De Schaduw van de winti

De Schaduw van de winti 

Een onderzoek naar de houding en omgang van 

hulpverleners werkzaam bij het Psychiatrisch Centrum  van Suriname met winti tijdens hun werk. 

MA Scriptie 

Medische Antropologie en Sociologie  Universiteit van Amsterdam  Supervisor: Dr. Chris de Beet  Rosalie van der Meulen 0463809 

November 2008   

Inhoudsopgave   

Samenvatting                3­4 

Voorwoord                  5 

Woord van Dank                6­7 

Hoofdstuk 1:  Inleiding              8­12 

1.1  Doel van het onderzoek      8‐10 

1.2  Methoden      10‐11 

1.3  Setting      12   

1.4  Geografie Suriname      12 

Hoofdstuk 2:  Suriname; een multiculturele samenleving    13­19 

         2.1 De ‘Surinamer’      13‐14 

         2.2 Suriname; een plurale samenleving?      14‐15 

         2.3 Religie       15‐16 

         2.4 Winti & het christendom      16‐19 

 Hoofdstuk 3:  Winti               20­27 

          3.1 Beschrijving en definitie      20‐21 

          3.2 De winti leer       21‐22 

          3.3 Winti, ziekte en gezondheid        22‐24 

          3.4 De bonuman       24‐26 

          3.5 De winti behandeling      26‐27 

Hoofdstuk 4: Winti in relatie tot de westerse gezondheidszorg  28­31           4.1 De biomedische gezondheidszorg en psychiatrie    28‐29           4.2 Alternatieve geneeswijzen en psychiatrie      29‐30           4.3 De biomedische gezondheidszorg, psychiatrie en winti  30‐31   

Hoofdstuk 5: Psychiatrie en winti in Suriname      32­38   

Hoofdstuk 6: Hulpverleners en winti in Suriname      39­59          6.1 De behandeling in het PCS      39‐40          6.2 Verpleegkundigen, ziekenverzorgers en winti    40‐43 

        6.3 De houding van verpleegkundigen en ziekenverzorgers  43‐49                  ten opzichte van winti 

        6.4 Hiërarchie      49‐51 

        6.5 Psychiaters, artsen, psychologen en winti      51‐59   

Hoofdstuk 7: Conclusie; de schaduw van de winti      60­64   

Bijlagen 1 en 2                65­67 

Noten                   68­73 

Literatuurlijst                74­78 

Samenvatting   

Het  doel  van  dit  onderzoek  is  om  inzicht  te  verkrijgen  in  de  wijze  waarop  hulpverleners  werkzaam  bij  het  Psychiatrisch  Centrum  van  Suriname  (PCS)  omgaan  met  winti  tijdens  hun  werk.  Het  is  voor  hulpverleners  van  belang  om  kennis  te  hebben  over  de  culturele  achtergrond  van  hun  cliënten  om  communicatieproblemen en verkeerde diagnoses te vermijden.  

  Hulpverleners  in  Suriname  worden  op  hun  werk,  maar  ook  in  het  dagelijks  leven  geconfronteerd  met  verschillende  culturen  en  geloofsovertuigingen.  De  meeste  hulpverleners  die  in  dit  onderzoek  aan  het  woord zijn gekomen hebben ervaring  met winti tijdens hun werk. 

  Winti  is  een  Afro‐Surinaamse  religie  waarbij  het  geloof  in  bovennatuurlijke  krachten  centraal  staat.  Deze  krachten  kunnen  mensen  op  verschillende  manieren  dwars  zitten.  Uitingen  van  zulke  gevoelens  van  onbehagen  kunnen  lijken  op  psychiatrische  aandoeningen.  Daarnaast  speelt  winti  in  meerdere  en  mindere  mate  een  rol  in  het  leven  van  veel  Surinamers. 

Psychiatrische  cliënten  kunnen  een  psychiatrische  aandoening  verwarren  met  een winti probleem, maar dit kan ook andersom gebeuren. 

  Kennis  over  de  etnische  achtergrond  en  een  tolerante  houding  met  betrekking tot geloofsovertuiging spelen een essentiële rol in de benadering bij  een behandeling van een cliënt. Winti praktijken worden niet toegestaan op het  terrein van het PCS. Wanneer een cliënt of familie van de cliënt aangeeft dat de  klachten  en/of  problemen  met  winti  te  maken  hebben,  speelt  in  de  regel  de  familie een doorslaggevende rol bij de beslissing om een cliënt een alternatieve  behandeling te laten ondergaan. De familie of de cliënt tekent tegenadvies zodat  de hulpverleners van het PCS niet verantwoordelijk zijn voor wat er buiten hun  bereik gebeurt. De houding van psychiaters, psychologen en artsen van het PCS  ten  opzichte  van  winti  verschillen  van  elkaar.  Toch  komt  de  behandeling  overeen, ondanks het feit dat hier geen geschreven beleid voor is. Het blijkt dat  men  op  de  afdelingen  over  voldoende  kennis  beschikt,  van  zichzelf  of  via  ervaring  en  praktijkkennis  van  collega’s.  Er  wordt  echter  weinig  gedaan  met  deze kennis. Voor sommige cliënten is zowel de biomedische behandeling als een  winti behandeling essentieel voor hun genezing. Tot mijn spijt wordt er weinig 

gepraat over winti of andere alternatieve therapieën tijdens werk. Communicatie  betreffende  geloofsovertuiging,  oorzaak  van  de  ziekte  en  voorgaande  behandelingen,  bij  wie  dan  ook,  is  van  groot  belang  en  zou  meer  aandacht  moeten krijgen. Het PCS zou haar voordeel kunnen doen met de kwaliteiten van   haar  medewerkers.  Het  is  een  uitdaging  om  de  kwaliteiten  diversiteit  en  flexibiliteit  bij  een  multicultureel  cliëntenbestand  te  benutten  zodat  deze  bij  kunnen dragen aan een meer transculturele benadering binnen de biomedische  instelling die het PCS is. 

Voorwoord   

Al  sinds  de  jaren  zeventig  wordt  er  veel  geschreven  over  de  Afro‐Surinaamse  religie;  winti.  Een  groot  deel  van  de  literatuur  heeft  zich  gericht  op  winti  als  geneeswijze  en/of  als  verklaringsmodel.  Men  kan  spreken  van  een  ‘cultureel  verschijnsel’ dat door het biomedische handboek voor psychiatrische diagnoses  en verschijnselen, de DSM‐IV‐TR (2000), een ‘cultuurgebonden syndroom’ wordt  genoemd.  Dit  impliceert  dat  winti  verbonden  is  met  cultuur  ‐  de  cultuur  van  Suriname.  

  Suriname is een multicultureel land. Er leven veel verschillende etnische  groepen met en naast elkaar. Winti is een Afro‐Surinaamse religie, maar wordt,  vooral door Nederlanders, geassocieerd met alle Surinamers. In deze scriptie zal  ik ingaan op het fenomeen van culturele diversiteit, en op de plaats en betekenis  die  winti  inneemt  tijdens  het  werk  van  hulpverleners  in  een  psychiatrische  kliniek in Suriname. 

  De  titel  “De  schaduw  van  de  winti”  verwijst  naar  de  aanwezigheid  van  winti in de Surinaamse samenleving, en ook in het psychiatrisch ziekenhuis. De  schaduw kenmerkt winti als iets ongrijpbaars, waarvan men weet dat het er is. 

Hoewel  veel  mensen  in  Suriname  een  leven  leiden  waarin  winti  nauwelijks  voorkomt, blijken ze, zodra het er op aankomt, toch over kennis te beschikken  van  deze  religie.  Winti  kan  beschouwd  worden  als  een  schaduw  van  de  geschiedenis. Een religie die is ontstaan door het samensmelten van bestaande  religies en uit West‐Afrika naar de Cariben geïmporteerde tradities. Eeuwenlang  is de wintireligie verboden geweest waardoor de zich ontwikkelende religie het  karakter kreeg van een schaduw,  zichtbaar maar niet tastbaar. Een schaduw kan  opkomen en verdwijnen en draait mee met de zon. Zo flexibel als een schaduw,  pasten de rituelen en de tradities zich aan. De omgeving, het tijdstip en de plaats  waar de winti rituelen werden gepraktiseerd beïnvloedden het uiterlijke vertoon  en de inhoud van deze rituelen. Tot op de dag van vandaag is de wintireligie een  dynamische religie.  

Woord van Dank    

Er  zijn  veel  mensen  die  tijdens  het  onderzoek  naar  ‘De  schaduw  van  de  winti’ 

met mij hun inzichten en ervaringen wilden delen. Hun kennis en ervaring zijn  voor mij van onschatbare waarde geweest. 

In  de  eerste  plaats  ben  ik  de  hulpverleners  van  het  Psychiatrisch  Centrum  Suriname  –  en  in  het  bijzonder  Broeder  Jintie  en  Zuster  Plein  –  veel  dank   verschuldigd.  Als  zij  hun  vensters  niet  voor  mij  hadden  opengezet  was  mijn  uitzicht  niet  zo  indringend  geweest.  Zo  heb  ik  veel  verpleegkundigen  en  ziekenverzorgers  kunnen  spreken  en  hebben  psychiaters,  de  zaalartsen  en  de  psychologen  tijd  vrijgemaakt  om  door  mij  te  worden  geïnterviewd.  Ik  wil  dr. 

Ezechiels    in  het  bijzonder  bedanken,  zijn  diepgaande  inzichten  over  winti  en  psychiatrie zijn voor mij van groot belang geweest. De steun en het vertrouwen  van  maatschappelijk  werkster  en  winti  specialist,  mevrouw  Meye  in  de  voortgang van mijn onderzoek hebben mij goed gedaan, dat geldt evenzeer voor  de gesprekken die ik mocht hebben met dr. Elliot. 

Jeanien  Galle  is  onmisbaar  geweest  voor  haar  support  en  steun  tijdens  de  groepsinterviews ‐ en voor de gezellige momenten op en buiten het terrein van  het PCS in Paramaribo. 

Van groot belang waren voorts de contacten die ik had met mijn informanten in  de  wereld  van  de  winti.  Deze  cultuurkenners,  zoals  zij  zichzelf  noemen,  wezen  mij in eerste instantie de weg. Dhr. Picorni en dhr. Oosterwolde wil ik daarvoor  dank zeggen. Via een hulpverlener van het PCS ontmoette ik Glenn de Bonuman,  die mij heeft laten zien, horen en voelen hoe het is wanneer er geesten worden  opgeroepen  en  hoe  deze  worden  gebruikt  om  een  diagnose  te  stellen.  Linda,  schoonmaakster  bij  het  PCS,  heeft  me  meegenomen  naar  een  winti  pré  om  kennis  van  winti  in  de  praktijk  op  te  doen.  Ik  bewonder  haar  gastvrijheid  en  overtuiging. 

Huib  van  Dis  was  voor  mij  belangrijk  met  zijn  nuttige  en  soms  opbeurende  adviezen  tijdens  mijn  veldwerk.  Mijn  begeleider,  Dr.  Chris  de  Beet  gaf  mij  richting en houvast in de berg informatie die ik vanuit Suriname heb meegnomen  naar hier. Dank daarvoor. 

Ik  wil  het  Amsterdams  Instituut  voor  Maatschappijwetenschappen  van  de  Universiteit  van  Amsterdam  bedanken  voor  haar  financiële  tegemoetkoming  voor mijn veldwerk. 

Van de mensen die dicht bij mij staan wil ik  Erik, mijn ouders Ap en Loes en mijn  tweelingzusje  Elize  danken.  Vooral  haar  praktische  steun  en  haar  gezelschap  tijdens  het  grondige  verkenningsonderzoek  en  voorwerk  in  Suriname  had  ik  voor geen goud willen missen. 

      Hoofdstuk 1 Inleiding 

 “Vaak weten ze het niet, ze geven het niet aan, je ziet het wel. Als je een persoon ziet  met poeder, een soort talkpoeder, dat krijgt elke patiënt tegen het zweten. Het lijkt op  pimba. Als die echt abnormaal veel poeder zet op zijn gezicht...in onze cultuur noemen  we  dat  een  Apuku,  dat  is  een  geest.  (...)  Als  je  dat  ziet  bij  een  patiënt  dan  weet  je,  dat  speelt, dan moet je wat gaan doen, met winti cultuur.” (verpleegkundige PCS) 

Voor  mijn  BA  scriptie  heb  ik  onderzoek  gedaan  naar  winti  in  de  Nederlandse  gezondheidszorg. De uitkomst van dat onderzoek zette mij aan het denken. Winti  bleek,  vooral  in  de  geestelijke  gezondheidszorg,  alom  aanwezig,  vooral  bij  Surinaamse cliënten. Hulpverleners gaven vaak aan niets of heel weinig te weten  over  winti.  In  verschillende  artikelen  en  boeken  die  zijn  geschreven  over  de 

‘interculturalisatie’  van  de  zorg  kwam  naar  voren  dat  kennis  over  de  culturele  achtergrond van een cliënt voordelig kan werken in het begrijpen en behandelen  van deze cliënt. Bij mij rees de vraag hoe de hulpverleners met winti omgaan in  de  biotoop  van  deze  religie.  Als  winti  in  de  Nederlandse  geestelijke  gezondheidszorg  vooral  voorkomt  bij  Surinamers,  hoe  is  de  situatie  dan  in  Suriname? Komt winti juist veel voor of bijna niet?  

  Bovenstaande  vragen  hielden  mij  bezig  na  het  schrijven  van  mijn  BA  scriptie. Ik besloot om mijn Master te doen in het teken van deze vragen. Voor  het beantwoorden van bovenstaande vragen verbleef ik in het voorjaar van 2008  vier maanden in Suriname. Ik heb twee maanden een onderzoeksstage gelopen  bij  het  Psychiatrisch  Centrum  van  Suriname  (PCS),  om  inzicht  te  krijgen  in  de  omgang  van  de  hulpverleners  met  hun  cliënten.  Ik  heb  mij  ook  verdiept  in  de  winticultuur.  

1.1 De doelstelling 

Het doel van dit onderzoek is inzicht te krijgen in de wijze waarop hulpverleners  in  de  psychiatrie  van  Suriname  omgaan  met  winti.  Winti  speelt  een  rol  in  het  leven  van  veel  Surinamers.  Ze  is  van  invloed  op  het  mentale  welbevinden.  In  Nederland worden Surinaamse cliënten vaak onjuist of te laat gediagnosticeerd. 

In  de  literatuur  over  interculturele  zorgverlening  wordt  er  van  uitgegaan  dat 

kennis  over  de  culturele  achtergrond  van  psychiatrische  patiënten  een  voorwaarde is voor geslaagde interculturele therapie.  

Tot  1971  waren  winti  rituelen  in  Suriname  bij  de  wet  verboden.  Winti  wordt door veel mensen nog steeds gezien als bijgeloof, dit is van invloed op de  manier waarop en met wie men over winti praat. 

In Nederland en Suriname, groeide de behoefte bij de Creoolse groep om  winti  als  een  aspect  van  eigen  identiteit  te  benadrukken.  Een  van  de  manieren  hiervoor was om erkenning te zoeken voor de therapeutische mogelijkheden van  winti  in  de  gezondheidszorg.  Er  is  veel  geschreven  over  winti  en  de  therapeutische  waarde  daarvan.  De  werken  van  bijvoorbeeld  Wooding  (1972,  1981,  1984)  en  Stephen  (1995,  1998,  2006)  geven  voorlichting  over  winti¹.  Kennis over winti en andere therapieën die niet opgenomen zijn in de reguliere  gezondheidszorg  is  van  belang  omdat  veel  migranten,  maar  ook  Nederlanders  gebruik maken van deze therapieën. Spruit (1987) concludeert, dat wanneer de  diagnose ‘cultureel verschil’ is, het recept culturele kennis is (In: Van Dijk 1989: 

245).  Spruit  doelt  met  cultureel  verschil  op  de  knowledge  gap  die  tussen  hulpverleners  en  zorgvragers  bestaat.  Het  culturele  verschil  zoals  het  behoren  tot een andere culturele groep, het geloof in magie en geesten bij de zorgvrager  en  een  deviante  kijk  op  de  psyche  maken  deel  uit  van  de  verklaringen  die  hulpverleners geven voor hun falen om adequate hulp te bieden aan migranten  (Van  Dijk  1989:245).  Culturele  achtergrond  kennis  fungeert  als  een  soort  brug  over de knowledge gap, waardoor er beter aan de zorgvraag van een cliënt kan  worden voldaan. 

In Suriname, het land waar de winticultuur zich heeft ontwikkeld en waar  veel  mensen  deze  religie  meedragen  in  hun  hoofd,  lichaam,  bewustzijn  of  onderbewustzijn,  is  de  benadering  van  hulpverleners  naar  hun  cliënten  toe  verschillend van de benadering in Nederland. De knowledge gap tussen cliënt en  hulpverlener  is  in  Suriname  een  stuk  kleiner.  Men  is  in  Suriname  niet  alleen  bekend met winti, maar ook met Javaanse en Hindoestaanse gewoontes² omtrent  ziekte en gezondheid. Tijdens het veldwerk heb ik gekeken of de zorgvraag van  de cliënt voldoende wordt beantwoord en of een gedeelde culturele achtergrond  of kennis hierop van invloed is. 

Mijn hoofdvraag luidt als volgt:  

Wat  is  de  houding  van  hulpverleners  werkzaam  in  het  Psychiatrisch  Centrum  van Suriname ten opzichte van winti, en hoe is deze houding van invloed op de  benadering van mensen met psychiatrische klachten. 

Het  onderzoek  moet  inzicht  geven  in  de  omgang  van  hulpverleners  in  het  PCS  met winti bij hun cliënten. Onderzoek naar de huidige situatie in Suriname en de  ervaringen  van  de  hulpverleners  is  van  belang  omdat  het  onderzoek  kan  bijdragen aan de kennis over winti in de psychiatrie. Dit onderzoek kan van nut  zijn voor het PCS omdat het inzicht geeft in wat de medewerkers denken en hoe  zij  tegenover  zaken  staan  zoals  winti.  Het  PCS  houdt  zich  bezig  met  culturele  verschillen  omdat  zowel  de  hulpvragers  als  hulpverleners  uit  verschillende  etnische groepen komen. Kennis over de omgang van hulpverleners in het PCS  met winti bij hun patiënten kan bijdragen aan de huidige kennis over winti en  psychiatrie in de praktijk, zowel in Suriname als in Nederland. Ik streef ernaar  dat  de  resultaten  van  dit  onderzoek  ook  bekend  worden  bij  hulpverleners  in  Nederland  omdat  deze  resultaten  kunnen  bijdragen  tot  verbetering  van  de  Nederlandse  gezondheidszorg  ten  aanzien  van  cliënten  met  een  Surinaamse  achtergrond.  Achtergrondkennis  is  van  belang  om  communicatieproblemen  en  verkeerde diagnoses te vermijden. 

1.2 Methoden 

Om de vraagstelling te kunnen beantwoorden heb ik twee en een halve maand  stage  gelopen  in  het  Psychiatrisch  Centrum  van  Suriname  (PCS).  Ik  heb  geobserveerd,  interviews  afgenomen,  met  cliënten  en  medewerkers  gepraat,  ik  ben mee geweest op een uitje voor het personeel van het PCS naar Galibi en ik  heb een lezing mogen geven tijdens de thema‐avond ‘culturele benadering in een  psychiatrische  behandeling’.  Dit  laatste  bevestigt  de  interesse  van  het  PCS  in  mijn  bevindingen  en  in  een  culturele  benadering  in  het  algemeen.  Informele  gesprekken, observaties en semi gestructureerde interviews hebben bijgedragen  aan mijn gegevens. Ik heb twee “cultuurkenners” ³ ontmoet en twee winti helers; 

een  bonuman  en  een  dresiman.  Ik  heb  ook  een  winti  pré⁴  en  een  kulturu  begi⁵  mogen bijwonen.  

  Voor  mijn  vertrek  naar  Suriname  had  ik  via  internet  contact  met  de  verpleegkundig  directeur  van  het  PCS.  Hij  heeft  mij  toestemming  gegeven  om  mijn  onderzoek  daar  uit  te  voeren.  Mijn  voorstel  was  aanvankelijk  dat  ik  aanwezig  wilde  zijn  op  de  werkvloer,  door  bijvoorbeeld  als  ‘stagiaire’  of 

‘assistent begeleider’ aan het werk te gaan. Dit bleek niet mogelijk vanwege de  privacy  van  de  cliënten.  Ik  heb  geen  opleiding  voor  verpleegkunde  of  ziekenverzorging  gedaan,  en  nooit  een  eed  afgelegd  die  de  privacy  van  de  cliënten  waarborgt.  Deze  eis  is  vastgelegd  in  de Wet Beroepen in de Individuele Gezondheidszorg (BIG)⁶. De wet beschermt hiermee patiënten tegen ondeskundig en onzorgvuldig handelen door zorgverleners. Vanwege deze privacy redenen moest ik via de hoofdzuster een afspraak maken bij de afdelingen. Ik werd door haar persoonlijk naar de afdeling gebracht. Dit had het voordeel dat ik in de meeste gevallen meerdere hulpverleners tegelijk te spreken kreeg, omdat de hoofdzuster alle hulpverleners aanwezig op de afdelingen instrueerde mij te woord te staan. Deze interviews vonden plaats in de vorm van Focus Groep Discussies⁷. In totaal heb ik vierenvijftig hulpverleners werkzaam op verschillende afdelingen gesproken. Ik heb al deze groepsinterviews opgenomen op een digitale recorder. Tijdens de laatste vier groepsinterviews had ik een secondant, die me bijstond in de gesprekken.

De contacten met de psychologen en psychiaters heb ik zelf gelegd, via de mail, de polikliniek of door ze aan te spreken. De zusters werkzaam bij de polikliniek hebben mij hierbij geholpen. Ze regelden een ‘spreekuurtje’ voor me zodat ik de tijd had om met de psychiaters in gesprek te gaan. Deze gesprekken heb ik allemaal opgenomen en uitgeschreven.

Contacten buiten het PCS heb ik opgedaan tijdens mijn verblijf in Paramaribo.

Belangstelling hoort thuis in een bepaald denkklimaat. Dorst naar kennis is niet universeel (Van Wetering 1988:17). Kennis wordt in Afro-Surinaamse groepen gezien als een schaars goed, waarvoor men in geestelijke en materiële zin moet betalen. Het gaat om ondrofeni, met schade en schande verworven levenswijsheid.

“Ik heb jou eerst moeten gaan vertrouwen toch, eerst zei ik niets, nu neem ik je mee (…).”

(Informeel contact)

Informatie over winti heb ik verkregen door een band op te bouwen met een aantal mensen die bereid waren mij mee te nemen in de wereld van winti.

1.3 Setting 

Het  PCS  is  gevestigd  in  de  hoofdstad  Paramaribo  en  is  het  enige  instituut  in  Suriname waar mensen met psychiatrische klachten kunnen worden opgenomen  om er behandeld te worden. De officiële voertaal in het PCS is Nederlands, maar  onderling praten de hulpverleners vaak Surinaams⁸. Ook met cliënten wordt veel  in  het  Surinaams  gecommuniceerd.    In  1891  werd  door  het  koloniaal  gezag  in  Suriname besloten om Wolfenbuttel, een plaats gelegen in Suriname, te kopen en  er  een  “bewaarplaats”voor  de  geesteszieken  te  vestigen⁹.  Tot  op  heden  is  deze  locatie  het  adres  waar  het  PCS  is  gevestigd.  Missies  van  het  PCS  zijn  onder  andere ‘ontwikkeling en implementatie van moderne hulp en zorgmethodieken,  toepassing van professionele hulp, en effectieve, efficiënte samenwerking tussen  de  medewerkers  en  overige  hulp‐  en  zorgaanbieders’.  Deze  missies  geven  aan  dat  de  psychiatrische  instelling  biomedisch  is  georiënteerd  omdat  het  verwijst  naar  moderne  zorgmethodieken  en  dat  het  open  staat  voor  andere  zorgaanbieders¹⁰.  Er  bestaat  echter  bijna  geen  formeel  contact  tussen  medewerkers van het PCS en andere zorgaanbieders¹¹.  

1.4 Geografie Suriname 

Suriname maakt deel uit van Guyanaschild in het noordoosten van Zuid Amerika. 

Suriname  behoort  tot  de  Cariben  en  Zuid  Amerika.  Het  land  grenst  in  het  noordoosten aan de Atlantische Oceaan, in het oosten aan Frans Guyana, in het  zuiden aan Brazilië en in het westen aan Guyana (voormalig Brits Guyana). 

 De enige stad van Suriname is Paramaribo. De rest van de bevolking is verdeeld  over dorpen die variëren in grootte. Paramaribo accentueerde het ontstaan van  Suriname  als  plantage  kolonie  en  was  het  belangrijkste  centrum  dat  economische en andere relaties onderhield met het buitenland (Wooding 1984: 

28). De stad heeft altijd een aantrekkingskracht uitgeoefend op andere delen van  het  land.  In  sociologisch  opzicht  ontstond  hier  een  samenlevingsvorm  die  in  grote trekken verschilt van de stam‐ en dorpsgemeenschappen in de rest van het  land (ibid).  

Hoofdstuk 2 Suriname: een multiculturele samenleving  2.1 De ‘Surinamer’. 

De  republiek  Suriname  is  vier  keer  zo  groot  als  Nederland  en  heeft  een  oppervlakte van 163.265  vierkante kilometer. Uit de meest recente volkstelling  in  2004  blijkt  dat  er  ongeveer  490.000  inwoners  in  Suriname  wonen  waarvan  meer  dan  de  helft  in  Paramaribo  woonachtig  zijn.  De  bevolkingssamenstelling  van Suriname is heel divers. 27,4% van de bevolking is Hindoestaans, 17,7% zijn  Creools en worden ook wel de stadscreolen genoemd. 14,7% van de bevolking  zijn Marrons, ook wel boslandcreolen genoemd¹². De Javanen maken voor 14,6% 

deel uit van de bevolking. Dan is er nog een groot deel van gemengde afkomst; 

12,5%. Andere bevolkingsgroepen zoals Chinezen en Nederlanders maken voor  6,5% deel uit van de Surinaamse bevolking en van 6,6% zijn er geen gegevens¹³.     Suriname  is  een  gesegmenteerde  en  heterogene  samenleving.  Ook  de  Surinaamse  identiteit  is  door  de  verschillende  historische  achtergrond  meervoudig  en  ‘multicultureel’.  De  eerste  kolonisatie  vond  plaats  omstreeks  1650 door de Britten. In 1674 werd Suriname officieel van Nederland. In 1650  werden er slaven uit de kustgebieden van centraal Afrika gehaald om te werken  in  de  plantages.  De  Afrikaanse  slaven  kwamen  in  contact  met  de  al  aanwezige  slaven  op  de  plantages;  de  inheemse  bevolking  van  Suriname  (Van  Dijk  2003:267). De inheemse bevolking is grotendeels verjaagd en vermoord door de  kolonisten.  

  De slavernij werd in 1863 afgeschaft. Dit werd gevolgd door laag betaald  contractarbeid. De Javanen vonden vanaf 1890 een plaats op de suikerplantages  van  Mariënburg  en  in  het  Commewijne‐district  als  contractarbeiders  (Van  Wengen  &  Derveld  1977:  226).  Ook  de  Hindoestanen  en  Chinezen  kwamen  na  het  jaar  1863  als  contractarbeiders  naar  Suriname,  in  eerste  instantie  via  regeringswegen,  daarna  op  particulier  initiatief.  Boeroes  zijn  Surinamers  waarvan  hun  voorouders  Nederlandse  immigranten  zijn  die  zich  in  de  periode  tussen  1845  tot  1853  in  Suriname  hadden  gevestigd  om  daar  als  zelfstandige  landbouwer te gaan werken¹⁴. 

  Op  25  november  1975  werd  Suriname  onafhankelijk.  Sindsdien  is  de  officiële benaming Republiek Suriname. 

De  sociale  structuur  bestond  in  de  17e  eeuw  uit  slechts  twee  klassen,  namelijk  een  dunne  bovenlaag  van  blanken  en  een  brede  onderlaag  van  negerslaven. Geleidelijk aan ontstond er een middenklasse met mulatten en vrije  slaven,  welke  met  de  afschaffing  van  de  slavernij  en  de  komst  van  contactarbeiders een snelle uitbreiding heeft ondergaan(Wooding 1984: 29). De  confrontatie  tussen  de  blanken  en  de  middenklasse  was  in  Paramaribo  het  grootst  omdat  zij  dicht  bij  elkaar  leefden.  In  de  plantages  leefden  deze  twee  groepen meer gescheiden en had men meer ruimte.   

2.2 Suriname; een plurale samenleving? 

In zijn sociaal historische studie van Suriname schetst Van Lier in 1977 Suriname  als een plurale samenleving, waar verschillende bevolkingsgroepen naast elkaar  leven. Tegenwoordig blijkt Suriname minder pluraal te zijn dan Van Lier aangaf.  

  Vermenging  van  bevolkingsgroepen  komt  tegenwoordig  steeds  meer  voor.  Een  kind  van  een  gemengd  huwelijk  wordt  een  moksi  genoemd.  Moksi  betekent gemixt, en wordt in de literatuur ook wel mulat genoemd. Ook kennis  van  culturen  wordt  onderling  uitgewisseld  met  elkaar.  Zo  gaf  een  creoolse  respondent aan: 

“Ik  ben  Creools,  maar  ben  opgegroeid  in  Commewijne,  tussen  de  Javanen  en  Hindoestanen. Ik weet heel goed roti klaar te maken. Ik spreek ook een aardig mondje  Hindoestaans  en  Javaans,  omdat  ik  ben  opgegroeid  in  die  buurt.  Het  is  voor  mij  heel  vanzelfsprekend, dat ik kennis heb van deze culturen.” 

Deze vermenging wordt in de literatuur ‘ creolisering’ of ‘ hybriditeit’ genoemd. 

Drummond  (1980)  benadrukt  dat  werk  in  de  creoolse  linguïstiek  gebruikt  kan  worden  in  antropologisch  onderzoek  betreffende  etniciteit  in  poly‐etnische  samenlevingen. Drummond legt de nadruk op ‘cultuur’ als dynamisch proces en  legt de nadruk op interne variatie en dichotomie binnen een cultureel systeem  (1980:368).  Hannerz  stelt  dat  deze  interne  variatie  een  kwaliteit  is  van  een  cultureel systeem:  

“A  macro‐anthropology  of  culture  which  takes  into  account  the  world  system  and  its  centre‐periphery  relation  appears  to  be  well  served  by  a  creolist  point  of  view  (...)  identifies diversity itself as a source of cultural vitality.” (Hannerz 1987: 556). 

  Trouillot stelt dat creolisatie een modern fenomeen is, omdat het duidt op  bewustzijn en verwachting van culturele verschillen. Onderzoekers hebben een  raamwerk  nodig  om  de  veranderende  contexten  van  creolisatie  te  benaderen  (1998:17).  Trouillot  werkt  net  als  Drummond  met  linguïstische  theorie.  De  etnische  afkomst  van  de  spreker  bepaalt  in  veel  gevallen  de  slang,  het  accent,  waarmee  men  praat.  Er  zijn  verschillende  theorieën  over  het  ontstaan  van  creoolse talen¹⁵. Trouillot geeft aan dat de ontstaansgeschiedenis van die talen,  vergelijkbaar  is  met  de  ontstaansgeschiedenis  van  de  creoolse  culturen. 

Afrikanen en hun nakomelingen moesten zogezegd een nieuwe culturele wereld  creëren, met elementen verzameld uit de verschillende Afrikaanse culturen waar  ze  vandaan  kwamen  en  de  Europese  culturen  die  ze  domineerden  (1998:20). 

Caribische  cultuur  is  volgens  Trouillot  vanaf  het  begin  van  de  slaventijd  al  creatief  in  omgang  en  vermenging  met  verschillende  culturen.  De  drie  bovengenoemde  auteurs  concluderen  dat  men  (Caribische)cultuur  niet  los  kan  zien  van  de  context  waarbinnen  deze  bestaat  en  de  transformaties  die  het  continu ondergaat. Kortom, diversiteit stimuleert culturele flexibiliteit. Het is van  belang om dit mee te nemen in de analyse van mijn gegevens omdat diversiteit  van  invloed  is  op  de  houding  van  mijn  respondenten  over  verschillende  geloofsopvattingen en culturele uitingen. 

2.3 Religie 

“Religie  sterkt  de  geest  en  geeft  vertrouwen.  Religie  kan  echter  ook  ziek  maken(...)  Religie heeft de kracht om iemand te helpen. Ik ben zelf christelijk, rooms katholiek, en  heb  meerdere  malen  patiënten  geholpen  middels  gebeden,  samen  met  de  priester.” 

(Verpleegkundige PCS)   

In  Suriname  bestaan  verschillende  religies  naast  elkaar.  Het  Christendom  is  verreweg  de  grootste  religie  in  Suriname¹⁶.  De  christenen  zijn  grofweg  te  verdelen  in  Rooms  Katholiek,  Protestants  en  Evangelistcharismatische  bewegingen¹⁷.  Het  Hindoeïsme  is  na  het  christendom  de  grootste  religie  in  Suriname. Daarnaast zijn er nog verschillende vormen van de Islam en natuurlijk  de traditionele religies. Het christendom is nooit in staat geweest de traditionele  religie  te  vervangen  (De  Beet  &  Sterman  1981:173)¹⁸.  Een  opvallende  quote  beschrijft deze situatie in Suriname als volgt: 

“Wij creolen zijn voor 99% christen, maar voor 100% winti” (Inwoner van Paramaribo‐

informeel contact) 

Een  dergelijke  quote  vond  ik  terug  in  een  artikel  van  Van  der  Pijl  waar  zij  een  beschrijving geeft van winti als religieusspiritueel complex.  

‘In  een  gesprek  over  religieuze  beleving  en  het  probleem  van  ambivalentie  en  ondoorgrondelijkheid  kwam  één  van  mijn  informanten  met  de  volgende  stelling: 

”Creolen? 99% christen, 100%winti” (Van der Pijl 2002:77). 

Van  de  Pijl  stelt  ook  dat  de  kerstening  van  het  creoolse  deel  van  de  bevolking  niet  tot  een  grootscheepse  erodering  van  de  meer  traditionele  waarden  en  praktijken  heeft  geleid  (2002:83,  2007:125‐129).  Verschillende  geloofsopvattingen, levensbeschouwelijke en kosmologische waarden zijn naast  en  door  elkaar  blijven  bestaan.  Zij  beïnvloeden  elkaar  ook  wederzijds.  Van  der  Pijl  deed  onderzoek  onder  het  Creoolse  deel  van  de  bevolking  in  Paramaribo. 

  Hoe  met  name  christelijke  opvattingen  en  gebruiken  enerzijds  en  winti  opvattingen en praktijken anderzijds zich tot elkaar verhouden is een bijzonder  complexe  vraag  (Van  der  Pijl  2002:83)¹⁹.  Om  dit  te  illustreren  zal  ik  een  casus  beschrijven van een ervaring die ik heb opgedaan tijdens mijn veldwerk:  

Casus  1:  In  een  discussie  die  ontstond  tijdens  een  lezing  die  ik  heb  gegeven  over  een  culturele  benadering  in  een  psychiatrische  behandeling,  wist  een  creoolse  dame  te  vertellen dat zij met haar drugsverslaafde zoon naar een bonuman was geweest omdat  ze  dacht  dat  zijn  gedrag  te  maken  had  met  ‘iets  cultureels’.  Deze  man  heeft  haar  niet  kunnen helpen omdat het om drugs ging, daar moest de jongen eerst vanaf. Zij vertelde  dit  naar  aanleiding  van  een  discussie  over  de  betrouwbaarheid  van  de  wintihelers  tegenwoordig.  Zij  wilde  hier  mee  aangeven  dat  er  wel  degelijk  betrouwbare  bonuman  bestaan. Even later ging het gesprek over geloof. Het merendeel van de toehoorders was  christelijk, de creoolse dame ook. Ze verwierp het wintigeloof en zei dat je je nooit met  zulke zaken moet inlaten, immers, de Heer daarboven zal voor je zorgen zolang je maar  vertrouwen  hebt.  Haar  fel  gekante  houding  tegenover  winti  praktijken  viel  mij  op,  omdat  ze  nog  geen  tien  minuten  eerder  vertelde  dat  ze  met  haar  zoon  een  bonuman  heeft geconsulteerd. 

2.4 Winti en het christendom 

Scheld  heeft  in  2004  onderzoek  gedaan  naar  de  factoren  die  een  rol  spelen  bij  het  gecombineerd  praktiseren  van  winti  en  het  christendom  bij  creolen  in  Paramaribo.  Zij  stelt  dat  door  de  dominante  rol  die  het  christendom  heeft  gespeeld in de geschiedenis²⁰ de overtuiging heerst dat een respectabele creool 

christelijk hoort te zijn. Het praktiseren van winti wordt niet respectabel geacht  en  wordt  veelal  in  het  geheim  gedaan  (Scheld  2005:101).  Er  zijn  echter  ook  creolen, zowel in Nederland als in Suriname, waar eind jaren 70 de behoefte en  motivatie groeide om winti als een aspect van eigen identiteit te benadrukken. 

Sinds 2002 is het op scholen in Suriname zelfs verplicht om aandacht te besteden  aan de ‘eigen’ Surinaamse cultuur²¹. Er wordt echter niet graag gesproken over  winti, zeker niet met een bakra (blanke) zoals ik. Veel mensen gaven tijdens de  interviews  aan  dat  ze  ‘  van  de  kerk’  zijn  ‘  een  goede  christen’  en  dus  ‘niet  aan  winti  doen’.  Ze  deden  voor  alsof  de  relatie  tussen  het  christendom  en  winti  de  vorm van twee gescheiden systemen heeft. In de literatuur over Afro‐Surinaamse  religies wordt verschillend gedacht over de vraag hoe winti zich verhoudt tot het  christendom. In een overzicht van de belangrijkste meningen hierover (De Beet 

&  Sterman  1981:  317‐324)  blijkt  dat  het  contact  met  het  christendom  en  de  wijze waarop die religie werd geaccepteerd en geïncorporeerd in de traditionele  religie  sterk  varieerde.  Afro‐Surinaamse  religie  is  als  het  ware  een  fluctuerend  systeem, waar op één punt in de tijd of het christendom of de traditionele religie  dominant  is.  Soms  is  er  een  balans,  waarbij  elementen  van  beide  religies  gerepresenteerd  zijn  (De  Beet  &  Sterman  1981:359).  Meestal  kwam  het  tot  verdergaande acceptatie, waarbij de eigen religie voor een deel werd vervangen,  en  voor  een  deel  naast  het  christendom  bleef  bestaan  (Schoonheym  1988:52). 

Het  christendom  werd  soms  ook  gedeeltelijk  opgenomen  in  het  traditionele  religieuze  systeem  waarbij  syncretismen²²  ontstonden  (ibid.)  Bekering  vereist  een  andere  houding  maar  hoeft  geen  totale  afwijzing  van  het  ‘oude’  te  impliceren.  In  Suriname  is  er  eerder  sprake  van  een  zekere  continuïteit  en  herinterpretatie van het ‘oude’ (Van der Pijl 2008:290). Sommige auteurs gaan er  van uit dat winti en het christendom als twee gescheiden systemen naast of zelfs  tegen  over  elkaar  bleven  staan.  Dit  beeld  is  volgens  Schoonheym  gecompliceerder  omdat  het  voorbij  gaat  aan  het  feit  dat  Creolen  zowel  hun  traditionele  religie  als  het  christendom  als  een  essentieel  deel  van  hun  leven  beschouwen. Een bonuman die ik gesproken heb liet mij een Bijbel zien die op  zijn tafel lag tussen alle andere rituele spullen zoals drank, floridawater en witte  kaarsen. De Bijbel nam een centrale plek in. God had hem zijn gift om met zijn 

winti’s  te  praten  geschonken.  De  bonuman  is  roomskatholiek  en  gaat  elke  zondag naar de kerk.  

“De roomskatholieke kerk staat open voor cultuur. Je zult daar overal kalebassen  tegenkomen en klederdracht. Er is een bepaalde kerk hier in de buurt waar ik altijd heen  ga. Die priester heeft een traditionele katholieke habijt met een kruis, maar dat kruis is  een ala kondre²³ kruis!” (bonuman) 

  Opvallend  was  dat  hij  een  onderscheid  maakt  tussen  religie  en  cultuur. 

Volgens  hem  gaan  religie  en  cultuur  heel  goed  samen.  Hij  gebruikte  meerdere  malen  delen  uit  de  Bijbel  om  zijn  verhalen  te  illustreren  of  ondersteunen.  Het  roomskatholieke geloof is zijn religie en winti is (deel van) zijn cultuur. Cultuur  wordt in zijn context gebruikt als iets dat elk mens bezit, niet als een ‘way of life’. 

  “Er  zijn  heel  wat  culturele  geestelijke  storingen,  zo  is  er  hier  een  pater  die  bezeten was. Elke zondag preekte hij gekke dingen in een taal die niemand verstond. Hij  was van de kerk, maar is geholpen door een bonuman. Nu is hij weer beter en kan zijn  werk voor de kerk gewoon weer doen.” (bonuman) 

‘Culturele geestelijke storingen’ en last hebben van ‘ iets cultureels’ riepen bij mij  verschillende vragen op. Hoe zien mensen cultuur en misschien wel belangrijker,  hoe ziet men winti? Dhr. Picorni, een cultuurkenner en theoloog heeft mij deze  vragen als volgt uitgelegd: 

“Kijk,  de  Afrikaan  komt  naar  Suriname  toe  met  een  levensbeschouwing.  Die  levensbeschouwing geeft antwoord op 3 vragen, waar kom ik vandaan, wie ben ik, waar  ga  ik  naartoe.  Alle  godsdiensten  doen  dat.  Dat  is  een  levensbeschouwing.  Maar  een  levensbeschouwing  valt  weer  uiteen  in  een  medische,  een  sociale,  een  culturele,  een.. 

noem maar op. En nu komt de slavernij, dat wat men heeft meegenomen, is ontwikkeld  op een stuk van, elkaar helpen, op medisch gebied bijvoorbeeld. Maar de economische  kant van de meesten is zwak, omdat de meester ze economisch verzorgde. 

Cultuur  is  niks  anders  dan  gewoontes  veredelen.  Het  gevaar  dat  ontstaat  door  winti  ‘  iets  cultureels’  te  noemen  is  dat  winti  zo  slechts  een  bijdrage  dreigt  te  worden  van  een  levensbeschouwing,  terwijl  het  een  volwaardige  levensbeschouwing  is!  Het  is  iets veel groters dan ‘ iets cultureels’.” 

(Dhr. Picorni)   

Meningen  over  wat  winti  precies  is  en  hoe  het  wordt  gezien  verschilt  per  persoon.  De  verklaring  van  Dr.  Picorni  is  een  beschrijving  van  winti  als  een  levensbeschouwing.  Men  kan  een  winti  aanhanger  zijn  net  zoals  men  rooms  katholiek  kan  zijn.  Schoonheym  stelt  dat  zowel  de  traditionele  religie  als  het  christendom  slechts  voor  een  deel  in  de  geestelijke  behoeftes  van  de  Creolen  voorzien.  Beiden  systemen  zijn  daarom  complementair.  Ze  bestrijken  elk  hun  eigen terrein²⁴ en kunnen dus geheel gescheiden blijven functioneren (1988:55). 

Het  geeft  echter  geen  verklaring  voor  het  feit  dat  mensen  cultuur  als  iets  beschrijven  waar  je  last  van  kan  hebben,  en  waar  je  voor  behandeld  moet  worden.  

Om  hier  een  verklaring  voor  te  vinden  moeten  we  rekening  houden  met  de  dichotomie tussen het christendom en winti. Ze zijn complementair maar blijven  gescheiden  functioneren.  Winti  praktijken  worden  meestal  buiten  de  stad  of  buiten het dorp uitgevoerd, kerken en kerkdiensten bevinden zich in de stad of  in het dorp. De letterlijke scheiding tussen winti en het christendom neemt niet  weg dat de Creolen een verbinding hebben weten te leggen door een klein aantal  syncretismen te vormen in de top van beide religieuze systemen²⁵. We kunnen er  dan van uit gaan dat ze deel uitmaken van elkaar als levensbeschouwing²⁶. Winti  is  voor  velen  geen  allesomvattende  levensbeschouwing  meer,  maar  maakt  nog  wel  een  deel  uit  van  hun  levensbeschouwing.  Omdat  voor  velen  de  christelijke  religie een dominante plaats inneemt in hun leven, wordt winti afgeschilderd als  iets  cultureels.  Iets  van  vroeger,  wat  bij  de  voorouders  leefde  en  heeft  bijgedragen aan het ontstaan van de hedendaagse Surinaamse cultuur.  

Hoofdstuk 3  Winti  3.1 Beschrijving en definitie 

De  wetenschappelijke  studie  van  de  Afro‐religie  in  Suriname  begint  met  het  werk  van  Frances  en  Melville  Herskovits.  ‘Suriname  Folk‐Lore’(1934)  geeft  de  eerste volledige beschrijving van de gang van zaken bij de winticultus door een  ooggetuige  die  wetenschappelijk  getraind  is  (In  Van  Lier  1983:27).  ‘Suriname  Folk‐Lore’ heeft niet onmiddellijk geleid tot stimulering van onderzoek over de  wintireligie in Suriname. Het zou tot 1972 duren voor Charles Wooding in ‘Winti: 

een Afro‐Amerikaanse godsdienst in Suriname’ een studie over winti in het Para  district  presenteerde;  een  onderzoek  gebaseerd  op  langdurig  en  intensief  veldwerk.  Sinds  de  jaren  zeventig  is  er  veel  geschreven  over  winti.  Dankzij  de  wetenschappelijke  publicaties  over  de  Afro‐Surinaamse  cultuur,  religie  en  rituelen is het goed mogelijk om hier een duidelijk beeld van te verwerven. 

  Van Lier schreef in 1983 dat de Afro‐Surinaamse religie een synthese van  religieuze  verschijnselen  is,  afkomstig  uit  verschillende  gebieden  van  Afrika. 

Eenmaal  in  Suriname  hebben  sommige  culturen  een  dominante  rol  gespeeld,  waarbinnen  zich  weer  elementen  van  religies  van  inheemse  en  Europese  culturen hebben gevoegd (1983:29)²⁷.  

  De  term  winti  heeft  meerdere  betekenissen.  Winti  betekent  wind.  Deze  wind verwijst naar de voorouders uit Afrika, die met de slaven zijn meegevlogen  naar  Suriname.  Een  winti  geest  kan  zo  snel  reizen  als  de  wind.  Wanneer  een  winti geest om advies wordt gevraagd, kan hij of zij binnen een paar minuten de  wereld rond reizen op zoek naar de nodige informatie. De aanwezigheid van de  goden  en  geesten  is  wel  voelbaar,  alleen  je  ziet  ze  niet.  De  term  winti  is  een  verzameling  van  opvattingen,  betekenissen  en  praktijken  dat  per  persoonlijke  achtergrond  of  voorkeur,  regio  en  historische  periode  sterk  verschilt  (Van  der  Pijl  2002:78).  Charles  Wooding  gaf  in  zijn  dissertatie  in  1972  de  volgende  definitie van winti:  

Winti  is  een  Afro‐Surinaamse  godsdienst  waarin  centraal  staat  het  geloof  in  gepersonificeerde  bovennatuurlijke  wezens,  die  van  een  mens  bezit  kunnen  nemen  en  zijn bewustzijn uitschakelen, waarna zij verleden, heden en toekomst kunnen openbaren  en ziekten van bovennatuurlijke aard kunnen veroorzaken en genezen (1972: 251). 

Deze definitie is een bondige samenvatting van de vele betekenissen van winti,  en wordt door menig auteur nog steeds gehanteerd. Van der Pijl is van mening  dat de definitie verruimd kan worden (2007: 109). Winti kan op minstens drie  manieren begrepen en gebruikt worden naast de letterlijke betekenis van  wind  (lucht of adem): om het religieusspirituele complex of de kulturu in zijn geheel  aan  te  duiden,  om  de  ‘goden  en  geesten’  aan  te  duiden  (de  winti’s)  en  om  te  verwijzen naar een staat van ‘ in bezit genomen zijn’ door deze goden en geesten  (“hij heeft winti”).  Door deze verschillende betekenislagen is winti, net als veel  andere  termen  in  het  Sranantongo,  bijzonder  context  afhankelijk  en  niet  altijd  makkelijk  vertaalbaar  (Van  der  Pijl  2007:  109).  Aangezien  winti  zich  kan  manifesteren  en  betekenis  kan  hebben  in  de  vele  aspecten  van  het  dagelijks  leven,  in  relaties,  werk,  welzijn  en  gezondheid,  zal  een  Afro‐Surinamer  eerder  spreken over mi kulturu, wat mijn cultuur betekent. Van der Pijl ziet winti als een  cultuuruiting,  geworteld  in  een  dynamisch  complex  van  goden,  geesten  en  magisch‐religieuze  en  sociaal  culturele  praktijken  (Van  der  Pijl  2002:  78).  De  ruimere definitie van Van der Pijl sluit aan bij de hedendaagse tendens.  

3.2 De winti leer 

“De mens heeft de natuur, maar de natuur bezit de mens.” (In: bijdrage van Stichting Sabi  Yu Rutu) 

De  winti  godsdienst  heeft  geen  heilig  schrift,  geen  geschreven  geschiedenis  en  geen  algemene  leider  (Stephen  1995).  In  de  winti  godsdienst  gelooft  men  dat  alles  door  Anana  geschapen  is;  Anana  is  de  opper  god  en  wordt  door  velen  geassocieerd  met  de  christelijke  God²⁸.  Alles  wat  Anana  geschapen  heeft  is  begeestigd,  elk  element  in  de  natuur  heeft  zijn  eigen  geest  of  god.  De  goden  wereld valt uiteen in de goden van de aarde, de lucht, het water en het bos. De  geesten wereld is te verdelen in het geestelijk leven van de mens en de Jorka’s,  dat zijn de geesten van overledenen²⁹. In de winti leer zijn lichaam en geest niet  gescheiden van elkaar. Ze worden echter wel als twee aparte delen van de mens  gezien.  De  spirituele  kant  is  onsterfelijk.  De  mens  heeft  een  geestelijk  en  een  materieel leven. Het geestelijk leven bepaalt voor een groot deel of de mens zich  goed voelt of niet. Het geestelijk leven bestaat uit de Rutu, de Kunu, de Akra en  Dyodyo.  De  Rutu  is  de  herkomst,  het  voorgeslacht  van  de  mens.  De  Kunu  is  de 

geestelijke nalatenschap die het gevolg is van het gedrag of een handeling van de  Rutu. De Rutu en de Kunu leren de mens om voor de gevolgen van hun gedrag en  handelen in te staan. De Akra en de Dyodyo zijn de geestelijk leiders die iedereen  van Anana meekrijgt. De geestelijke leiders dragen er zorg voor dat de mens in  het  leven  kansen  krijgt  om  in  de  maatschappij  te  floreren.  Zij  vormen  de  innerlijke  wil  van  de  mens.  Het  hoofd  van  de  geestelijke  leiders  is  de  Akra,  de  ziel, het eigen ik, het ego. Bij het overlijden van de mens zal de Akra  als laatste  wezen het lichaam verlaten om terug te keren naar de opdrachtgever Anana. De  Dyodyo zijn winti die in de kosmos leven. Zij ondersteunen de Akra in zijn taken. 

Zij  informeren  de  Akra  over  het  gedrag  en  functioneren  van  de  mens  in  de  maatschappij.  Zij  zijn  de  poortwachters  van  het  lichaam  en  mede  verantwoordelijk  voor  het  lichaam  van  de  mens  (Bron:  Stichting  Sabi  Yu  Rutu  1999). Het materiële leven bestaat uit de vrije wil van de mens en het stoffelijk  deel van het lichaam van de mens (Ibid.). 

  Men is ziek als de geestelijke en de materiële kant van het lichaam niet in  evenwicht met elkaar zijn (Van Dijk 2003:568). Veel mensen gaan bij een winti  aandoening  naar  een  winti  heler.  Winti  aandoeningen  kunnen  echter  ook  voorkomen  in  combinatie  met  psychische  ziekten.  Stephen  stelt  dat  het  psychische ziektebeeld onder invloed van winti versterkt wordt. Omgekeerd kan  het ook zo zijn dat labiele mensen die onder behandeling staan steun vinden in  hun winti geloof. De invloed kan zowel ten goede als ten kwade zijn. 

  Een winti is een mens trouw en goedgezind. Komt de mens de geboden  van de winti echter niet na, dan kan dit slechte gevolgen hebben. Een winti kan  zijn  bescherming  opgeven,  waardoor  iemand  gevoeliger  is  voor  aanvallen  van  buitenaf.  

3.3 Winti, ziekte en gezondheid 

“Je kunt een persoon vergelijken met een schaakspel. Iedereen heeft een kra (ziel), dat is  de  koning,  deze  moet  koste  wat  het  kost  beschermd  worden.  Dat  wordt  gedaan  door  omringende pionnetjes, dat zijn je winti’s.” (bonuman) 

In  de  winti  leer  wordt  er  een  onderscheid  gemaakt  tussen  datra  siki,  doktersziektes,  ook  wel  kuwonu  siki,  gewone  ziektes  genoemd,  en  magische  ziektes,  oso  of  yeye  siki  genoemd³⁰.  Bij  een  doktersziekte  gaat  men  naar  een  ziekenhuis  of  medische  hulppost.  Een  magische  ziekte  wordt  veroorzaakt  door 

geesten  en  is  alleen  te  verhelpen  door  de  bonuman.  Er  zijn  verschillende  oorzaken  voor  het  ontstaan  van  een  magische  ziekte.  Soms  ontstaat  deze  door  het  overtreden  van  een  taboe,  winti’s  zijn  streng  in  het  naleven  van  rituele  regels, voedseltaboes zijn hier een voorbeeld van. Het kan ook zijn dat iemand  een  vloek  heeft  geërfd  uit  het  verleden.  Verder  is  het  nog  mogelijk  dat  iemand  iets voor een persoon heeft ‘gezet’. Hij of zij heeft met behulp van de krachten  van de geesten geprobeerd de ‘pionnen’ van een ander te verzwakken. Dit kan  door een vloek, een vervloekt object of direct via de geesten. Dit noemt men wisi. 

Wisi wordt vaak geassocieerd met hekserij. Het is de donkere, kwade kant van  winti.  Iemand  kan  naar  een  wisi  man,  of  heks  gaan  en  deze  een  geest  laten  aanwenden om iemand kwaad te doen, deze geest kan zich echter ook tegen de  boosdoener  keren.  Ten  slotte  is  het  nog  mogelijk  dat  slechte  geesten  ‘vrij’ 

ronddwalen door het openen van een fles of het kappen van een boom waar de  geesten in opgesloten zaten. Deze slechte geesten voegen zich bij iemand zijn of  haar pionnen en kan iemand heel ziek maken. Ter illustratie van deze oorzaken  lees het verhaal van een bonuman die ik gesproken heb in bijlage 1. 

  Sommige  psychiaters  en  artsen  zien  winti  als  een  verklaringsmodel.  Een  manier  om  gebeurtenissen  rondom  ziekte  en  gezondheid,  pech  en  geluk  te  verklaren. Een aantal psychiaters/psychologen stellen dat wanneer men het over  winti heeft, er eigenlijk wat anders aan de hand is.  

“Men schuift bepaalde zaken en onzekerheden af op die winti (…)” (Psychiater)   

“Surinamers denken veel te gauw dat ‘men iets voor ze heeft gezet’. Als ze bijvoorbeeld  in een hogere functie gaan en bang zijn dat mensen jaloers op ze zullen zijn, dan gebeurt  dit  vaak  om  eventuele  tegenslagen  te  verklaren  of  gewoon  omdat  ze  bang  zijn  hun  positie  te  verliezen.  Het  is  een  verklaringsmodel  waarmee  ze  eigenlijk  aangeven  van,  hee,  ik  voel  me  niet  goed,  ik  heb  stress  bijvoorbeeld,  er  is  wat  met  me  aan  de  hand.” 

(psycholoog)   

Om  deze  opmerking  in  perspectief  te  zetten  zal  ik  een  casus  beschrijven,  van  winti  problematiek  op  de  werkvloer.  Het  gaat  om  een  verpleegkundige  die  gepromoveerd is tot sub‐afdelingshoofd. 

Casus 2: Een verpleegkundige werkzaam als onderhoofd op een afdeling heeft al  4 jaar last van winti. Mensen hebben wat voor haar gezet. Dit komt volgens haar  door  jaloezie,  omdat  zij  zelf  haar  zusterpakjes  maakt,  die  erg  modieus  zijn. 

Natuurlijk zijn collega’s ook jaloers omdat ze onlangs onderhoofd is geworden. 

Ze hoort steeds haar naam, mensen roddelen, mensen ‘maken haar zwart door te  praten’.  Dit  is,  in  tegenstelling  wat  de  psychiater  aangaf,  niet  iets  louter  geestelijks. De zuster had namelijk een bewijs voor me; men had een rood lintje  met een muntje eraan aan haar kast gebonden. Wat het precies betekent wist ze  niet,  maar  het  wijst  op  een  vloek.  Iemand  is  volgens  haar  naar  een  bonuman  gegaan om haar kwaad te doen. 

“Wat  er  is  gebeurd  ik  ben  nauwelijks  hier,  enkele  maanden,  maar  op  2  juni,  na  drie  dagen  vrij  te  zijn  kom  ik  hier  iets  aantreffen.  Laat  me  je  wijzen.  Hier  bij  mijn  kast,  gelukkig deze broeder hier was er ook bij, ik kom en ik zie een rode lint, met een tien  cent gebonden eraan. Ik heb snel gereageerd, ik heb gekiekt met mijn mobiel, ik heb de  leiding laten komen en heb gezegd kijk dit is er gebeurd, dat ik word lastig gevallen, ik  val mensen niet lastig ik kan je laten zien op mijn mobiel. (…) 

Ik weet echt niet wat ik ze doe, maar als je gesprekken hebt met mensen, kunnen  ze je uitlachen als het over dit soort dingen gaat (…) 

  Vanaf het moment dat ze hoorde dat ik sub hoofd ben geworden zag ik dat hun  gezichten  zijn  veranderd.  Het  is  ze  in  het  verkeerde  keelgat  geschoten.  Ik  heb  geleerd  hoe  je  moet  werken  op  de  opleiding,  en  toen  ik  hier  kwam  zag  ik  dat  het  niet  werd  gedaan. Dus toen ik hier kwam heb ik daar wat aan kunnen doen, en dat heeft me ook  geen goed gedaan (...) 

  ja,  te  roddelen  ja.  En  wat  ik  heb  gemerkt,  het  komt  ook  door  de  pakjes  die  ik  maak, het wekt jaloezie op. Maar ik kan er niets aan doen, ik hou van kleren maken, ik  maak ook kleding voor anderen. Dus dat is een ding voor ze geweest. Dus daarom is die  een ook naar de bonuman gestapt, ik mag geen vrienden meer hebben, die laten ze me  kwijtraken, ik ben als het ware in een hoekje gedrukt. Maar ik zeg, ik val niet, niemand  kan mij laten vallen. De enige die mij kan laten vallen is die Heer daar boven. Hij is de  enige. Hij brengt me naar het werk, Hij begeleidt me overal waar ik naartoe moet gaan. 

Maar mensen weten dat niet van me.” 

Het  is  duidelijk  dat  de  verpleegkundige  last  ondervind  van  de  angst  en  onzekerheden die winti bij haar veroorzaakt. Het christelijke geloof is haar steun  en houvast. De verpleegkundige beeldt zich niet in, dat er een symbolische actie  tegen  haar  is  ondernomen  omdat  er  werkelijk  een  lintje  met  munt  eraan  aan  haar kast is gehangen. Haar angst en onzekerheid jegens collega’s die eventueel 

‘iets  voor  haar  hebben  gezet’  is  niet  louter  onzekerheid  over  haar  zojuist  verkregen positie. Haar nieuwe functie kan ook de mensen om haar heen hebben  beïnvloedt bijvoorbeeld door jaloezie. 

3.4 De Bonuman 

Er zijn verschillende typen van Afro‐religieuze specialisten in Suriname, zoals de  obiaman,  de  lukuman,  de  dresiman,  de  bonuman,  de  duman  en  andere³¹.  De 

lukuman  is  een  diagnosticus  en  een  ziener.  De  dresiman  heeft  veel  kennis  van  medicijnen  op  basis  van  geneeskrachtige  planten  en  kruiden.  In  werkelijkheid  lopen deze rollen in elkaar over. Van Lier noemt de religieuze specialisten ‘multi‐

specialisten’, omdat zij zeer verschillende functies vervullen (1983:104)³². Naast  de  functie  van  ziener,  kruidengenezer  en  priester,  heeft  de  bonuman  ook  de  functie  van  maatschappelijk  werker  en  psychiater  (Stephen  1988:  13).  Ik  zal  verwijzen naar de term bonuman omdat dit de meest voorkomende term is voor  een  winti  heler,  zowel  in  de  stad  als  in  de  literatuur.  ‘Den  go  na  boiti  go  bonu’  

betekent letterlijk  ‘Ze gaan buiten de stad om geesten te bezweren’. Bonu is een  werkwoord    dat  volgens  het  woordenboek  Sranan  Tongo­Nederlands  (Wilner  2007) ‘geesten bezweren’ betekent³³.  

Een  bonuman  behoort  zijn  patiënten  door  te  verwijzen  als  deze  kwalen  vertonen  die  de  specialiteit  van  een  andere  genezer  zijn,  of  wanneer  het  doktersziektes zijn.  

De  functie  van  de  bonuman  is  sociaal  gesanctioneerd  en  zijn  deskundigheid  is  gebaseerd  op  de  geneeskundige  gaven  van  het  metafysische  wezen  dat  zijn  lichaam  als  voertuig  gebruikt  (Wooding  1984:  41).  Wooding  noemt  het  metafysische  wezen  een  ‘genezer‐god’³⁴.  De  genezergod  is  vaak  een  krachtige  winti  zoals  een  fodu,  een  ingi  of  een  aisa  winti  bijvoorbeeld.  De  uitverkorene,  de  bonuman,  maakt  als  het  ware  een  leerproces  door  bij  zijn  genezergod  die  hem  technieken  leert,  kennis  van  kruiden  bijbrengt,  een  geheimschrift,  een  andere  taal  en  taboes  die  hij  of  zij  in  acht  moet  nemen  (Wooding 1984:41).   

We  kunnen  de  bonuman  volgens  Wooding  (1984)  en  volgens  Stephen  (1988)  beschouwen  als  een  traditionele  psychotherapeut.  De  therapie  die  hij  toepast heet etnopsychiatrie. Dat is therapie gebaseerd op het mensbeeld en de  socio‐ culturele en religieuze achtergrond van de sociale gemeenschap waartoe  zijn  cliënten  behoren.  Het  beschikken  over  een  genezergod  is  in  de  Afro‐

Surinaamse etnopyschiatrie een voorwaarde om als genezer op te kunnen treden  (Wooding  1984:41).  Vroeger  was  het  de  gewoonte  voor  elke  plaats,  regio  of  familie  om  hun  eigen  specialist  te  hebben  (Voorhoeve  1960:416).  In  de  stad  is  dat  tegenwoordig  niet  meer  zo.  Men  vindt  een  bonuman  weliswaar  via  een  kennis of een familie lid, maar de keus is groot. Er zijn veel bonuman werkzaam 

in  de  stad.  Volgens  één  van  mijn  respondenten  schieten  ze  tegenwoordig  ‘als  paddenstoelen uit de grond’. 

“Er zijn denk ik meer bonumans dan artsen hier in Suriname.” 

 “(...)velen  kijken  af.  Ik  zeg  bijvoorbeeld  tegen  iemand  die  hoofdpijn  heeft  ‘neem  een  aspirine’  omdat  ik  heb  gezien  dat  de  dokter  dat  doet.  Dat  werkt  natuurlijk  en  die  persoon  zal  weer  terugkomen  naar  mij.  Zo  worden  kleine  bonumans  gecreëerd.  Dit  is  ook een reden dat er zoveel malafide bonumans zijn (...) Een bonuman herken je niet. Hij  houdt  zich  ook  op  de  achtergrond.  De  meeste  bonumans  krijgen  hun  krachten  overgedragen  van  hun  vader  of  moeder.  Je  herkent  hem  niet,  meestal  wordt  je  geadviseerd door iemand. Elke familie of groepje Surinamers heeft zijn eigen bonuman. 

Daarom  denk  ik  ook  dat  er  veel  meer  moeten  zijn  dan  artsen  in  dit  land. 

(verpleegkundige PCS) 

Veel  respondenten  gaven  aan  dat  het  grote  probleem  met  bonuman  is  dat  er  zoveel  zijn.  Men  weet  niet  wie  goed  is  en  wie  slecht.  Lang  niet  alle  bonuman  sturen hun cliënten door als ze weten dat er geld te verdienen is aan een cliënt³⁵.    

3.5 De winti behandeling 

‘ e set wan luku gi hen’  ‐ diagnose stellen³⁶. 

Een  cliënt  kiest  een  bonuman  die  is  aanbevolen  door  vrienden,  familie  of  kennissen. De bonuman stelt een diagnose; een luku. De manier waarop hij of zij  dat doet verschilt per bonuman. De genezer‐god van de heler wordt opgeroepen  en  om  advies  gevraagd.  Dit  doet  men  door  middel  van  een  spiegel,  kalebassen  met  water,  een  tikkertje  en  een  glazen  plaat.  Elke  bonuman  heeft  zijn  of  haar  eigen  manier  van  het  uitvoeren  van  rituelen.  De  genezer‐god  van  de  bonuman  wordt gevraagd om in contact te komen met de geesten/winti’s van de cliënt. De  bonuman  raakt  in  een  trance  en  wordt  ‘bereden’  door  zijn  krachtige  winti.  De  genezer‐god kan zo het probleem achterhalen. Komt dit probleem overeen met  de klachten, dan kan de bonuman de Akra, zijn ziel oproepen om de bevindingen  te toetsen. 

‘ A du fanowdu’  ‐ de behandeling³⁷. 

De  geest  van  de  bonuman  stelt  vast  welk  genezingstraject  er  moet  worden  gevolgd.  Er  worden  in  een  trance  meestal  traditionele  oplossingsmethoden  geopenbaard, maar er komt ook informatie aan de orde over de toepassing van  biomedische  geneesmiddelen  (Stephen  2006:35).  Een  behandeling  bestaat,  afhankelijk van de aandoening, uit het innemen en/of wassen met verschillende 

kruiden (wiwiri watra), het klaarmaken van verschillende gerechten(Akra­tafra),  het schenken van een sieraad (to), een zegen (begi) een dankzegging en een feest  ter ere van de geesten of de winti’s  (winti­pré). 

  De kosten van een behandeling kunnen hoog oplopen. De offers, de drank,  muziek en voedsel is allemaal voor de rekening van de cliënt. Voorhoeve schreef  tussen 1956 en 1961 dat slechts een klein deel van het totale bedrag in de zak  van de bonuman belandt (Buschkens 1983:417), tegenwoordig verschilt dit per  bonuman. Een aantal vraagt nog steeds geen geld, traditioneel gezien is dit ook  correct, gezien het feit dat ze de gift van God hebben gekregen. Daar moeten ze  goed mee doen. In de praktijk blijkt echter dat veel bonuman een flinke som geld  vragen  voor  hun  werk³⁸.  Een  bonuman  moet  dikwijls  mee  naar  het  binnenland  om daar rituelen uit te voeren, een begi te doen of een pré te organiseren. Toch  weten veel helers hun werk  ‘geheim’ te houden.  

“jij  gaat  niet  weten  wie  een  bonuman  is.  Misschien  is  het  je  buurman,  misschien  je  buurvrouw, maar je gaat het niet weten. Van buiten zie ze je er niets aan, het zijn hele  normale mensen net als jij en ik. Om naar een goeie bonuman te gaan, moet je horen van  anderen.  Zo  kan  het  zijn  dat  je  helemaal  naar  de  andere  kant  van  de  stad  moet  gaan  gaan, om die bonuman te vinden, en je weet niet dat er ook eentje naast je woont. Ook al  wist je dat je buurman een bonuman was, dan nog zou je de stad doorreizen, want het  advies van vrienden en familie is het enige waar je op kunt vertrouwen wanneer je een  bonuman uitkiest.” (Verpleegkundige PCS) 

Elke  bonuman  heeft  zo  zijn  eigen  specialiteiten  en  geniet  een  reputatie.  Deze  reputatie wordt van mond tot mond verspreid. Het zijn meestal de ouderen uit  de familie die bonuman kennen. Als een lid van de familie ergens last van heeft  dan worden de familieleden benaderd die iets weten over winti. Een informeel  contact uit Paramaribo vertelde me dat hij ervan overtuigd is dat elke creoolse  familie  minstens  een  familielid  heeft  die  afweet  van  winti  en  in  contact  kan  komen met een bonuman.