbraak van het Vlaams Blok en van de nieuwe libertijn se ROSSEM-partij kwamen in de maanden maart-april Frankrijk, Duitsland en Italië aan de beurt. De discussie rond de interpretatie van deze electorale fenomenen is volop aan de gang. In Vlaanderen wordt na ‘zwarte zondag’ duchtig gepeild, maar voorlopig beschikken we als empi rische basis voor het onderzoek naar extreem stemgedrag slechts over de analyse van Hans de Witte op gegevens van Vlaams Blok-stemmers bij de Europese verkiezingen van 1989 (zie TVA, 1992, nr. 1, blz. 73). Zijn analyses tonen aan dat een stem op het Vlaams Blok in de eerste plaats een inhoudelijke stem is en pas in de tweede plaats een proteststem die voortkomt uit ‘anomie’ of ‘politieke machteloosheid’. In het licht van de verkiezingsuitslagen van 24 november doet zich de vraag voor in hoeverre deze bevindingen kunnen worden bevestigd en verruimd naar de ROSSEM-partij, die immers de grote onbekende vormt van de 24 november- verkiezingen.
In de loop van de maand maart 1992 hebben wij de eerstejaars- en laatstejaarsstudenten van 11 van de 20 Brusselse hogescholen bevraagd naar hun politieke opvattingen, hun levens-, studie- en werkoriëntatie en hun toekomstbeelden. De
* Eric Rosseel is als arbeidspsycholoog werkzaam bij het Centrum voor Sociologie aan de Vrije Universiteit te Brussel.
aldus bekomen (niet-representatieve) steekproef betreft een heterogeen staal van studenten: diverse universitaire studierichtingen, sociale werkers, aspirant-leerkrachten, industriële ingenieurs, informaticapersoneel, technici, architecten, beeldende kunstenaars, secretari- aatsmanagers, enz. In de steekproef van 1013 studenten profileren de 71 ROSSEM’ers (7%) en de 95 Vlaams Blokkers (9.4%) zich duidelijk op een verschillende wijze, al vertonen ze ook een aantal frappante convergenties. Beide partijen zitten nog steeds in de lift. Zowel ROSSEM als Vlaams Blok zijn eerder ‘manne lijke’ partijen (i.t.t. Socialisten en de Groenen van Agalev), ze concentreren zich in technische hogescholen. Veel van hun aanhangers zijn af komstig uit ‘broken families’ en verkiezen ‘losse erotische contacten’ boven een vaste vriend(in). Maar ROSSEM’ers lijken gemakkelijker te sla gen in hun studies, ze bewegen zich meer in stedelijke of verstedelijkte milieus, hebben een white-collar achtergrond (Vlaams Blok is ‘volk- ser’), zijn ‘vrijzinnig’ en scheppen zich als student een eigen levensstijl door het hele jaar door studentenarbeid te verrichten. Opvallend is ook dat ROSSEM’ers zich overwegend aan duiden als ‘politiek geïnteresseerd maar dak loos’. De meeste Vlaams Blokkers erkennen dat ze politiek ‘niet geïnteresseerd’ zijn, maar velen noemen zich ook ‘sympathisant’ of ‘militant’. Dit zou erop kunnen wijzen dat de nieuwe lagen van progressieve jongeren (Agalev, ROSSEM) geen behoefte hebben aan integratie in georga niseerde partijen en hun vrijheid tegenover het politieke bestel willen behouden; het contact met de partijen verloopt dan vermoedelijk via de media. Het lijkt dat met de teloorgang van de klassieke industriële cultuur ook de aantrek kingskracht van de intermediaire organen van sociale en politieke integratie (partijen, vakbon
Column
den, cultuurverenigingen...) is verdwenen. ROSSEM en Vlaams Blok belichamen een ex pliciete state o f mind, een welbepaalde ge moedsgesteldheid. ROSSEM geeft uitdrukking aan individualistisch zelfvertrouwen, Vlaams Blok eerder aan ressentiment en frustratie. ROSSEM vindt zijn aanhang vooral bij de stu dierichtingen die creatieve professionelen en technici vormen, bij mensen dus die hun weg zullen vinden in de nieuwe economische secto ren (high tech, media, urbanisatie, design en kunst). De stem op ROSSEM is dus gebaseerd, niet in de eerste plaats op een afkeer van de traditionele partijen, maar op een positieve con vergentie tussen het eigen waardesysteem en de ze die men in het optreden van ROSSEM en J.P. Van Rossem als persoon belichaamd ziet. Deze waarden kunnen we aanduiden als post modernistisch (media- en marktgerichte inge steldheid, verenigbaarheid van creatieve eigen waarde en geldgewin, geen behoefte aan grootse morele legitimeringen van het handelen). De ROSSEM-kiezers hebben een pragmatische studie-ingesteldheid, zij hebben een hekel aan luiaards (‘werklozen’ inbegrepen), zij hopen ruimte te vinden voor creatief werk dat een een heid vormt met hun leven buiten hun werk en dat toelaat zich te verrijken, zonder al te veel concessies aan bazen en oversten. Zij hebben geen hoge dunk van de kwaliteit van de arbeid in onze ‘bureaucratische samenleving’. Kortom, ROSSEM’ers lijken goed aangepast aan een chaotische samenleving waar het elk voor zich is. Want ROSSEM’ers zijn inderdaad erg met hun ego begaan. Vlaams Blokkers vinden we vooral in die technische studierichtingen die voorbereiden op uitvoerend werk in industrieel of ambachtelijk verband. Zij manifesteren een ambivalente arbeidsingesteldheid: zij zijn at- titudinaal erg vergroeid met arbeidsethos en ar beidsdiscipline, maar daarnaast vertonen ze een zeer conditionele arbeidsinzet, een voornemen om elke extra-inspanning te verzilveren en uit eindelijk een verlangen om, door rijk te worden, aan hun geanticipeerde inferieure positie in het arbeidsbestel te ontsnappen en zich uit de wereld van de arbeid te bevrijden. Mogelijk ver klaart de interne contradictie van dit project (morele dwang tot werken versus ‘bevrijding’) de agressiviteit van de Vlaams Blokkers en hun neiging andere groepen in de samenleving
(vreemdelingen, uitkeringstrekkers) als bedrei gend te ervaren. Het etnocentrisme en het autoritarisme zijn inderdaad frappant bij de Vlaams Blokkers. Op geen enkel ander aspect constrasteren de Vlaams Blokkers zo sterk met het geheel van de andere partijen. Vlaams Blok en ROSSEM hebben wel gemeen dat ze de (be staande) staat enorm wantrouwen en beiden vragen om de investituur van een ‘leidersfiguur’ die zich kan onttrekken aan de ‘corrumperende’ invloed van de traditionele politieke instituties. De vraag is of ROSSEM’ers en Vlaams Blok kers wel een zelfde leiderstype op het oog hebben.
Als conclusie zouden wij willen stellen dat ROSSEM en Vlaams Blok niet het gevolg zijn van een toenemend ‘gesjoemel’ van de traditio nele politici, maar van samenlevingsveranderin- gen die zich sinds de economische herstructure ring vanaf 1975 hebben voltrokken. Deze her structureringen hebben twee maatschappelijke types voortgebracht die geen vertaling vonden in het bestaande politieke bestel. Ten eerste, een nieuwe laag van individualistische professio nelen en technici, die menen behept te zijn met een aan hun persoon gebonden creatieve kwalifi catie (informatici, media-mensen, ingenieurs, designers allerhande) die ze in de consumptie- gerichte economie kunnen verzilveren. Dit zijn de ROSSEM’ers. Deze professionelen en tech nici kunnen geen aansluiting vinden bij de Socialistische Partij, noch bij het vakbondswe- zen, terwijl de klassieke liberalen van de PVV zich te exclusief hebben verbonden met de ‘oude’ conservatieve middenstand. Aan de andere kant heeft de economische herstruc turering een laag minder hooggeschoolde werkonzekere arbeiders voortgebracht, die voortdurend het slachtoffer dreigen te worden van nieuwe herstructureringen en arbeidsflexibi- liseringen. Zij kunnen zich voor de verzilvering van hun beperkte kwalificaties niet oriënteren op de ‘consumptiemarkt’, maar zijn integendeel volledig afhankelijk van de arbeidsmarkt, waar ze wel altijd werk zullen vinden maar geen werk dat hen toelaat aansluiting te behouden bij de hoofdstroom van de samenleving. Deze groep heeft politiek en syndicaal geen eigen spreek buis, zodat haar ressentiment georganiseerd kan worden door een partij als het Vlaams Blok.
