• No results found

Full paper

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Full paper"

Copied!
19
0
0

Bezig met laden.... (Bekijk nu de volledige tekst)

Hele tekst

(1)

^ĂŵĞŶǀĂƫŶŐ

De samenstelling van de beroepsbevolking verandert de laatste jaren met een steeds groter aandeel ouderen en ĚĂĂƌŶĂĂƐƚ ŶĞĞŵƚ ĚĞ ŇĞdžŝďŝůŝƐĞƌŝŶŐ ŝŶ ĂƌďĞŝĚƐƟũĚĞŶ ƚŽĞ͘

Beide ontwikkelingen leiden tot een steeds groter aandeel ŽƵĚĞƌĞǁĞƌŬŶĞŵĞƌƐĚŝĞƐŽŵƐŽĨƌĞŐĞůŵĂƟŐǁĞƌŬnjĂĂŵnjŝũŶ

ŝŶĚĞŶĂĐŚƚ͘,ĞƚŝƐďĞŬĞŶĚĚĂƚǁĞƌŬĞŶƟũĚĞŶƐĚĞŶĂĐŚƚŚĞƚ

dag-nachtritme van ons lichaam verstoort. In 2017 con- cludeerde de Gezondheidsraad dat nachtwerkers een ver- hoogd risico hebben op slaapproblemen, diabetes mellitus type 2 en hart- en vaatziekten. Ook is bekend dat naarmate we ouder worden het dag-nachtritme van ons lichaam ǀĞƌĂŶĚĞƌƚ͘ ŽĂůƐ ŚĞƚ ŬůŽŬũĞ ǀƌŽĞŐĞƌ ƟŬƚĞ͙͘ ƟŬƚ ŚĞƚ ǀŽŽƌ

oudere werknemers vaak niet meer. Wat betekent dit voor de gezondheid en inzetbaarheid van oudere nachtwerkers?

En hoe kunnen zij desondanks duurzaam inzetbaar blijven?

,Ğƚ ĚŽĞů ǀĂŶ Ěŝƚ ĂƌƟŬĞů ŝƐ Žŵ ĚĞ ƌŽů ǀĂŶ ůĞĞŌŝũĚ ďŝũ ĚĞ

gezondheidsrisico’s van nachtwerkers te inventariseren en ĚĞƌĞƐƵůƚĂƚĞŶƚĞǀĞƌƚĂůĞŶŶĂĂƌƉƌĂŬƟƐĐŚĞŚĂŶĚǀĂƩĞŶǀŽŽƌ

werkgevers en arbo-professionals. Hiervoor is een review van de wetenschappelijke literatuur uitgevoerd.

Ğ ŐĞǀŽŶĚĞŶ ƐƚƵĚŝĞƐ ďĞǀĂƩĞŶ ĚŝǀĞƌƐĞ ƵŝƚŬŽŵƐƚŵĂƚĞŶ ĚŝĞ

we hebben onderverdeeld in de categorieën duurzame inzetbaarheid, slaap, mentale gezondheid, cardiometabole gezondheid en overige gezondheidsklachten. Alleen voor ƐůĂĂƉĚƵƵƌ ŝƐ ĞĞŶ ĚƵŝĚĞůŝũŬĞ ƌĞůĂƟĞ ŵĞƚ ůĞĞŌŝũĚ ŐĞǀŽŶĚĞŶ͖

ŶĂĂƌŵĂƚĞ ĚĞ ůĞĞŌŝũĚ ƚŽĞŶĞĞŵƚ ƐůĂƉĞŶ ŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ

minder lang en wellicht ook minder goed ten opzichte van ůĞĞŌŝũĚƐŐĞŶŽƚĞŶ ĚŝĞ ĂůůĞĞŶ ŽǀĞƌĚĂŐ ǁĞƌŬĞŶ ĞŶͬŽĨ ũŽŶŐĞƌĞ

ŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ͘,ŽĞǁĞůĚĞnjĞƌĞůĂƟĞƚƵƐƐĞŶƐůĂĂƉĞŶůĞĞŌŝũĚ

ŽŽŬ ŐĞůĚƚ ǀŽŽƌ ĚĞ ĂůŐĞŵĞŶĞ ďĞǀŽůŬŝŶŐ͕ ŝƐ ŚĞƚ ĞīĞĐƚ ďŝũ

nachtwerkers versterkt. Voor de overige uitkomstmaten is ŚĞƚ ŽƉ ďĂƐŝƐ ǀĂŶ ĚĞ ŐĞŢŶĐůƵĚĞĞƌĚĞ ĂƌƟŬĞůĞŶ ŶŝĞƚ ŵŽŐĞůŝũŬ

ĞĞŶĚƵŝĚŝŐĞĐŽŶĐůƵƐŝĞƐƚĞƚƌĞŬŬĞŶŽǀĞƌĚĞƌŽůǀĂŶůĞĞŌŝũĚŽƉ

ĚĞƌĞůĂƟĞŵĞƚŶĂĐŚƚǁĞƌŬ͘ŝƚŚĞĞŌĚĞĞůƐƚĞŵĂŬĞŶŵĞƚĞĞŶ

ǀĞƌƐĐŚĞŝĚĞŶŚĞŝĚ ĂĂŶ ƐƚƵĚŝĞƉŽƉƵůĂƟĞƐ͕ ƐƚƵĚŝĞŽƉnjĞƩĞŶ ĞŶ

Full paper

ŽĂůƐŚĞƚŬůŽŬũĞǀƌŽĞŐĞƌƟŬƚĞ͙͛͗

/ŶǀůŽĞĚǀĂŶůĞĞŌŝũĚŽƉĚĞŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚƐƌŝƐŝĐŽ͛ƐǀĂŶŶĂĐŚƚǁĞƌŬ

>ŝŶĚĂt͘D͘ǀĂŶ<ĞƌŬŚŽĨ1͕ůǁŝŶǀĂŶƌŽŶŐĞůĞŶ2͕DĂƌƟũŶ͘d͘ŽůůĠ1, Hardy A. van de Ven3 dƌĞĨǁŽŽƌĚĞŶ͗ŶĂĐŚƚǁĞƌŬ͕ůĞĞŌŝũĚ͕ŽƵĚĞƌĞŶ͕ŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚ͕ƉƌĞǀĞŶƟĞ

1 ĞŶƚƌƵŵǀŽŽƌ'ĞnjŽŶĚŚĞŝĚƐďĞƐĐŚĞƌŵŝŶŐ͕ZŝũŬƐŝŶƐƟƚƵƵƚǀŽŽƌsŽůŬƐŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚĞŶDŝůŝĞƵ͕ŶƚŽŶŝĞǀĂŶ>ĞĞƵǁĞŶŚŽĞŬůĂĂŶϵ͕ϯϳϮϭD

ŝůƚŚŽǀĞŶ͕EĞĚĞƌůĂŶĚ͘

ϮE>Zʹ<ŽŶŝŶŬůŝũŬEĞĚĞƌůĂŶĚƐ>ƵĐŚƚͲĞŶZƵŝŵƚĞǀĂĂƌƚĐĞŶƚƌƵŵ͕ŶƚŚŽŶLJ&ŽŬŬĞƌǁĞŐϮ͕ϭϬϱϵDŵƐƚĞƌĚĂŵ͕EĞĚĞƌůĂŶĚ͘

ϯdEK͕^ƵƐƚĂŝŶĂďůĞWƌŽĚƵĐƟǀŝƚLJĂŶĚŵƉůŽLJĂďŝůŝƚLJ͕^ĐŚŝƉŚŽůǁĞŐϳϳͲϴϵ͕Ϯϯϭϲ>͕>ĞŝĚĞŶ

ŽƌƌĞƐƉŽŶĚĞŶƟĞĂĚƌĞƐ͗ƌ͘>ŝŶĚĂǀĂŶ<ĞƌŬŚŽĨ

ĞŶƚƌƵŵǀŽŽƌ'ĞnjŽŶĚŚĞŝĚƐďĞƐĐŚĞƌŵŝŶŐ;ƉŽƐƚǀĂŬϭϮͿ WŽƐƚďƵƐϭ͕ϯϳϮϬŝůƚŚŽǀĞŶ͕EĞĚĞƌůĂŶĚ

>ŝŶĚĂ͘ǀĂŶ͘ŬĞƌŬŚŽĨΛƌŝǀŵ͘Ŷů

meetmethodes. Zo zijn de meeste studies gevoelig voor het

͚ŚĞĂůƚŚLJƐŚŝŌǁŽƌŬĞƌĞīĞĐƚ͛͘ĂƚǁŝůnjĞŐŐĞŶĚĂƚĂůůĞĞŶĚŝĞ- genen die goed bestand zijn tegen het werken in de nacht, ŝŶĚĞŶĂĐŚƚŐĂĂŶĞŶďůŝũǀĞŶǁĞƌŬĞŶ͘KŶĚĞƌƐĐŚĂƫŶŐǀĂŶĚĞ

ĞīĞĐƚĞŶůŝŐƚĚĂĂƌŵĞĞŽƉĚĞůŽĞƌ͘'ĞŐĞǀĞŶŚĞƚĨĞŝƚĚĂƚŚĞƚ

aandeel oudere nachtwerkers de komende jaren verder toe njĂůŶĞŵĞŶ͕njŝũŶĞƌĚĂĂƌŽŵĂĚĞƋƵĂƚĞĂĐƟĞƐŶŽĚŝŐŽŵĚĞnjĞ

ŐƌŽĞƉƉƌĞǀĞŶƟĞĨŽƉĞĞŶŐĞnjŽŶĚĞŵĂŶŝĞƌŝŶnjĞƚďĂĂƌƚĞŚŽƵ- den. Enkele mogelijkheden hiertoe zijn: het invoeren van gezondheidschecks, bieden van maatwerk, bevorderen van autonomie, inbouwen van herstelmogelijkheden, bevorde- ƌĞŶǀĂŶĞĞŶŐĞnjŽŶĚĞůĞĞĨƐƟũů͕ĞŶĂĂŶĚĂĐŚƚǀŽŽƌƐƚƌĂƚĞŐŝƐĐŚ

,ZͲďĞůĞŝĚ͘^ĂŵĞŶǀĂƩĞŶĚ͕ďŝũŚĞƚŝŶƌĞŐĞůĞŶǀĂŶďĞůĞŝĚŽŵ

oudere nachtwerkers te ondersteunen dient aandacht te njŝũŶǀŽŽƌĚĞƐƉĞĐŝĮĞŬĞŐƌŽĞƉǁĞƌŬŶĞŵĞƌƐ͕ǁĞƌŬŽŵƐƚĂŶĚŝŐ- heden en individuele verschillen. Daarnaast is het raadzaam ŽŵĐŽŶƟŶƵĚĞǀŝŶŐĞƌĂĂŶĚĞƉŽůƐƚĞŚŽƵĚĞŶĞŶŶĂĂƐƚĚĞ

ŬŽƌƚĞƚĞƌŵŝũŶŽŽŬĚĞůĂŶŐĞƌĞƚĞƌŵŝũŶŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚƐĞīĞĐƚĞŶ

mee te nemen. Beleid zou echter niet voorbehouden moe- ten zijn aan oudere nachtwerkers. Het werken in de nacht ŝƐ ŚŽĞ ĚĂŶ ŽŽŬ ďĞůĂƐƚĞŶĚ͘ ĞŶ ůŽŽƉďĂĂŶƉĞƌƐƉĞĐƟĞĨ ǀŽŽƌ

ŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐƐƚĂĂƚůŽƐǀĂŶĚĞůĞĞŌŝũĚĞŶƐƚĂƌƚďŝũĚĞŝŶƚƌĞĚĞ

in het werken in de nacht.

Summary

dŚĞĚĞŵŽŐƌĂƉŚŝĐƐŽĨƚŚĞǁŽƌŬŝŶŐƉŽƉƵůĂƟŽŶŚĂƐĐŚĂŶŐĞĚ͘

dŚĞ ƉƌŽƉŽƌƟŽŶ ŽĨ ŽůĚĞƌ ǁŽƌŬĞƌƐ ŝŶ ƚŚĞ ǁŽƌŬĨŽƌĐĞ ĂŶĚ

ƚŚĞ ŇĞdžŝďŝůŝnjĂƟŽŶ ŝŶ ǁŽƌŬŝŶŐ ƟŵĞƐ ĐŽŶƟŶƵĞƐ ƚŽ ŝŶĐƌĞĂƐĞ͘

Consequently, more older workers are working in irregular ƐŚŝŌƐ͕ ŝŶĐůƵĚŝŶŐ ŶŝŐŚƚ ƐŚŝŌƐ͘ tŽƌŬŝŶŐ ĚƵƌŝŶŐ ƚŚĞ ŶŝŐŚƚ

interferes with the day-night rhythm of our body’s func- ƟŽŶƐ͘ dŚĞ ƵƚĐŚ ,ĞĂůƚŚ ŽƵŶĐŝů ĐŽŶĐůƵĚĞĚ ŝŶ ϮϬϭϳ ƚŚĂƚ

night workers have an increased risk of developing sleep problems, diabetes mellitus type 2 and cardiovascular di- ƐĞĂƐĞƐ͘EĞdžƚƚŽƚŚĞŚĞĂůƚŚƌŝƐŬƐŽĨŶŝŐŚƚǁŽƌŬ͕ŽƵƌĚĂLJͲŶŝŐŚƚ

ƌŚLJƚŚŵ ĐŚĂŶŐĞƐ ǁŝƚŚ ĂŐĞ͘ tŚĂƚ ĂƌĞ ƚŚĞ ŝŵƉůŝĐĂƟŽŶƐ ĨŽƌ

(2)

dŝũĚƐĐŚƌŝŌǀŽŽƌƚŽĞŐĞƉĂƐƚĞƌďŽǁĞƚĞŶƐĐŚĂƉϮϬϮϭ͖ϯϰ;ϮͿ 32

the health and employability of older night workers? The ŽďũĞĐƟǀĞŽĨƚŚŝƐƐƚƵĚLJŝƐƚŽƌĞǀŝĞǁƚŚĞƐĐŝĞŶƟĮĐůŝƚĞƌĂƚƵƌĞ

on health risks for the aging night worker and to translate ƚŚĞƐĞ ĮŶĚŝŶŐƐ ŝŶƚŽ ƉƌĂĐƟĐĂů ŝŵƉůŝĐĂƟŽŶƐ ĨŽƌ ĞŵƉůŽLJĞƌƐ

ĂŶĚ ŽĐĐƵƉĂƟŽŶĂů ŚĞĂůƚŚ ƉƌŽĨĞƐƐŝŽŶĂůƐ͘ tĞ ĐĂƚĞŐŽƌŝnjĞĚ

the included studies based on the measured outcomes ŝŶƚŽƐƵƐƚĂŝŶĂďůĞĞŵƉůŽLJĂďŝůŝƚLJ͕ƐůĞĞƉĚƵƌĂƟŽŶĂŶĚƋƵĂůŝƚLJ͕

cardiometabolic health and other health complaints. Only ĨŽƌ ƐůĞĞƉ ĚƵƌĂƟŽŶ Ă ĐůĞĂƌ ƌĞůĂƟŽŶ ǁŝƚŚ ĂŐĞ ǁĂƐ ĨŽƵŶĚ͖

with increasing age, sleep of night workers is shorter and probably of poorer quality compared to older day workers ĂŶĚͬŽƌLJŽƵŶŐĞƌŶŝŐŚƚǁŽƌŬĞƌƐ͘tŚŝůĞĞīĞĐƚƐŽĨĂŐĞŽŶƐůĞĞƉ

ĂƌĞ ĂůƐŽ ŽďƐĞƌǀĞĚ ŝŶ ƚŚĞ ŐĞŶĞƌĂů ƉŽƉƵůĂƟŽŶ͕ ƚŚĞ ĞīĞĐƚ ŝƐ

ŵŽƌĞƉƌŽŶŽƵŶĐĞĚĂŵŽŶŐŶŝŐŚƚǁŽƌŬĞƌƐ͘EŽĐůĞĂƌƌĞůĂƟŽŶƐ

could be established for the other outcomes. It is important ƚŽŶŽƚĞƚŚĂƚƚŚĞƌĞƉŽƌƚƐĂŶĂůLJnjĞĚĐŽŵƉƌŝƐĞĚĂŵƵůƟƚƵĚĞŽĨ

ƐƚƵĚLJƉŽƉƵůĂƟŽŶƐ͕ƐƚƵĚLJĚĞƐŝŐŶƐĂŶĚŵĞĂƐƵƌĞŵĞŶƚƐ͕ǁŚŝĐŚ

ĐŽŵƉůŝĐĂƚĞƐ ĚƌĂǁŝŶŐ Įƌŵ ĐŽŶĐůƵƐŝŽŶƐ͘ DŽƐƚ ƐƚƵĚŝĞƐ ĂƌĞ

ǀƵůŶĞƌĂďůĞĨŽƌƚŚĞ͚ŚĞĂůƚŚLJƐŚŝŌǁŽƌŬĞƌĞīĞĐƚ͛͘dŚŝƐŝŵƉůŝĞƐ

that only those who can cope well with night work will start ĂŶĚƐƚĂLJŝŶŶŝŐŚƚǁŽƌŬ͕ƉŽƚĞŶƟĂůůLJůĞĂĚŝŶŐƚŽƵŶĚĞƌĞƐƟŵĂ- ƚĞĚĞīĞĐƚƐŝnjĞƐ͘/ŶƚŚĞLJĞĂƌƐƚŽĐŽŵĞ͕ƚŚĞŶƵŵďĞƌŽĨŽůĚĞƌ

ŶŝŐŚƚ ǁŽƌŬĞƌƐ ŝƐ ĞdžƉĞĐƚĞĚ ƚŽ ŝŶĐƌĞĂƐĞ ĨƵƌƚŚĞƌ͘ dŚĞƌĞĨŽƌĞ͕

ĂĚĞƋƵĂƚĞ ƉƌĞǀĞŶƟǀĞ ĂĐƟŽŶƐ ĂƌĞ ŶĞĞĚĞĚ ƚŽ ƐĂĨĞŐƵĂƌĚ Ă

sustained healthy employability of older night workers.

WŽƐƐŝďůĞĂĐƟŽŶƐĂƌĞƚŽŝŵƉůĞŵĞŶƚƉĞƌŝŽĚŝĐŚĞĂůƚŚĐŚĞĐŬƐ͕

ĚĞƐŝŐŶ ƚĂŝůŽƌͲŵĂĚĞ ŝŶƚĞƌǀĞŶƟŽŶƐ͕ ŝŶĐƌĞĂƐĞ ǁŽƌŬŝŶŐ ƟŵĞƐ

ĂƵƚŽŶŽŵLJ͕ƉƌŽǀŝĚĞŵŽƌĞƟŵĞĨŽƌƌĞĐŽǀĞƌLJ͕ŝŵƉƌŽǀĞĂŚĞĂůƚ- hy lifestyle and include strategic HR policies. To summarize, ƉŽůŝĐŝĞƐƚŽƌĞƚĂŝŶŽůĚĞƌŶŝŐŚƚǁŽƌŬĞƌƐƐŚŽƵůĚƉĂLJĂƩĞŶƟŽŶ

ƚŽƐƉĞĐŝĮĐŶĞĞĚƐŽĨƚŚĞŐƌŽƵƉŽĨŽůĚĞƌǁŽƌŬĞƌƐ͕ƚŚĞŝƌǁŽƌ- ŬŝŶŐĐŽŶĚŝƟŽŶƐĂŶĚŝŶĚŝǀŝĚƵĂůĚŝīĞƌĞŶĐĞƐ͘&ƵƌƚŚĞƌŵŽƌĞ͕ŝƚ

ŝƐĂĚǀŝƐĞĚƚŽĐŽŶƟŶƵŽƵƐůLJŵŽŶŝƚŽƌƚŚĞĞŵƉůŽLJĂďŝůŝƚLJ͕ƚĂŬŝŶŐ

into account short and long term health risks of night work.

These kind of policies should not be preserved solely for ŽůĚĞƌŶŝŐŚƚǁŽƌŬĞƌƐ͘ǁŽƌŬŝŶŐůŝĨĞĐŽƵƌƐĞƉĞƌƐƉĞĐƟǀĞĨŽƌ

ŶŝŐŚƚǁŽƌŬĞƌƐƐƚĂƌƚƐǁŚĞŶŶŝŐŚƚǁŽƌŬŝƐĮƌƐƚĐŽŵŵĞŶĐĞĚ͕

ŝƌƌĞƐƉĞĐƟǀĞŽĨĂŐĞ͘

Inleiding

De Nederlandse arbeidsmarkt is volop in beweging.

Belangrijke ontwikkelingen hierbij zijn de veranderende samenstelling van de beroepsbevolking met een groter aandeel ouderen en de toenemende 24-uurseconomie (RIVM, 2018). In 2003 werkten er al 1,2 miljoen Nederlan- ĚĞƌƐ ƐŽŵƐ ŽĨ ƌĞŐĞůŵĂƟŐ ŝŶ ĚĞ ŶĂĐŚƚ͘ DĞƚ ĞŶŬĞůĞ ƐĐŚŽŵ- ŵĞůŝŶŐĞŶŝŶĚĞƚƵƐƐĞŶůŝŐŐĞŶĚĞũĂƌĞŶĞŶŵĂdžŝŵĂǀĂŶƌƵŝŵ

1,3 miljoen in de jaren 2017-2019, was dat aantal in 2020 ǁĞĚĞƌŽŵ ϭ͕Ϯ ŵŝůũŽĞŶ ;&ŝŐƵƵƌ ϭͿ͘ ,Ğƚ ĂĂŶĚĞĞů ŽƵĚĞƌĞ

ǁĞƌŬŶĞŵĞƌƐŶĂŵĞĐŚƚĞƌƐƵďƐƚĂŶƟĞĞůƚŽĞ͖ŝŶϮϬϬϯǁĂƐϴй

van de nachtwerkers tussen de 55 en 75 jaar oud (97×10³ ŵĞŶƐĞŶͿĞŶŝŶϮϬϮϬǁĂƐĚŝƚĂĂŶĚĞĞůƚŽĞŐĞŶŽŵĞŶƚŽƚϭϴй

;ϮϭϵпϭϬϹŵĞŶƐĞŶͿ;&ŝŐƵƵƌϭͿ;^͕ϮϬϮϬͿ͘KƵĚĞƌĞǁĞƌŬŶĞ- ŵĞƌƐŵŽĞƚĞŶůĂŶŐĞƌĚŽŽƌǁĞƌŬĞŶĚŽŽƌĞĞŶƐƟũŐŝŶŐǀĂŶĚĞ

ƉĞŶƐŝŽĞŶůĞĞŌŝũĚĠŶůĂŶŐĞƌĚŽŽƌǁĞƌŬĞŶŝŶĚĞŶĂĐŚƚŽŵĚĂƚ

ontziemaatregelen voor oudere werknemers onder druk ƐƚĂĂŶŽŵĚĞďĞnjĞƫŶŐƌŽŶĚƚĞŬƌŝũŐĞŶ͘ĞnjĞƚǁĞĞƚƌĂƉƐƌĂŬĞƚ

roept de vraag op wat dit betekent voor de gezondheid en inzetbaarheid van oudere werknemers. Het is immers ďĞŬĞŶĚĚĂƚǁĞƌŬĞŶƟũĚĞŶƐĚĞŶĂĐŚƚŚĞƚĚĂŐͲŶĂĐŚƚƌŝƚŵĞǀĂŶ

ons lichaam verstoort. In 2017 concludeerde de Gezond- heidsraad dat nachtwerkers een verhoogd risico hebben om slaapproblemen, diabetes mellitus type 2 en hart- en vaatziekten te krijgen (Gezondheidsraad, 2017). Voor deze aandoeningen is ook bekend dat het risico toeneemt ŶĂĂƌŵĂƚĞ ĚĞ ůĞĞŌŝũĚ ƚŽĞŶĞĞŵƚ ;sŽůŬƐŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚĞŶnjŽƌŐ͘

ŝŶĨŽ͕ϮϬϭϴͿ͘EĂĐŚƚǁĞƌŬĚƌĂĂŐƚĚĂĂƌĚƵƐŶŽŐĞĞŶƐĞdžƚƌĂĂĂŶ

bij. Daarnaast is al langer bekend dat ons dag-nachtritme ǀĞƌĂŶĚĞƌƚŵĞƚŚĞƚǀŽƌĚĞƌĞŶǀĂŶĚĞůĞĞŌŝũĚ;,ŽŽĚΘŵŝƌ͕

2017). Wat betekenen deze bevindingen voor het toene- mende aantal oudere nachtwerkers in Nederland? En hoe kunnen zij desondanks duurzaam inzetbaar blijven?

ŽĂůƐŚĞƚŬůŽŬũĞǀƌŽĞŐĞƌƟŬƚĞ͙

ĞŵĞŶƐŚĞĞŌ͕ŶĞƚĂůƐĚĞŵĞĞƐƚĞŽƌŐĂŶŝƐŵĞŶŽƉĂĂƌĚĞ͕ĞĞŶ

interne klok, die vaak wordt aangeduid als “de biologische klok”. Deze biologische klok zorgt ervoor dat ons lichaam

&ŝŐƵƵƌϭ͘ĂŶƚĂůǁĞƌŬŶĞŵĞƌƐŝŶEĞĚĞƌůĂŶĚĚĂƚƐŽŵƐŽĨƌĞŐĞůŵĂƟŐǁĞƌŬnjĂĂŵŝƐŝŶĚĞŶĂĐŚƚƉĞƌůĞĞŌŝũĚƐŐƌŽĞƉ;ͿĞŶĚĞƉĞƌĐĞŶƚƵĞůĞ

ůĞĞŌŝũĚƐǀĞƌĚĞůŝŶŐǀĂŶĚĞnjĞŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ;Ϳ͘ĞnjĞŐĞŐĞǀĞŶƐůĂƚĞŶnjŝĞŶĚĂƚŚĞƚƚŽƚĂůĞĂĂŶƚĂůŵĞŶƐĞŶĚĂƚƐŽŵƐŽĨƌĞŐĞůŵĂƟŐŝŶĚĞ

ŶĂĐŚƚǁĞƌŬƚŝĞƚƐŇƵĐƚƵĞĞƌƚĞŶĚĂƚǀŽŽƌĂůŚĞƚĂĂŶĚĞĞůŽƵĚĞƌĞŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ;хϱϱũĂĂƌͿŝƐƚŽĞŐĞŶŽŵĞŶ͘ƌŽŶ͗^^ƚĂƚůŝŶĞtĞƌŬnjĂŵĞ

ďĞƌŽĞƉƐďĞǀŽůŬŝŶŐ;ϮϬϮϬͿ͘

Jaar

15 tot 25 jaar 25 tot 35 jaar 35 tot 45 jaar 45 tot 55 jaar 55 tot 65 jaar 65 tot 75 jaar 0

200 400 600 800 1000 1200 1400

Nachtwerkers103)

Jaar

A

0 20 40 60 80 100

Nachtwerkers (%)

Jaar

B

(3)

een ritme volgt van ongeveer 24 uur. Dit ritme wordt ook wel het circadiane ritme genoemd (‘circa één dag’). Het bekendste circadiane ritme is ons slaap-waakpatroon, maar veel van de processen in ons lichaam volgen een 24-uurs ritme. Zo beïnvloedt de biologische klok verschillende ůŝĐŚĂĂŵƐĨƵŶĐƟĞƐ ǁĂĂƌŽŶĚĞƌ ĚĞ ůŝĐŚĂĂŵƐƚĞŵƉĞƌĂƚƵƵƌ͕

honger en verzadiging via ritmes in onder andere hormoon- ĂĨŐŝŌĞ ĞŶ ĚĞ ŐůƵĐŽƐĞ ŚƵŝƐŚŽƵĚŝŶŐ ;ŝďŶĞƌ Ğƚ Ăů͕͘ ϮϬϭϬͿ͘

De biologische klok zorgt er dus voor dat de processen in ons lichaam op het juiste moment plaats vinden door ze ŽƉĞĞŶĚLJŶĂŵŝƐĐŚĞŵĂŶŝĞƌƚĞĂĐƟǀĞƌĞŶĞŶƚĞĚĞĂĐƟǀĞƌĞŶ͘

,Ğƚ ǀĞƌƐĐŚŝů ƚƵƐƐĞŶ ŚĞƚ ŵĂdžŝŵƵŵ ĞŶ ŚĞƚ ŵŝŶŝŵƵŵ ǀĂŶ

deze dynamische processen wordt de amplitude genoemd.

ĞnjĞďŝŽůŽŐŝƐĐŚŬůŽŬǁŽƌĚƚĞĐŚƚĞƌǀĞƌƐƚŽŽƌĚĂůƐŵĞŶĂĐƟĞĨ

ŝƐƟũĚĞŶƐĚĞŶĂĐŚƚ͕ďŝũǀŽŽƌďĞĞůĚĂůƐŐĞǀŽůŐǀĂŶŶĂĐŚƚǁĞƌŬ͘

EĂĂƌŵĂƚĞ ĚĞ ůĞĞŌŝũĚ ƚŽĞŶĞĞŵƚ͕ ǀĞƌǀƌŽĞŐƚ ŚĞƚ ƉĂƚƌŽŽŶ

van een breed palet aan circadiane ritmes, en neemt de amplitude van het ritme af. Dit is bijvoorbeeld beschreven voor de ritmes in lichaamstemperatuur, bloeddruk en ŚŽƌŵŽŽŶĂĨŐŝŌĞ ;DŽŶŬ͕ ϮϬϬϱ͖ ,ŽĨŵĂŶ Θ ^ǁĂĂď͕ ϮϬϬϲ͖

,ŽŽĚΘŵŝƌ͕ϮϬϭϳ͖ĞEŽďƌĞŐĂΘ>LJŽŶƐ͕ϮϬϮϬͿ͘KŽŬůŝũŬƚ

ŵĞƚ ƚŽĞŶĞŵĞŶĚĞ ůĞĞŌŝũĚ ĚĞ ďŝŽůŽŐŝƐĐŚĞ ŬůŽŬ njŝĐŚ ŵŝŶĚĞƌ

ƐŶĞů ĂĂŶ ƚĞ ŬƵŶŶĞŶ ƚĞ ƉĂƐƐĞŶ ĂĂŶ ǀĞƌĂŶĚĞƌŝŶŐĞŶ ŝŶ ƟũĚ͕

zoals bijvoorbeeld na een jetlag waarbij men naar een ĂŶĚĞƌĞƟũĚnjŽŶĞƌĞŝƐƚ;ĞEŽďƌĞŐĂΘ>LJŽŶƐ͕ϮϬϮϬͿ͘ĞŶǀĂŶ

ĚĞ ĚƵŝĚĞůŝũŬƐƚĞ ǀĞƌĂŶĚĞƌŝŶŐĞŶ ĚŝĞ ƟũĚĞŶƐ ŽŶnjĞ ůĞǀĞŶƐůŽŽƉ

optreedt zijn de verschuivingen in ons slaap-waakpatroon.

Zo staan de meeste jonge kinderen graag vroeg op, terwijl pubers graag lang uitslapen. Naarmate we ouder worden ǀĞƌĂŶĚĞƌƚĚĞŐĞŵŝĚĚĞůĚĞƟũĚǀĂŶŶĂĂƌďĞĚŐĂĂŶĞŶŽƉƐƚĂĂŶ

ǁĞĞƌ ŶĂĂƌ ĞĞŶ ƐƚĞĞĚƐ ǀƌŽĞŐĞƌ ƟũĚƐƟƉ ;ZŽĞŶŶĞďĞƌŐ Ğƚ Ăů͕͘

ϮϬϬϯ͖&ŝƐĐŚĞƌĞƚĂů͕͘ϮϬϭϳͿ͘ĂĂƌŶĂĂƐƚĞƌǀĂƌĞŶŽƵĚĞƌĞŶŽŽŬ

ƌĞůĂƟĞĨǀĂĂŬƐůĂĂƉƉƌŽďůĞŵĞŶ͗ƐƚƵĚŝĞƐŶĂĂƌƐůĂĂƉŽŶĚĞƌŽƵ- deren hebben laten zien dat de slaap meer gefragmenteerd is, dat ouderen vaker en langer wakker zijn en de totale ƐůĂĂƉĚƵƵƌĂĨŶĞĞŵƚ;>ƵĐĂĞƚĂů͕͘ϮϬϭϱ͖,ŽŽĚΘŵŝƌ͕ϮϬϭϳ͖

,ĞƌƐĞŶƐƟĐŚƟŶŐ͕ϮϬϭϴͿ͘

Het is nog niet goed bekend waardoor de veranderingen ŝŶĐŝƌĐĂĚŝĂŶĞƌŝƚŵĞƐŵĞƚŚĞƚŽƵĚĞƌǁŽƌĚĞŶĞdžĂĐƚŽŶƚƐƚĂĂŶ͘

Waarschijnlijk spelen meerdere veranderingen hierbij een rol, zoals veranderingen in cellen van de centrale biologi- sche klok in de hersenen en een verminderde gevoeligheid ǀŽŽƌĞdžƚĞƌŶĞƐŝŐŶĂůĞŶĚŝĞĚĞďŝŽůŽŐŝƐĐŚĞŬůŽŬŝŶƐƚĞůůĞŶ͕ŽŽŬ

ǁĞů͚ĞŝƚŐĞďĞƌƐ͛ŐĞŶŽĞŵĚ;,ŽĨŵĂŶΘ^ǁĂĂď͕ϮϬϬϲ͖,ŽŽĚΘ

ŵŝƌ͕ϮϬϭϳ͖WŽƉĂͲtĂŐŶĞƌĞƚĂů͕͘ϮϬϭϳ͖ĞEŽďƌĞŐĂΘ>LJŽŶƐ͕

2020). Voorbeelden van Zeitgebers zijn licht, voeding en beweging.

ŽĂůƐ ŚĞƚ ŬůŽŬũĞ ǀƌŽĞŐĞƌ ƟŬƚĞ͙͘ ƟŬƚ ŚĞƚ ǀŽŽƌ ŽƵĚĞƌĞ

ǁĞƌŬŶĞŵĞƌƐ ĚƵƐ ǀĂĂŬ ŶŝĞƚ ŵĞĞƌ͘ ŝƚ ŐĞŐĞǀĞŶ ŝƐ ƐƉĞĐŝĮĞŬ

van belang voor nachtwerkers, wiens circadiane ritme herhaaldelijk verstoord wordt gedurende nachtdiensten.

/ŶĚŝƚĂƌƟŬĞůďĞƐĐŚƌŝũǀĞŶǁĞĚĂĂƌŽŵĚĞŚƵŝĚŝŐĞƐƚĂŶĚǀĂŶ

ĚĞǁĞƚĞŶƐĐŚĂƉŵĞƚďĞƚƌĞŬŬŝŶŐƚŽƚĚĞƌŽůǀĂŶůĞĞŌŝũĚŽƉĚĞ

gezondheidsrisico’s van nachtwerk en bieden we mogelijke ŚĂŶĚǀĂƩĞŶ ;ǀŽŽƌ ǁĞƌŬŐĞǀĞƌƐ ĞŶ ĂƌďŽͲƉƌŽĨĞƐƐŝŽŶĂůƐͿ Žŵ

de duurzame inzetbaarheid van oudere nachtwerkers te

ďĞŚŽƵĚĞŶĞŶďĞǀŽƌĚĞƌĞŶ͘sŽŽƌĐŽŶƐŝƐƚĞŶƟĞŐĞďƌƵŝŬĞŶǁĞ

ŝŶĚŝƚĂƌƟŬĞůĚĞƚĞƌŵŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ͘,ŝĞƌŵĞĞďĞĚŽĞůĞŶǁĞ

iedereen die in enige mate in de nacht werkt, waaronder ploegendienstwerkers en mensen die uitsluitend in nacht- diensten werken.

Methode

Met behulp van een zoekstrategie (Bijlage 1), opgesteld ĚŽŽƌĞĞŶ/ŶĨŽƌŵĂƟĞƐƉĞĐŝĂůŝƐƚǀĂŶŚĞƚZ/sD͕ŝƐĞƌŐĞnjŽĐŚƚ

naar relevante literatuur in de periode van - 1998 - januari 2020 (Embase). Enkele kernwoorden uit de zoekstrategie ǁĂƌĞŶ ͚ƐŚŝŌ ǁŽƌŬ͕͛ ͚ŶŝŐŚƚ ǁŽƌŬ͕͛ ͚ĂŐĞ͕͛ ͚ĂŐĞŝŶŐ͕͛ ͚ĞůĚĞƌ͛͘

Synoniemen en spellingsvarianten van deze woorden zijn ook meegenomen. Deze strategie resulteerde in 142 ƌĞĨĞƌĞŶƟĞƐ͘ĞŐĞǀŽŶĚĞŶĂƌƟŬĞůĞŶnjŝũŶŽƉďĂƐŝƐǀĂŶƟƚĞůĞŶ

abstract beoordeeld op de volgende inclusiecriteria:

- Veldstudies die gaan over nachtwerk bij mensen.

Ͳ >ĞĞŌŝũĚ ŝƐ ĞĞŶ ĞůĞŵĞŶƚ ŝŶ ĚĞ ƐƚƵĚŝĞ ŽĨ ŽƵĚĞƌĞ ǁĞƌŬ- nemers worden onderzocht en met een andere groep

;ũŽŶŐĞƌĞǁĞƌŬŶĞŵĞƌƐĞŶͬŽĨŽƵĚĞƌĞĚĂŐǁĞƌŬĞƌƐͿǀĞƌŐĞ- leken.

Ͳ /ŶƚĞƌǀĞŶƟĞƐƚƵĚŝĞƐǁĂĂƌďŝũŽƵĚĞƌĞǁĞƌŬŶĞŵĞƌƐǁŽƌĚĞŶ

onderzocht zijn eveneens meegenomen.

Ͳ hŝƚŬŽŵƐƚŵĂƚĞŶ ďĞƚƌĞīĞŶ ŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚ ĞŶͬŽĨ ĚƵƵƌnjĂŵĞ

ŝŶnjĞƚďĂĂƌŚĞŝĚ͘ ƌƟŬĞůĞŶ ǁĂĂƌŝŶ ĂůůĞĞŶ ĂĐƵƚĞ ĞīĞĐƚĞŶ

;ďŝũǀŽŽƌďĞĞůĚƌĞĂĐƟĞƐŶĞůŚĞŝĚƟũĚĞŶƐĞĞŶĚŝĞŶƐƚͿƟũĚĞŶƐ

of net na de dienst worden beschreven zijn niet geïnclu- deerd.

Ͳ ůůĞĞŶŽŽƌƐƉƌŽŶŬĞůŝũŬĞĂƌƟŬĞůĞŶĞŶƌĞǀŝĞǁƐŝŶŚĞƚŶŐĞůƐ

njŝũŶŐĞŢŶĐůƵĚĞĞƌĚ͖ďŝũƌĞǀŝĞǁƐŵŽĞƚĚĞƌŽůǀĂŶůĞĞŌŝũĚĞŶ

nachtwerk centraal staan.

- Alleen studies waar een full-tekst van beschikbaar was zijn geïncludeerd.

- Alleen studies die enigszins recent zijn gepubliceerd (na 1 januari 1998) zijn geïncludeerd.

Toepassing van deze criteria resulteerde in 30 geïncludeer- ĚĞ ĂƌƟŬĞůĞŶ͘ ĞnjĞ ĂƌƟŬĞůĞŶ njŝũŶ ǀĞƌǀŽůŐĞŶƐ ŐĞĐŽŶƚƌŽůĞĞƌĚ

ŽƉ ƌĞůĞǀĂŶƚĞ ƌĞĨĞƌĞŶƟĞƐ͘ /ŶĚŝĞŶ ĚĞnjĞ ǀŽůĚĞĚĞŶ ĂĂŶ ĚĞ

ŝŶĐůƵƐŝĞĐƌŝƚĞƌŝĂnjŝũŶĚĞnjĞĂůƐŶŽŐƚŽĞŐĞǀŽĞŐĚĂĂŶĚĞƐĞůĞĐƟĞ͘

ŝƚ ďĞƚƌŽĨ ϭϮ ĂĂŶǀƵůůĞŶĚĞ ĂƌƟŬĞůĞŶ͘ KƉ ďĂƐŝƐ ǀĂŶ ĚĞ ĨƵůůͲ ƚĞŬƐƚnjŝũŶǀĞƌǀŽůŐĞŶƐŶŽŐǀŝũĨƐƚƵĚŝĞƐŐĞģdžĐůƵĚĞĞƌĚ͘/ŶƚŽƚĂĂů

zijn daarmee 37 studies geïncludeerd. Dit betrof 29 obser- ǀĂƟŽŶĞůĞ ƐƚƵĚŝĞƐ͕ ǀŝũĨ ƌĞǀŝĞǁƐ͕ ĞŶ ĚƌŝĞ ŝŶƚĞƌǀĞŶƟĞƐƚƵĚŝĞƐ͘

Ğ ŝŶƚĞƌǀĞŶƟĞƐƚƵĚŝĞƐ ĞŶ ƌĞǀŝĞǁƐ njŝũŶ ĂůůĞĞŶ ŐĞďƌƵŝŬƚ ĂůƐ

ǀĞƌŬůĂƌŝŶŐͬŽŶĚĞƌďŽƵǁŝŶŐǀĂŶĚĞŐĞǀŽŶĚĞŶƌĞƐƵůƚĂƚĞŶǀĂŶ

ĚĞŽďƐĞƌǀĂƟŽŶĞůĞƐƚƵĚŝĞƐ͘ŝĞŝũůĂŐĞϮǀŽŽƌĞĞŶŽǀĞƌnjŝĐŚƚ

ǀĂŶĚĞŐĞŢŶĐůƵĚĞĞƌĚĞŽďƐĞƌǀĂƟŽŶĞůĞƐƚƵĚŝĞƐ͘

(4)

dŝũĚƐĐŚƌŝŌǀŽŽƌƚŽĞŐĞƉĂƐƚĞƌďŽǁĞƚĞŶƐĐŚĂƉϮϬϮϭ͖ϯϰ;ϮͿ 34

Resultaten

Ždžϭ͗dŽĞůŝĐŚƟŶŐŽƉĚĞŝŶĚĞůŝŶŐŝŶdĂďĞůϭͲϱ De geïncludeerde studies worden besproken aan de hand van de door de studies gehanteerde uitkomst- maten (zie Bijlage 2 voor overzicht van geïncludeerde studies). Deze uitkomstmaten zijn geclusterd door middel van vijf categorieën: duurzame inzetbaar- heid, slaapduur en -kwaliteit, mentale gezondheid, cardiometabole gezondheid en overige gezond- heid(sklachten). De uitkomsten van de studies zijn ŽŽŬ ƐĐŚĞŵĂƟƐĐŚ ǁĞĞƌŐĞŐĞǀĞŶ ŝŶ ƚĂďĞůůĞŶ͘ ,ŝĞƌďŝũ

ŝƐ ĞĞŶ ƐƚƵĚŝĞ ŝŶŐĞĚĞĞůĚ ŽŶĚĞƌ ͚ĞĞŶ ŵĞĞƌ ŶĞŐĂƟĞǀĞ

ƌĞůĂƟĞďŝũŽƵĚĞƌĞŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ͛ŽĨŽŶĚĞƌ͚ĞĞŶŵĞĞƌ

ƉŽƐŝƟĞǀĞ ƌĞůĂƟĞ ďŝũ ŽƵĚĞƌĞ ŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ͛ ǁĂŶŶĞĞƌ

ĞƌƌĞƐƉĞĐƟĞǀĞůŝũŬĞĞŶŵĞĞƌŶĞŐĂƟĞǀĞƌĞůĂƟĞŵĞƚŐĞ- njŽŶĚŚĞŝĚŽĨĞĞŶŵĞĞƌƉŽƐŝƟĞǀĞƌĞůĂƟĞŵĞƚŐĞnjŽŶĚ- heid wordt gevonden in oudere nachtwerkers dan in jongere nachtwerkers. Dit kan gaan om een directe vergelijking tussen oudere nachtwerkers en jongere

nachtwerkers of om een vergelijking met oudere dag- ǁĞƌŬĞƌƐĞŶũŽŶŐĞƌĞĚĂŐǁĞƌŬĞƌƐƌĞƐƉĞĐƟĞǀĞůŝũŬ͘,ĞƚŝƐ

hierbij ook mogelijk dat er onder oudere nachtwer- ŬĞƌƐŐĞĞŶƌĞůĂƟĞǁĞƌĚŐĞǀŽŶĚĞŶŵĞƚĞĞŶƐƉĞĐŝĮĞŬĞ

uitkomstmaat terwijl dit onder jongere nachtwerkers wel het geval was. Deze uitkomst is dan ingedeeld bij ĞĞŶ͚ŵĞĞƌƉŽƐŝƟĞǀĞƌĞůĂƟĞďŝũŽƵĚĞƌĞŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ͛͘

Wanneer er geen verschillen werden gevonden in de ƌĞůĂƟĞ ƚƵƐƐĞŶ ŶĂĐŚƚǁĞƌŬ ĞŶ ĞĞŶ ƵŝƚŬŽŵƐƚŵĂĂƚ ĂůƐ

ŐĞǀŽůŐǀĂŶůĞĞŌŝũĚǁŽƌĚƚĞĞŶƐƚƵĚŝĞŝŶŐĞĚĞĞůĚŽŶĚĞƌ

͚ŐĞĞŶƌĞůĂƟĞ͛͘,ĞƚŝƐďĞůĂŶŐƌŝũŬŚŝĞƌďŝũŽƉƚĞŵĞƌŬĞŶ

ĚĂƚŶĂĐŚƚǁĞƌŬŶŽŐƐƚĞĞĚƐĞĞŶŶĞŐĂƟĞǀĞƌĞůĂƟĞŬĂŶ

ŚĞďďĞŶ ŵĞƚ ĚĞ ďĞƚƌĞīĞŶĚĞ ƵŝƚŬŽŵƐƚŵĂĂƚ͘ ĞnjĞ

ƌĞůĂƟĞŝƐĚĂŶĂůůĞĞŶŶŝĞƚǀĞƌƐĐŚŝůůĞŶĚǀŽŽƌŽƵĚĞƌĞĞŶ

jongere nachtwerkers. Bij de indeling gaan we uit van ǁĂƚĚĞĂƵƚĞƵƌƐŝŶĚĞŐĞǀŽŶĚĞŶĂƌƟŬĞůĞŶĂĂŶŐĞǀĞŶĞŶ

gebruiken we gecorrigeerde modellen indien deze beschikbaar zijn.

dĂďĞůϭ͗KǀĞƌnjŝĐŚƚƵŝƚŬŽŵƐƚĞŶƐƚƵĚŝĞƐŶĂĂƌĚƵƵƌnjĂŵĞŝŶnjĞƚďĂĂƌŚĞŝĚ

Duurzame inzetbaarheid Uitkomstmaat ĞŶŵĞĞƌŶĞŐĂƟĞǀĞƌĞůĂƟĞďŝũ

oudere nachtwerkers

'ĞĞŶƌĞůĂƟĞƚƵƐƐĞŶŶĂĐŚƚǁĞƌŬ

ĞŶůĞĞŌŝũĚ

ĞŶŵĞĞƌƉŽƐŝƟĞǀĞƌĞůĂƟĞďŝũ

oudere nachtwerkers

Gezondheid algemeen ŽƵƌĚŽƵdžŚĞĞƚĂů͘;ϭϵϵϵͿΎ Waage et al. (2010) ŽƵƌĚŽƵdžŚĞ;ϭϵϵϵͿΎΎ Vermoeidheid ^ĂƌĞŵŝĞƚĂů͘;ϮϬϬϴͿ͕^ŵŝƚŚΘ

Mason (2001)

,ĞƌƐƚĞůďĞŚŽĞŌĞ Gommans et al. (2015)# Gommans et al. (2015)##,

ǀĂŶĚĞsĞŶĞƚĂů͘;ϮϬϭϲͿ

Gommans et al. (2015)###

Werktevredenheid Smith (2001)

Werkvermogen ŽƐƚĂΘ^ĂƌƚŽƌŝ;ϮϬϬϳͿ

dŽĞŬŽŵƐƟŐĞďĞƉĞƌŬŝŶŐĞŶ Gommans et al. (2015)$ Gommans et al. (2015)###

WĞŶƐŝŽĞŶŝŶƚĞŶƟĞƐ Gommans et al. (2015)

Ύ ŽŶĚĞƌǀŽŽƌŵĂůŝŐŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ ΎΎ ŽŶĚĞƌŚƵŝĚŝŐĞŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ η ďŝũŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐŝŶĚĞnjŽƌŐ

ηη ďŝũŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐŝŶĚĞŝŶĚƵƐƚƌŝĞŵĞƚĞĞŶϯͲƉůŽĞŐĞŶĚŝĞŶƐƚƌŽŽƐƚĞƌ ηηηďŝũŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐŝŶĚĞŝŶĚƵƐƚƌŝĞŵĞƚĞĞŶϱͲƉůŽĞŐĞŶĚŝĞŶƐƚƌŽŽƐƚĞƌ

Ψ ďŝũŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐŝŶĚĞnjŽƌŐĞŶďŝũŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐŝŶĚĞŝŶĚƵƐƚƌŝĞŵĞƚĞĞŶϯͲƉůŽĞŐĞŶĚŝĞŶƐƚƌŽŽƐƚĞƌ

ƵƵƌnjĂŵĞŝŶnjĞƚďĂĂƌŚĞŝĚ

Er zijn zeven studies gevonden die een of meerdere para- meters van duurzame inzetbaarheid hebben onderzocht

;ŽƵƌĚŽƵdžŚĞ Ğƚ Ăů͕͘ ϭϵϵϵ͖ ^ŵŝƚŚ Θ DĂƐŽŶ͕ ϮϬϬϭ͖ ŽƐƚĂ Θ

^ĂƌƚŽƌŝ͕ϮϬϬϳ͖^ĂƌĞŵŝĞƚĂů͕͘ϮϬϬϴ͖tĂĂŐĞĞƚĂů͕͘ϮϬϭϬ͖'Žŵ- ŵĂŶƐ Ğƚ Ăů͕͘ ϮϬϭϱ͖ ǀĂŶ ĚĞ sĞŶ Ğƚ Ăů͕͘ ϮϬϭϲͿ͘ ,ŝĞƌďŝũ njŝũŶ ĚĞ

volgende uitkomstmaten uitgesplitst: gezondheid algemeen

;ǀŽŽƌŬŽŵĞŶ ǀĂŶ njŝĞŬƚĞͬnjĞůĨͲƌĂƉƉŽƌƚĂŐĞ ǀĂŶ ŬůĂĐŚƚĞŶͿ͕

ǀĞƌŵŽĞŝĚŚĞŝĚ͕ ŚĞƌƐƚĞůďĞŚŽĞŌĞ͕ ǁĞƌŬƚĞǀƌĞĚĞŶŚĞŝĚ͕ ǁĞƌŬ- ǀĞƌŵŽŐĞŶ͕ƚŽĞŬŽŵƐƟŐĞďĞƉĞƌŬŝŶŐĞŶ;ǀĞƌnjƵŝŵǁĞŐĞŶƐnjŝĞŬƚĞ

ĞŶͬŽĨ ĂƌďĞŝĚƐŽŶŐĞƐĐŚŝŬƚŚĞŝĚͿ ĞŶ ƉĞŶƐŝŽĞŶ ŝŶƚĞŶƟĞƐ ;ŽǀĞƌ-

wegingen om vervroegd met pensioen te gaan) (Tabel 1). Uit ĚĞƌĞƐƵůƚĂƚĞŶŬŽŵƚŶĂĂƌǀŽƌĞŶĚĂƚĞƌŵĞƚŶĂŵĞŶĞŐĂƟĞǀĞ

ĞīĞĐƚĞŶĞŶŐĞĞŶĞīĞĐƚĞŶĂůƐŐĞǀŽůŐǀĂŶŶĂĐŚƚǁĞƌŬǁŽƌĚĞŶ

gevonden bij oudere werknemers (Tabel 1). De studie van 'ŽŵŵĂŶƐĞƚĂů͘;ϮϬϭϱͿŐĞĞŌŽŽŬĂĂŶĚĂƚĚĞĞīĞĐƚĞŶŬƵŶŶĞŶ

ǀĞƌƐĐŚŝůůĞŶĂĬĂŶŬĞůŝũŬǀĂŶĚĞƐĞĐƚŽƌ;njŽƌŐǀĞƌƐƵƐŝŶĚƵƐƚƌŝĞͿ

en het type rooster (3-ploegendienst rooster versus 5-ploe- ŐĞŶĚŝĞŶƐƚƌŽŽƐƚĞƌͿ͘ĞƐƚƵĚŝĞǀĂŶŽƵƌĚŽƵdžŚĞĞƚĂů͘;ϭϵϵϵͿ

vindt een betere algemene gezondheid (aanwezigheid van ziekte) bij oudere nachtwerkers ten opzichte van dagwerkers,

(5)

dĂďĞůϮ͗KǀĞƌnjŝĐŚƚƵŝƚŬŽŵƐƚĞŶƐƚƵĚŝĞƐŶĂĂƌƐůĂĂƉ

Slaap Uitkomstmaat ĞŶŵĞĞƌŶĞŐĂƟĞǀĞƌĞůĂƟĞďŝũ

oudere nachtwerkers

'ĞĞŶƌĞůĂƟĞƚƵƐƐĞŶŶĂĐŚƚǁĞƌŬ

ĞŶůĞĞŌŝũĚ

ĞŶŵĞĞƌƉŽƐŝƟĞǀĞƌĞůĂƟĞďŝũ

oudere nachtwerkers

Slaapduur ŽŶŶĞĨŽŶĚĞƚĂů͘;ϮϬϬϲͿΎ͕:ƵĚĂĞƚ

Ăů͘;ϮϬϭϯͿΎ͕

WĂƌŬĞƚĂů͘;ϮϬϬϬͿΎ͕

WĂƌŬĞƐ;ϮϬϭϱͿΎ͕

Schuster et al. (2019),

^ĞŽĞƚĂů͘;ϮϬϬϬͿΎ͕

^ĞŽĞƚĂů͘;ϮϬϬϱͿΎ͕

Waage et al. (2010), Ramin et al. (2015),

^ĂƌĞŵŝĞƚĂů͘;ϮϬϬϴͿΎ

WŝƌĞƐĞƚĂů͘;ϮϬϬϵͿΎ͕

ǀĂŶĚĞsĞŶĞƚĂů͘;ϮϬϭϲͿΎ

Slaapkwaliteit Harma et al. (1998), Loudoun et Ăů͘;ϮϬϭϰͿ͕DĂƌƋƵŝĠΘ&ŽƌĞƚ;ϭϵϵϵͿ

Parkes (2015), Saremi et al. (2008)

ŽŶŶĞĨŽŶĚĞƚĂů͘;ϮϬϬϲͿ͕

Juda (2013), Pires et al. (2009), Tucker (2010), ǀĂŶĚĞsĞŶĞƚĂů͘;ϮϬϭϲͿ͕

Waage et al. (2010)

Ύ ƐƚƵĚŝĞƐĚŝĞŽŶĚĞƌnjŽĞŬŚĞďďĞŶŐĞĚĂĂŶŶĂĂƌƐůĂĂƉĚƵƵƌƟũĚĞŶƐĞĞŶƉĞƌŝŽĚĞǀĂŶŶĂĐŚƚĚŝĞŶƐƚĞŶ;ŝŶƚĞŐĞŶƐƚĞůůŝŶŐƚŽƚĂůŐĞŵĞŶĞŐĞŵŝĚĚĞůĚĞ

slaapduur).

dĂďĞůϯ͗KǀĞƌnjŝĐŚƚƵŝƚŬŽŵƐƚĞŶƐƚƵĚŝĞƐŶĂĂƌŵĞŶƚĂůĞŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚ

Mentale gezondheid Uitkomstmaat ĞŶŵĞĞƌŶĞŐĂƟĞǀĞƌĞůĂƟĞďŝũ

oudere nachtwerkers

'ĞĞŶƌĞůĂƟĞƚƵƐƐĞŶŶĂĐŚƚǁĞƌŬ

ĞŶůĞĞŌŝũĚ

ĞŶŵĞĞƌƉŽƐŝƟĞǀĞƌĞůĂƟĞďŝũ

oudere nachtwerkers

Mentale gezondheid algemeen ^ŵŝƚŚΘDĂƐŽŶ;ϮϬϬϭͿ

ŽŐŶŝƟĞĨĨƵŶĐƟŽŶĞƌĞŶ Bokenberger et al. (2017)

Depressieve klachten Driesen et al. (2011)

maar echter juist een verslechterde algemene gezondheid bij voormalige nachtwerkers.

^ůĂĂƉĚƵƵƌĞŶͲŬǁĂůŝƚĞŝƚ

ƌ ůŝũŬƚ ĞĞŶ ŶĞŐĂƟĞǀĞ ƌĞůĂƟĞ ƚĞ ďĞƐƚĂĂŶ ƚƵƐƐĞŶ ůĞĞŌŝũĚ ĞŶ

de slaapduur van nachtwerkers, dat wil zeggen dat oudere nachtwerkers korter slapen in vergelijking met jongere ŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐĚĂŶǁĞůŽƵĚĞƌĞĚĂŐǁĞƌŬĞƌƐ͘ŝũƟĞŶǀĂŶĚĞ

ƚǁĂĂůĨƐƚƵĚŝĞƐĚŝĞŶĂĂƌĚĞnjĞƌĞůĂƟĞŚĞďďĞŶŐĞŬĞŬĞŶ͕ƐůŝĞ- pen oudere nachtwerkers korter in vergelijk met jongere ŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ;WĂƌŬĞƚĂů͕͘ϮϬϬϬ͖^ĞŽĞƚĂů͕͘ϮϬϬϬ͖^ĞŽĞƚĂů͕͘

ϮϬϬϱ͖ŽŶŶĞĨŽŶĚĞƚĂů͕͘ϮϬϬϲ͖^ĂƌĞŵŝĞƚĂů͕͘ϮϬϬϴ͖tĂĂŐĞ

ĞƚĂů͕͘ϮϬϭϬ͖:ƵĚĂĞƚĂů͕͘ϮϬϭϯ͖WĂƌŬĞƐ͕ϮϬϭϱ͖ZĂŵŝŶĞƚĂů͕͘

ϮϬϭϱ͖^ĐŚƵƐƚĞƌĞƚĂů͕͘ϮϬϭϵͿŽĨŽƵĚĞƌĞĚĂŐǁĞƌŬĞƌƐ;ZĂŵŝŶ

ĞƚĂů͕͘ϮϬϭϱ͖^ĐŚƵƐƚĞƌĞƚĂů͕͘ϮϬϭϵͿ;dĂďĞůϮͿ͘dǁĞĞƐƚƵĚŝĞƐ

ǀŽŶĚĞŶŐĞĞŶƐŝŐŶŝĮĐĂŶƚǀĞƌƐĐŚŝůŝŶƐůĂĂƉĚƵƵƌŶĂĂƌůĞĞŌŝũĚ

;WŝƌĞƐĞƚĂů͕͘ϮϬϬϵ͖ǀĂŶĚĞsĞŶĞƚĂů͕͘ϮϬϭϲͿ͘EĞŐĞŶǀĂŶĚĞ

ƚǁĂĂůĨƐƚƵĚŝĞƐŚĞďďĞŶƐƉĞĐŝĮĞŬŐĞŬĞŬĞŶŶĂĂƌĚĞƌĞůĂƟĞƚƵƐ- ƐĞŶůĞĞŌŝũĚĞŶƐůĂĂƉĚƵƵƌĂůƐŐĞǀŽůŐǀĂŶǀĞƌƐĐŚŝůůĞŶĚĞƚLJƉĞŶ

diensten. Daaruit komt naar voren dat vooral de slaapduur ƟũĚĞŶƐ ĞĞŶ ƉĞƌŝŽĚĞ ǀĂŶ ŶĂĐŚƚĚŝĞŶƐƚĞŶ ĂĐŚƚĞƌƵŝƚ ŐĂĂƚ͖

zeven van de negen studies die hiernaar gekeken hebben, ǀŽŶĚĞŶĚĂƚŽƵĚĞƌĞŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐƐŝŐŶŝĮĐĂŶƚŬŽƌƚĞƌƐůŝĞƉĞŶ

ƚĞŶ ƟũĚĞ ǀĂŶ ŶĂĐŚƚĚŝĞŶƐƚĞŶ͕ ŝŶ ǀĞƌŐĞůŝũŬŝŶŐ ŵĞƚ ũŽŶŐĞƌĞ

ŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ;WĂƌŬĞƚĂů͕͘ϮϬϬϬ͖^ĞŽĞƚĂů͕͘ϮϬϬϬ͖^ĞŽĞƚĂů͕͘

ϮϬϬϱ͖ŽŶŶĞĨŽŶĚĞƚĂů͕͘ϮϬϬϲ͖^ĂƌĞŵŝĞƚĂů͕͘ϮϬϬϴ͖:ƵĚĂĞƚ

Ăů͕͘ϮϬϭϯ͖WĂƌŬĞƐ͕ϮϬϭϱͿ͘

Naast slaapduur, hebben elf van de gevonden studies ŐĞŬĞŬĞŶ ŶĂĂƌ ŚĞƚ ĞīĞĐƚ ǀĂŶ ůĞĞŌŝũĚ ǀĂŶ ŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ ŽƉ

ƐůĂĂƉŬǁĂůŝƚĞŝƚ;,ĂƌŵĂĞƚĂů͕͘ϭϵϵϴ͖DĂƌƋƵŝĠΘ&ŽƌĞƚ͕ϭϵϵϵ͖

ŽŶŶĞĨŽŶĚ Ğƚ Ăů͕͘ ϮϬϬϲ͖ ^ĂƌĞŵŝ Ğƚ Ăů͕͘ ϮϬϬϴ͖ WŝƌĞƐ Ğƚ Ăů͕͘

ϮϬϬϵ͖ dƵĐŬĞƌ Ğƚ Ăů͕͘ ϮϬϭϬ͖ tĂĂŐĞ Ğƚ Ăů͕͘ ϮϬϭϬ͖ :ƵĚĂ Ğƚ Ăů͕͘

ϮϬϭϯ͖ >ŽƵĚŽƵŶ Ğƚ Ăů͕͘ ϮϬϭϰ͖ WĂƌŬĞƐ͕ ϮϬϭϱ͖ ǀĂŶ ĚĞ sĞŶ Ğƚ

Ăů͕͘ϮϬϭϲͿ͘hŝƚĚĞƌĞƐƵůƚĂƚĞŶǀĂůƚŐĞĞŶĞĞŶĚƵŝĚŝŐďĞĞůĚŽƉ

ƚĞŵĂŬĞŶ͖ǀŝũĨƐƚƵĚŝĞƐǀŽŶĚĞŶǁĞůĞĞŶƐŝŐŶŝĮĐĂŶƚŶĞŐĂƟĞǀĞ

ƌĞůĂƟĞ ƚƵƐƐĞŶ ůĞĞŌŝũĚ ĞŶ ƐůĂĂƉŬǁĂůŝƚĞŝƚ͕ ŵĂĂƌ njĞƐ ĂŶĚĞƌĞ

studies vonden hier geen bewijs voor (Tabel 2).

(6)

dŝũĚƐĐŚƌŝŌǀŽŽƌƚŽĞŐĞƉĂƐƚĞƌďŽǁĞƚĞŶƐĐŚĂƉϮϬϮϭ͖ϯϰ;ϮͿ ϯϲ

DĞŶƚĂůĞŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚ

Er zijn drie studies gevonden die aspecten van mentale gezondheid bij oudere nachtwerkers hebben onderzocht

;dĂďĞůϯͿ͘ĞnjĞƐƚƵĚŝĞƐǀŽŶĚĞŶŐĞĞŶƌĞůĂƟĞƚƵƐƐĞŶůĞĞŌŝũĚ

en mentale gezondheid bij nachtwerkers. Hierbij is geke- ken naar mentale gezondheid in het algemeen (Smith en DĂƐŽŶ͕ ϮϬϬϭͿ͕ ĐŽŐŶŝƟĞĨ ĨƵŶĐƟŽŶĞƌĞŶ ;ŽŬĞŶďĞƌŐĞƌ Ğƚ Ăů͕͘

2017) en depressieve klachten (Driesen et al., 2011).

ĂƌĚŝŽŵĞƚĂďŽůĞŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚ

Er zijn zes studies gevonden waar aspecten van cardiome- ƚĂďŽůĞŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚnjŝũŶŽŶĚĞƌnjŽĐŚƚ;<ŶƵƚƐƐŽŶĞƚĂů͕͘ϭϵϵϵ͖

WĂƌŬĞƐ͕ ϮϬϬϮ͖ >ĂǀŝĞ ĞŶ >ĂǀŝĞ͕ ϮϬϬϳ͖ DĂŶĞŶƐĐŚŝũŶ Ğƚ Ăů͕͘

ϮϬϭϭ͖ZĂŵŝŶĞƚĂů͕͘ϮϬϭϱ͖,ƵůƐĞŐŐĞĞƚĂů͕͘ϮϬϮϬͿ;dĂďĞůϰͿ͘

Hier valt geen eenduidig beeld uit op te maken voor wat ďĞƚƌĞŌĚĞƌĞůĂƟĞŵĞƚĚĞůĞĞŌŝũĚǀĂŶŽƵĚĞƌĞŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ͘

Er zijn vier studies die BMI hebben onderzocht, al is deze ƵŝƚŬŽŵƐƚŵĂĂƚ ŽƉ ǀĞƌƐĐŚŝůůĞŶĚĞ ŵĂŶŝĞƌĞŶ ŐĞĚĞĮŶŝĞĞƌĚ

;D/ ĂůƐ ĐŽŶƟŶƵĞ ŵĂĂƚ͕ ŽǀĞƌŐĞǁŝĐŚƚ͗ D/ шϮϱ ŬŐͬŵϸ͕ ĞŶ

ŽďĞƐŝƚĂƐ͗ D/ шϯϬ ŬŐͬŵϸͿ͘ Ğ ƐƚƵĚŝĞ ǀĂŶ ,ƵůƐĞŐŐĞ Ğƚ Ăů͘

(2020) vond een groter risico op overgewicht onder oudere ŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐшϰϳũĂĂƌĚĂŶŚĞƚĂůƚŽĞŐĞŶŽŵĞŶƌŝƐŝĐŽŽŶĚĞƌ

ũŽŶŐĞƌĞŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ͘ŝƚĞīĞĐƚǁĞƌĚŶŝĞƚŐĞǀŽŶĚĞŶǀŽŽƌ

obesitas. De studie van Maneschijn et al. (2011) vond juist alleen een hogere BMI bij jongere nachtwerkers (< 40 jaar) in vergelijking tot dagwerkers. Ramin et al. (2015) laten ook njŝĞŶĚĂƚĚĞƌĞůĂƟĞƚƵƐƐĞŶǁŝƐƐĞůĞŶĚĞĚŝĞŶƐƚĞŶĞŶŽďĞƐŝƚĂƐ

ǀĞƌƐĐŚŝůƚ ƉĞƌ ůĞĞŌŝũĚƐŐƌŽĞƉ͘ /Ŷ ĚĞ ůĞĞŌŝũĚƐŐƌŽĞƉĞŶ ϮϲͲϯϱ

ũĂĂƌĞŶхϰϱũĂĂƌǀŽŶĚĞŶnjĞǁĞůĞĞŶƐŝŐŶŝĮĐĂŶƚĞĂƐƐŽĐŝĂƟĞ

van wisselende diensten met obesitas, in de andere leef- ƟũĚƐŐƌŽĞƉĞŶ ;ϮϬͲϮϱ ĞŶ ϯϲͲϰϱ ũĂĂƌͿ ŶŝĞƚ͘ ŝũ ŵĞĚĞǁĞƌŬĞƌƐ

die uitsluitend nachtdiensten werken, vonden ze bij bijna ĂůůĞ ůĞĞŌŝũĚƐŐƌŽĞƉĞŶ ĞĞŶ ĂƐƐŽĐŝĂƟĞ ŵĞƚ ŽďĞƐŝƚĂƐ͘ WĂƌŬĞƐ

et al. (2002) rapporteren een steilere toename in BMI ŶĂĂƌŵĂƚĞĚĞůĞĞŌŝũĚŝŶŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐƚŽĞŶĞĞŵƚ͕ĂůŚŽĞǁĞů

de gevonden verschillen in deze studie erg klein waren.

Bij de studies die gekeken hebben naar klinische biomarkers

dĂďĞůϰ͗KǀĞƌnjŝĐŚƚƵŝƚŬŽŵƐƚĞŶƐƚƵĚŝĞƐŶĂĂƌŵĞƚĂďŽůĞŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚ

Metabole gezondheid Uitkomstmaat ĞŶŵĞĞƌŶĞŐĂƟĞǀĞƌĞůĂƟĞďŝũ

oudere nachtwerkers

'ĞĞŶƌĞůĂƟĞƚƵƐƐĞŶŶĂĐŚƚǁĞƌŬ

ĞŶůĞĞŌŝũĚ

ĞŶŵĞĞƌƉŽƐŝƟĞǀĞƌĞůĂƟĞďŝũ

oudere nachtwerkers

D/ĐŽŶƟŶƵĞ Parkes (2002) Lavie et al. (2007) Manenschijn et al. (2011)

KǀĞƌŐĞǁŝĐŚƚ;D/шϮϱŬŐͬŵϸͿ Hulsegge et al. (2020)

KďĞƐŝƚĂƐ;D/шϯϬŬŐͬŵϸͿ Ramin et al. (2015)# Hulsegge et al. (2020), Ramin et al. (2015)##

,ĂƌƟŶĨĂƌĐƚ Knutsson et al. (1999)

Klinische biomarkers als risicofactor voor hart- en vaatziekten

>ĂǀŝĞĞƚĂů͘;ϮϬϬϳͿΎ Lavie et al. (2007) Manenschijn et al. (2011)

η ŝũǁŝƐƐĞůĞŶĚĞĚŝĞŶƐƚĞŶ͕ŝŶĐůƵƐŝĞĨŶĂĐŚƚǁĞƌŬ ηη ďŝũĂůůĞĞŶŶĂĐŚƚĚŝĞŶƐƚĞŶ

Ύ ^ƉĞĐŝĮĞŬďŝũŽƵĚĞƌĞŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐŵĞƚƐůĂĂƉƉƌŽďůĞŵĞŶ

als risicofactoren voor hart- en vaatziekten zijn de resulta- ƚĞŶŽŽŬĚŝǀĞƌƐ;dĂďĞůϰͿ͘ƌŝƐĞĞŶƐƚƵĚŝĞĚŝĞĚĞŝŶĐŝĚĞŶƟĞ

ǀĂŶ ĞĞŶ ŚĂƌƟŶĨĂƌĐƚ ĂůƐ ƵŝƚŬŽŵƐƚŵĂĂƚ ŚĞĞŌ ŽŶĚĞƌnjŽĐŚƚ

(Knutsson et al., 1999). In deze studie wordt gerapporteerd ĚĂƚ ĞĞŶ ŚĂƌƟŶĨĂƌĐƚ ǀĂŬĞƌ ǀŽŽƌŬŽŵƚ ŽŶĚĞƌ ŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ͕

ĞĐŚƚĞƌĚŝƚƚŽĞŐĞŶŽŵĞŶƌŝƐŝĐŽŝƐŬůĞŝŶĞƌŶĂĂƌŵĂƚĞĚĞůĞĞŌŝũĚ

van de nachtwerkers toeneemt. Samengevat leveren de gevonden studies een divers beeld op met betrekking tot de risico’s van nachtwerk voor oudere werknemers op metabole gezondheid.

KǀĞƌŝŐĞŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚƐŬůĂĐŚƚĞŶ

Tot slot zijn er twee studies die naar overige gezondheids- parameters en klachten hebben gekeken (Gangopadhyay ĞƚĂů͕͘ϭϵϵϴ͖<ƵďŽĞƚĂů͕͘ϮϬϭϵͿ;dĂďĞůϱͿ͘ŽŽŶĚĞƌnjŽĐŚƚĞŶ

'ĂŶŐŽƉĂĚŚLJĂLJĞƚĂů͘;ϭϵϵϴͿĚĞůŽŶŐĨƵŶĐƟĞǀĂŶŽƵĚĞƌĞĞŶ

jongere nachtwerkers en dagwerkers. Er werd hierbij een ƐƚĞƌŬĞƌĞ ĂĨŶĂŵĞ ŝŶ ĚĞ ͚WĞĂŬ džƉŝƌĂƚŽƌLJ &ůŽǁ ZĂƚĞ͛ ;W&ZͿ

waargenomen onder oudere nachtwerkers dan de afname ĚŝĞ ǁĂĂƌŐĞŶŽŵĞŶ ǁŽƌĚƚ ŵĞƚ ƚŽĞŶĞŵĞŶĚĞ ůĞĞŌŝũĚ ŽŶĚĞƌ

ĚĂŐǁĞƌŬĞƌƐ͘ KƉ ĂŶĚĞƌĞ ůŽŶŐĨƵŶĐƟĞ ƉĂƌĂŵĞƚĞƌƐ ǁĞƌĚĞŶ

ŐĞĞŶ ŝŶƚĞƌĂĐƟĞ ĞīĞĐƚĞŶ ŐĞǀŽŶĚĞŶ͘ <ƵďŽ Ğƚ Ăů͘ ;ϮϬϭϵͿ

onderzochten de aanwezigheid van andropauze klachten onder nachtwerkers. Het aantal klachten nam toe met ĚĞ ůĞĞŌŝũĚ ďŝũ ŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ͘ KŶĚĞƌ ĂŶĚƌŽƉĂƵnjĞ ŬůĂĐŚƚĞŶ

worden klachten verstaan die optreden door dalende hor- ŵŽŽŶƐƉŝĞŐĞůƐďŝũŵĂŶŶĞŶŶĂĂƌŵĂƚĞĚĞůĞĞŌŝũĚƚŽĞŶĞĞŵƚ͘

Discussie

,Ğƚ ĚŽĞů ǀĂŶ Ěŝƚ ĂƌƟŬĞů ŝƐ Žŵ ĚĞ ƌŽů ǀĂŶ ůĞĞŌŝũĚ ďŝũ ĚĞ

gezondheidsrisico’s van nachtwerkers te inventariseren ĞŶ ĚĞ ƌĞƐƵůƚĂƚĞŶ ƚĞ ǀĞƌƚĂůĞŶ ŶĂĂƌ ƉƌĂŬƟƐĐŚĞ ŚĂŶĚǀĂƩĞŶ

voor werkgevers en arbo-professionals. Hiervoor is een review van de wetenschappelijke literatuur uitgevoerd. De ŐĞǀŽŶĚĞŶƐƚƵĚŝĞƐŽŵǀĂƩĞŶĞĞŶǀĞĞůǀŽƵĚĂĂŶƵŝƚŬŽŵƐƚĞŶ

die we hebben onderverdeeld in de categorieën duurzame inzetbaarheid, slaap, mentale gezondheid, cardiometabole

(7)

dĂďĞůϱ͗KǀĞƌnjŝĐŚƚƵŝƚŬŽŵƐƚĞŶƐƚƵĚŝĞƐŶĂĂƌŽǀĞƌŝŐĞŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚ;ƐŬůĂĐŚƚĞŶͿ

KǀĞƌŝŐĞŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚ;ƐŬůĂĐŚƚĞŶͿ Uitkomstmaat ĞŶŵĞĞƌŶĞŐĂƟĞǀĞƌĞůĂƟĞďŝũ

oudere nachtwerkers

'ĞĞŶƌĞůĂƟĞƚƵƐƐĞŶŶĂĐŚƚǁĞƌŬ

ĞŶůĞĞŌŝũĚ

ĞŶŵĞĞƌƉŽƐŝƟĞǀĞƌĞůĂƟĞďŝũ

oudere nachtwerkers

>ŽŶŐĨƵŶĐƟĞ 'ĂŶŐŽƉĂĚŚLJĂLJĞƚĂů͘;ϭϵϵϴͿΎ 'ĂŶŐŽƉĂĚŚLJĂLJĞƚĂů͘;ϭϵϵϴͿΎΎ Andropauze klachten Kubo et al. (2019)

Ύ W&ZĂůƐƵŝƚŬŽŵƐƚǁĂĂƌĚĞ ΎΎ KǀĞƌŝŐĞůŽŶŐĨƵŶĐƟĞƉĂƌĂŵĞƚĞƌƐ

gezondheid en overige gezondheidsklachten. Alleen voor ƐůĂĂƉĚƵƵƌ ŝƐ ĞĞŶ ĚƵŝĚĞůŝũŬĞ ƌĞůĂƟĞ ŵĞƚ ůĞĞŌŝũĚ ŐĞǀŽŶĚĞŶ͖

ŶĂĂƌŵĂƚĞĚĞůĞĞŌŝũĚƚŽĞŶĞĞŵƚƐůĂƉĞŶŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐŵŝŶĚĞƌ

lang. Voor de overige uitkomstmaten is het op basis van de ŐĞŢŶĐůƵĚĞĞƌĚĞ ĂƌƟŬĞůĞŶ ŶŝĞƚ ŵŽŐĞůŝũŬ ĞĞŶĚƵŝĚŝŐĞ ĐŽŶĐůƵ- sies te trekken. Hierbij is het van belang op te merken dat ĞƌƐƉĞĐŝĮĞŬŝƐŐĞŬĞŬĞŶŶĂĂƌĚĞƌĞůĂƟĞŵĞƚůĞĞŌŝũĚ͘ /ŶŚĞƚ

algemeen geldt voor alle nachtwerkers dat er sprake is van een groter risico op slaapproblemen, hart- en vaatziekten en diabetes type 2 (Gezondheidsraad, 2017).

,ŽƵŽƵĚĞƌ͕ŚŽĞŵŝŶĚĞƌ;ŐŽĞĚĞͿƐůĂĂƉ

ŝũŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐŵĞƚŚŽŐĞƌĞůĞĞŌŝũĚŬŽŵƚŵĞƚŶĂŵĞĞĞŶ

ǀĞƌŵŝŶĚĞƌĚĞ ƐůĂĂƉĚƵƵƌ ƌĞůĂƟĞĨ ǀĂĂŬ ǀŽŽƌ͘ dĞƌǁŝũů ŚĞƚ ďĞ- ŬĞŶĚŝƐĚĂƚŝŶĚĞĂůŐĞŵĞŶĞƉŽƉƵůĂƟĞŵĞƚƚŽĞŶĞŵĞŶĚĞůĞĞĨ- ƟũĚĚĞƐůĂĂƉĚƵƵƌͲĞŶŬǁĂůŝƚĞŝƚĂĨŶĞĞŵƚ͕ĞŶƐůĂĂƉŽŽŬŵĞĞƌ

ĨƌĂŐŵĞŶƚĂƌŝƐĐŚďůŝũŬƚƚĞnjŝũŶ;>ƵĐĂĞƚĂů͕͘ϮϬϭϱ͖,ŽŽĚĞŶŵŝƌ͕

ϮϬϭϳ͖ ,ĞƌƐĞŶƐƟĐŚƟŶŐ͕ ϮϬϭϴͿ͕ ŚĞďďĞŶ ŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ ĚƵƐ

ŶŽŐĞĞŶĞdžƚƌĂǀĞƌŚŽŽŐĚƌŝƐŝĐŽŽƉĞĞŶǀĞƌŵŝŶĚĞƌĚĞƐůĂĂƉ- duur in vergelijking met dagwerkers. Het aandeel oudere werknemers met slaapproblemen kan onder nachtwerkers ĚĂŶŽŽŬĞŶŽƌŵŽƉůŽƉĞŶ͖DĂƌƋƵŝĠΘ&ŽƌĞƚ;ϭϵϵϵͿǀŽŶĚĞŶ

ŝŶĚĞůĞĞŌŝũĚƐŐƌŽĞƉǀĂŶĂĨϱϮũĂĂƌĚĂƚŵĂĂƌůŝĞĨƐƚŵĞĞƌĚĂŶ

ϳϬйǀĂŶĚĞ;ǀŽŽƌŵĂůŝŐĞͿŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐŵŽĞŝƚĞŚĂĚŽŵŐŽĞĚ

ƚĞ ƐůĂƉĞŶ ;DĂƌƋƵŝĠ Θ &ŽƌĞƚ͕ ϭϵϵϵͿ͘ KƵĚĞƌĞ ŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ

ůŝũŬĞŶǀŽŽƌĂůŵĞĞƌƐůĂĂƉƉƌŽďůĞŵĞŶƚĞĞƌǀĂƌĞŶƟũĚĞŶƐ;ĞĞŶ

reeks) nachtdiensten. Dit valt deels te verklaren door het eerder beschreven fenomeen dat met het ouder worden de ƐůĂĂƉͲĞŶǁĂĂŬƟũĚĞŶǀĞƌǀƌŽĞŐĞŶ;ZŽĞŶŶĞďĞƌŐĞƚĂů͕͘ϮϬϬϯ͖

&ŝƐĐŚĞƌĞƚĂů͕͘ϮϬϭϳͿ͘KƵĚĞƌĞǁĞƌŬŶĞŵĞƌƐŬƵŶŶĞŶŚŝĞƌĚŽŽƌ

meer moeite ervaren met nachtdiensten. Omgekeerd is het zo dat vooral jongere medewerkers, die over het algemeen meer avondtypes zijn, minder goed om kunnen gaan met vroege diensten (Åkerstedt et al., 2002). Chronotype speelt ĚƵƐŶĂĂƐƚůĞĞŌŝũĚĞĞŶďĞůĂŶŐƌŝũŬĞƌŽů͘/ŶƚǁĞĞƐƚƵĚŝĞƐǁĂĂƌ

njŽǁĞů ůĞĞŌŝũĚ ĂůƐ ĐŚƌŽŶŽƚLJƉĞ ŝƐ ŵĞĞŐĞŶŽŵĞŶ͕ ďůŝũŬƚ ĐŚƌŽ- notype zelfs meer individuele verschillen in slaapduur- en ŬǁĂůŝƚĞŝƚƚĞǀĞƌŬůĂƌĞŶĚĂŶůĞĞŌŝũĚ;:ƵĚĂĞƚĂů͕͘ϮϬϭϯ͖ǀĂŶĚĞ

sĞŶĞƚĂů͕͘ϮϬϭϲͿ͘KƉďĂƐŝƐǀĂŶĚĞŐĞŢŶĐůƵĚĞĞƌĚĞĂƌƟŬĞůĞŶ

ŝƐŶŝĞƚƚĞďĞƉĂůĞŶǀĂŶĂĨǁĞůŬĞůĞĞŌŝũĚƐůĂĂƉƉƌŽďůĞŵĂƟƐĐŚ

njŽƵŬƵŶŶĞŶǁŽƌĚĞŶ͘EĂĂƐƚŚĞƚƐĂŵĞŶƐƉĞůƚƵƐƐĞŶůĞĞŌŝũĚĞŶ

chronotype en de individuele verschillen in slaap, komt dit ĚĞĞůƐŽŽŬĚŽŽƌĚĂƚĚĞĚĞĮŶŝƟĞǀĂŶǁĂƚĞĞŶŽƵĚĞƌĞǁĞƌŬŶĞ- mer is verschilt. In de beoordeelde studies varieert dit van ouder dan 35 jaar (Seo et al., 2005) tot ouder dan 55 jaar

;Ž͘Ă͘ǀĂŶĚĞsĞŶĞƚĂů͕͘ϮϬϭϲͿ͘ŶĚĞƌnjŝũĚƐŝƐŚĞƚŽŽŬnjŽĚĂƚ

ĞĞŶǀĞƌŵŝŶĚĞƌĚĞƐůĂĂƉĚƵƵƌĞŶͬŽĨŬǁĂůŝƚĞŝƚŶŝĞƚŵĞƚĞĞŶƚŽƚ

ǀĞƌŵŝŶĚĞƌĚ ĨƵŶĐƟŽŶĞƌĞŶ ĞŶͬŽĨ ĞĞŶ ƐůĞĐŚƚĞƌĞ ŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚ

ŚŽĞŌ ƚĞ ůĞŝĚĞŶ͘ KƵĚĞƌĞ ǁĞƌŬŶĞŵĞƌƐ ŬƵŶŶĞŶ ĚŽŽƌ ŚƵŶ

ĞƌǀĂƌŝŶŐĞīĞĐƟĞǀĞĐŽƉŝŶŐƚĞĐŚŶŝĞŬĞŶŚĞďďĞŶŽŶƚǁŝŬŬĞůĚ͘

Zij kunnen bijvoorbeeld door dutjes te doen of te slapen voorafgaand aan nachtdiensten over een etmaal gezien toch voldoende slaap en herstel behalen (Åkerstedt, 1998).

tŝƐƐĞůĞŶĚďĞĞůĚĚƵƵƌnjĂŵĞŝŶnjĞƚďĂĂƌŚĞŝĚ͕

ĐĂƌĚŝŽŵĞƚĂďŽůĞŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚĞŶůĞĞŌŝũĚ

Voor de uitkomstmaten cardiometabole gezondheid en ĚƵƵƌnjĂŵĞ ŝŶnjĞƚďĂĂƌŚĞŝĚ ŝƐ ŐĞĞŶ ĞĞŶĚƵŝĚŝŐĞ ƌĞůĂƟĞ ŵĞƚ

ůĞĞŌŝũĚ ŐĞǀŽŶĚĞŶ͘ ŝƚ ŝƐ ĚĞĞůƐ ŝŶ ůŝũŶ ŵĞƚ ŚĞƚŐĞĞŶ ĚĞ 'Ğ- njŽŶĚŚĞŝĚƐƌĂĂĚƌĞĐĞŶƚŶŽŐŚĞĞŌĂĂŶŐĞŐĞǀĞŶ;'ĞnjŽŶĚŚĞŝĚƐ- raad, 2017). Zij vonden een duidelijk verhoogd risico (van ϳͲϴйͿŽƉĚŝĂďĞƚĞƐŵĞůůŝƚƵƐ;ƚLJƉĞϮͿĞŶŚĂƌƚͲĞŶǀĂĂƚnjŝĞŬƚĞŶ

naarmate er langer (tot 40 jaar) nachtwerk wordt verricht.

De raad kon echter wegens een gebrek aan beschikbaar ŽŶĚĞƌnjŽĞŬ ŐĞĞŶ ƐƉĞĐŝĮĞŬĞ ŐƌŽĞƉĞŶ ŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ ;njŽĂůƐ

ŽƵĚĞƌĞǁĞƌŬŶĞŵĞƌƐͿĂĂŶǁŝũnjĞŶĚŝĞĞdžƚƌĂƌŝƐŝĐŽůŽƉĞŶ͘KŽŬ

werd er geen bewijs gevonden voor een verhoogd risico bij oudere nachtwerkers op het metabool syndroom, waar overgewicht (of obesitas) een kernmerk van is. Als gevolg van een gebrek aan (goed uitgevoerd) onderzoek konden ŽŽŬǁŝũŽƉďĂƐŝƐǀĂŶŽŶƐůŝƚĞƌĂƚƵƵƌŽŶĚĞƌnjŽĞŬŶŝĞƚĞdžƉůŝĐŝĞƚ

aangeven dat oudere nachtwerkers meer risico lopen op cardiometabole gezondheidsklachten. Knutsson et al.

;ϭϵϵϵͿ ǀŽŶĚĞŶ ďŝũǀŽŽƌďĞĞůĚ ǁĞů ĞĞŶ ƐŝŐŶŝĮĐĂŶƚ ǀĞƌŚŽŽŐĚ

ƌŝƐŝĐŽŽƉĞĞŶŚĂƌƟŶĨĂƌĐƚďŝũŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ͕ŵĂĂƌnjĞǀŽŶĚĞŶ

ŽŽŬ ĚĂƚ Ěŝƚ ƌŝƐŝĐŽ ĂĨŶĂŵ ŶĂĂƌŵĂƚĞ ĚĞ ůĞĞŌŝũĚ ƚŽĞŶĂŵ͘

Aangezien het hier een case control studie met beperkte terugvraag betrof geven de auteurs bovendien zelf aan dat ĞƌŵŝƐĐůĂƐƐŝĮĐĂƟĞŬĂŶnjŝũŶŽƉŐĞƚƌĞĚĞŶ͘

Het gebrek aan eenduidigheid kan ook deels verklaard worden doordat vier van de zes door ons beoordeelde studies naar BMI als uitkomstmaat hebben gekeken. BMI is bij uitstek een uitkomstmaat die door meerdere factoren

;Ž͘Ă͘ ǀŽĞĚŝŶŐͬďĞǁĞŐŝŶŐͿ ďĞŢŶǀůŽĞĚ ǁŽƌĚƚ ĞŶ ŽŽŬ ŵŝŶĚĞƌ

ŐĞƐĐŚŝŬƚ ůŝũŬƚ Žŵ ŵĞƚĂďŽůĞ ƉƌŽďůĞŵĂƟĞŬ ĂĂŶ ƚĞ ƚŽŶĞŶ ŝŶ

ǀĞƌŐĞůŝũŬŝŶŐ ŵĞƚ ďŝũǀŽŽƌďĞĞůĚ ďƵŝŬŽŵǀĂŶŐ ŽĨ ĚĞ ͚ǁĂŝƐƚͬ

ŚŝƉƌĂƟŽ͛;t,ZͿ;tĞůďŽƌŶĞƚĂů͕͘ϮϬϬϯͿ͘tĂƚǁĞǁĞůǁĞƚĞŶ

is dat verstoring van het bioritme, een verstoorde gluco- sehuishouding en een verhoogde bloeddruk, gedurende de nacht bijdragen aan het ontstaan van cardiometabole ƉƌŽďůĞŵĞŶ ;WƵƩŽŶĞŶ Ğƚ Ăů͕͘ ϮϬϭϬͿ͘ ,ŽĞ ůĂŶŐĞƌ ŵĞŶ ŚŝĞƌ

(8)

dŝũĚƐĐŚƌŝŌǀŽŽƌƚŽĞŐĞƉĂƐƚĞƌďŽǁĞƚĞŶƐĐŚĂƉϮϬϮϭ͖ϯϰ;ϮͿ 38

aan blootgesteld wordt, hoe groter het risico. Aangezien het aantal jaren blootstelling aan nachtwerk logischerwijs ĞĞŶ ƐƚĞƌŬĞ ĐŽƌƌĞůĂƟĞ ŚĞĞŌ ŵĞƚ ĞĞŶ ƚŽĞŶĞŵĞŶĚĞ ůĞĞŌŝũĚ͕

ŝƐ ŚĞƚ ďĞůĂŶŐƌŝũŬ Žŵ ŚŝĞƌ ƟũĚŝŐ ƉƌĞǀĞŶƟĞǀĞ ĂĐƟĞƐ ĂĂŶ ƚĞ

verbinden.

KƉďĂƐŝƐǀĂŶŽŶnjĞůŝƚĞƌĂƚƵƵƌƐƚƵĚŝĞŝƐŽŽŬǁĂƚďĞƚƌĞŌĚƵƵƌ- zame inzetbaarheid geen eenduidige conclusie ten aanzien ǀĂŶŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞŶůĞĞŌŝũĚƚĞƚƌĞŬŬĞŶ͘ƵƵƌnjĂŵĞŝŶnjĞƚďĂĂƌ- heid omvat o.a. de belastbaarheid (bv. vermoeidheid), de ǁĞƌŬĐŽŶƚĞdžƚ;ďǀ͘ŽƌŐĂŶŝƐĂƟĞǀĂŶŚĞƚǁĞƌŬnjŽĂůƐŚĞƚƌŽŽƐƚĞƌͿ

ĞŶŵŽƟǀĂƟŽŶĞůĞĂƐƉĞĐƚĞŶ;ǀĂŶĚĞƌ<ůŝŶŬĞƚĂů͕͘ϮϬϭϲͿ͘tĂƚ

ďĞƚƌĞŌĚĞďĞůĂƐƚďĂĂƌŚĞŝĚ͕ŬŽŵƚŶĂĂƌǀŽƌĞŶĚĂƚůĂŶŐĚƵƌŝŐĞ

vermoeidheidsklachten vaker voorkomen bij oudere nacht- ǁĞƌŬĞƌƐ;^ŵŝƚŚΘDĂƐŽŶ͕ϮϬϬϭ͖^ĂƌĞŵŝĞƚĂů͕͘ϮϬϬϴͿ͕ŵĂĂƌ

met slechts twee studies is de bewijslast hiervoor nog zwak.

KŽŬ ĐŽŶƚĞdžƚƵĞůĞ ĨĂĐƚŽƌĞŶ ŬƵŶŶĞŶ ĞĞŶ ƌŽů ƐƉĞůĞŶ ŝŶ ĚĞ

gevonden uitkomsten. In de studie van Gommans et al.

;ϮϬϭϱͿ ǀŽŶĚ ŵĞŶ ǀŽŽƌ ŚĞƌƐƚĞůďĞŚŽĞŌĞ ĞĞŶ ŶĞŐĂƟĞǀĞ

ƌĞůĂƟĞ ƚƵƐƐĞŶ ůĞĞŌŝũĚ ĞŶ ŶĂĐŚƚǁĞƌŬ ǀŽŽƌ ŵĞĚĞǁĞƌŬĞƌƐ ŝŶ

de zorg. In dezelfde studie werd dit verband niet gevonden voor medewerkers in de industrie met een 3-ploegen- dienstrooster, wat overeenkomt met de bevindingen van sĂŶ ĚĞ sĞŶ Ğƚ Ăů͘ ;ϮϬϭϲͿ͘ 'ŽŵŵĂŶƐ Ğƚ Ăů͘ ;ϮϬϭϱͿ ǀŽŶĚ

ũƵŝƐƚĞĞŶƉŽƐŝƟĞǀĞƌĞůĂƟĞƚƵƐƐĞŶůĞĞŌŝũĚĞŶŶĂĐŚƚǁĞƌŬďŝũ

5-ploegendienstrooster in de industrie. Het rooster is een van de sleutelvariabelen om duurzame inzetbaarheid van nachtwerkers te ondersteunen. Oudere nachtwerkers lijken nog meer dan jongere collega’s gebaat bij voorwaarts roteren (‘met de klok mee’ wisselen van diensten, dus van ŽĐŚƚĞŶĚŶĂĂƌŵŝĚĚĂŐŶĂĂƌŶĂĐŚƚͿ;ůŽŬΘĚĞ>ŽŽnjĞ͕ϮϬϭϭͿ͘

ŝƚďůĞĞŬŽŽŬƵŝƚĞĞŶŝŶƚĞƌǀĞŶƟĞƐƚƵĚŝĞǁĂĂƌǀŽŽƌŶĂŵĞůŝũŬ

oudere nachtwerkers een jaar na een wissel van een 3- naar 5-ploegendienstrooster minder gezondheidsproblemen hadden en een lager verzuimpercentage dan hun collega’s in dagdienst (Klein Hesselink et al., 2010).

KŶǀŽůĚŽĞŶĚĞŽŶĚĞƌnjŽĞŬŶĂĂƌŵĞŶƚĂůĞĞŶŽǀĞƌŝŐĞ

ŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚƐŬůĂĐŚƚĞŶŵĞƚƚŽĞŶĞŵĞŶĚĞůĞĞŌŝũĚ tĂƚďĞƚƌĞŌŵĞŶƚĂůĞŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚŬŽŶĞƌŐĞĞŶƌĞůĂƟĞŵĞƚ

nachtwerk voor oudere medewerkers worden aangetoond.

Driesen et al. (2010) vonden wel een impact van nacht- ǁĞƌŬ ŽƉ ĚĞƉƌĞƐƐŝĞǀĞ ƐLJŵƉƚŽŵĞŶ͕ ŵĂĂƌ ĚĞnjĞ ĂƐƐŽĐŝĂƟĞ

ǀĞƌĚǁĞĞŶŶĂŚĞƚĐŽƌƌŝŐĞƌĞŶǀŽŽƌĚĞŵŽŐƌĂĮƐĐŚĞĞŶǁĞƌŬͲ gerelateerde kenmerken, zoals psychosociale werkdruk.

Het zou dus kunnen dat ook hier niet zozeer de wisselende ǁĞƌŬƟũĚĞŶ͕ŵĂĂƌĚĞďŝũŬŽŵĞŶĚĞǀĞƌƐĐŚŝůůĞŶƚƵƐƐĞŶĚĂŐͲĞŶ

ŶĂĐŚƚǁĞƌŬǁĂƚďĞƚƌĞŌƉƐLJĐŚŽƐŽĐŝĂůĞǁĞƌŬĚƌƵŬůĞŝĚĚĞŶƚŽƚ

meer depressieve klachten bij nachtwerkers. Ook geven de auteurs aan dat mensen met mentale klachten vanuit nachtdiensten naar dagwerk zijn overgestapt. Dit principe kan ook de oorzaak zijn voor het gebrek aan resultaat in ĚĞ ƌĞůĂƟĞĨ ŬůĞŝŶĞ͕ ĐƌŽƐƐͲƐĞĐƟŽŶĞůĞ ƐƚƵĚŝĞ ǀĂŶ ^ŵŝƚŚ Ğƚ Ăů͘

(2001). Bokenberger et al. (2017) keken naar een ander ĂƐƉĞĐƚǀĂŶŵĞŶƚĂůĞŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚ͕ŶĂŵĞůŝũŬĐŽŐŶŝƟĞĨĨƵŶĐƟ- oneren. In die cohortstudie werd geen verband gevonden ƚƵƐƐĞŶ ŶĂĐŚƚǁĞƌŬ ĞŶ ĞĞŶ ĂĐŚƚĞƌƵŝƚŐĂŶŐ ŝŶ ĐŽŐŶŝƟĞǀĞ

ƉƌĞƐƚĂƟĞƐ;Ž͘Ă͘ǀĞƌďĂĂů͕ŐĞŚĞƵŐĞŶ͕ǁĞƌŬǀĞƌŵŽŐĞŶͿ͘KƉůĞŝ-

dingsniveau lijkt hier bepalender te zijn dan blootstelling aan nachtwerk.

Er kwamen ook enkele studies uit de zoekstrategie naar voren die we als ‘overige gezondheidsklachten’ hebben gelabeld. Ondanks dat we vonden dat oudere nachtwerkers ĞĞŶǀĞƌŵŝŶĚĞƌĚĞůŽŶŐĨƵŶĐƟĞĞŶŵĞĞƌĂŶĚƌŽƉĂƵnjĞŬůĂĐŚƚĞŶ

hadden dan jongere medewerkers, kunnen we vanwege ŵĞƚŚŽĚŽůŽŐŝƐĐŚĞ ďĞƉĞƌŬŝŶŐĞŶ ;njŽĂůƐ ŐĞĞŶ ĐŽƌƌĞĐƟĞ ǀŽŽƌ

verschillen in werkomstandigheden) hier geen generieke uitspraken over doen.

DŽŐĞůŝũŬĞŽŶĚĞƌƐĐŚĂƫŶŐƌĞůĂƟĞůĞĞŌŝũĚ͕

ŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞŶŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚ

,ŽĞǁĞůŝŶĚĞŵĞĞƐƚĞƐƚƵĚŝĞƐŐĞĞŶĚĂŶǁĞůĞĞŶŶĞŐĂƟĞǀĞ

ƌĞůĂƟĞƚƵƐƐĞŶŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞŶůĞĞŌŝũĚŝƐŐĞǀŽŶĚĞŶ͕ĞŶŵĂĂƌ

ĞŶŬĞůĞƐƚƵĚŝĞƐĞĞŶƉŽƐŝƟĞǀĞƌĞůĂƟĞǀŽŶĚĞŶ͕ŬĂŶĞƌǀŽŽƌĚĞ

meeste uitkomstmaten niet zomaar geconcludeerd worden dat met het ouder worden het werken in de nacht zwaar- der wordt. Daarvoor is er een te grote verscheidenheid in ĚĞ ŽƉĞƌĂƟŽŶĂůŝƐĂƟĞ ǀĂŶ ĚĞƚĞƌŵŝŶĂŶƚĞŶ ĞŶ ƵŝƚŬŽŵƐƚŵĂ- ƚĞŶ͕ ŵĞĞƚͲ ĞŶ ĂŶĂůLJƐĞŵĞƚŚŽĚĞƐ͕ ŽŶĚĞƌnjŽĐŚƚĞ ƉŽƉƵůĂƟĞƐ

ĞŶ ƐƚƵĚŝĞŽƉnjĞƩĞŶ͘ ^ƚƵĚŝĞƐ njŝũŶ ĚĂĂƌĚŽŽƌ ŶŝĞƚ ĚŝƌĞĐƚ

vergelijkbaar, wat het komen tot eenduidige conclusies ďĞŵŽĞŝůŝũŬƚ͘ŝƚďĞƚĞŬĞŶƚŶŝĞƚĚĂƚĞƌŐĞĞŶƌĞůĂƟĞŝƐƚƵƐƐĞŶ

ŶĂĐŚƚǁĞƌŬ͕ŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚĞŶůĞĞŌŝũĚ͘ĞŵĞĞƐƚĞƐƚƵĚŝĞƐŚĞď- ďĞŶŶĂŵĞůŝũŬĞĞŶĐƌŽƐƐͲƐĞĐƟŽŶĞůĞŽƉnjĞƚ͘/ŶĚĞnjĞƐƚƵĚŝĞƐŝƐ

op één moment gemeten. Hierdoor kan geen causaliteit aangetoond worden en slechts gesproken worden over ĞĞŶ ĂƐƐŽĐŝĂƟĞ ŽĨ ƌĞůĂƟĞ͘ ĂĂƌŶĂĂƐƚ njŝũŶ ĐƌŽƐƐͲƐĞĐƟŽŶĞůĞ

ƐƚƵĚŝĞƐŐĞǀŽĞůŝŐǀŽŽƌŚĞƚ͚ŚĞĂůƚŚLJ;ƐŚŝŌͿǁŽƌŬĞƌĞīĞĐƚ͛͘Ăƚ

wil zeggen dat alleen diegenen die goed bestand zijn tegen het werken in de nacht, in de nacht gaan en blijven werken (Knutsson, 2004). Deze onderzoeken zijn dus uitgevoerd ŝŶĞĞŶƌĞůĂƟĞĨŐĞnjŽŶĚĞƉŽƉƵůĂƟĞ͕ǁĂĂƌĚŽŽƌĞƌĞĞŶŽŶĚĞƌ- ƐĐŚĂƫŶŐ ǀĂŶ ĚĞ ůĞĞŌŝũĚƐĞīĞĐƚĞŶ ǀĂŶ ŶĂĐŚƚǁĞƌŬ ŽƉ ŬĂŶ

zijn getreden. Dit lijkt bijvoorbeeld zichtbaar in de studie ǀĂŶŽƵƌĚŽƵdžŚĞĞƚĂů͘;ϭϵϵϵͿǁĂĂƌĞĞŶďĞƚĞƌĞĂůŐĞŵĞŶĞ

gezondheid werd gevonden bij oudere nachtwerkers ten opzichte van dagwerkers, maar juist een verslechterde algemene gezondheid bij voormalige nachtwerkers. Er is ĚĂŶŽŽŬĂĂŶǀƵůůĞŶĚŽŶĚĞƌnjŽĞŬŶŽŽĚnjĂŬĞůŝũŬŽŵĚĞƌĞůĂƟĞ

ƚƵƐƐĞŶůĞĞŌŝũĚ͕ŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞŶŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚƚĞǀĞƌŚĞůĚĞƌĞŶ͘

ŝũǀŽŽƌŬĞƵƌďĞƚƌĞŌĚŝƚŽŽŬŵĞĞƌůŽŶŐŝƚƵĚŝŶĂĂůŽŶĚĞƌnjŽĞŬ͘

Met behulp van deze studies zou het, in tegenstelling tot wat er in de huidige review is gedaan, ook mogelijk worden ŽŵĚĞŐƌŽŽƩĞǀĂŶĚĞƌĞůĂƟĞƚƵƐƐĞŶůĞĞŌŝũĚ͕ŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞŶ

ƐƉĞĐŝĮĞŬĞ ƵŝƚŬŽŵƐƚŵĂƚĞŶ ƚĞ ŬǁĂŶƟĮĐĞƌĞŶ͕ ďŝũǀŽŽƌďĞĞůĚ

door middel van een meta-analyse. Hierbij kunnen onder ĂŶĚĞƌĞƐƚƵĚŝĞŐƌŽŽƩĞƐĞŶĚĞŐƌŽŽƩĞǀĂŶĞīĞĐƚƐĐŚĂƩĞƌƐŝŶ

acht worden genomen.

sĂŶǁĞŐĞ ǀĞƌŐƌŝũnjŝŶŐ͕ ǀĞƌŚŽŐŝŶŐ ǀĂŶ ĚĞ ƉĞŶƐŝŽĞŶůĞĞŌŝũĚ

ĞŶ ĚĞ ĚƌƵŬ Žŵ ƉƌĞǀĞŶƟĞǀĞ ŽŶƚnjŝĞŵĂĂƚƌĞŐĞůĞŶ njŽĂůƐ

ŶĂĐŚƚĚŝĞŶƐƚŽŶƚŚĞĸŶŐĞŶ ĂĨ ƚĞ ďŽƵǁĞŶ͕ njƵůůĞŶ ŵĞĞƌ

medewerkers nu en in de nabije toekomst langer in nacht- diensten moeten doorwerken. Deze trend is al zichtbaar ŝŶĚĞ^ƐƚĂƟƐƟĞŬĞŶ͕ǁĂĂƌŚĞƚĂĂŶĚĞĞůϱϱнĚĂƚ͛ƐŶĂĐŚƚ

ǁĞƌŬƚŝƐƚŽĞŐĞŶŽŵĞŶǀĂŶĂĐŚƚƉƌŽĐĞŶƚŝŶϮϬϬϱŶĂĂƌϭϴйŝŶ

(9)

ϮϬϮϬ;^͕ϮϬϭϵ͕&ŝŐƵƵƌϭͿ͘ĐŚƚĞƌ͕ĞƌŝƐŶƵŶŽŐƚĞǁĞŝŶŝŐ

ĞŵƉŝƌŝƐĐŚĞĚĂƚĂďĞƐĐŚŝŬďĂĂƌǁĞůŬĞƉƌŽďůĞŵĞŶ͕ďĞŚŽĞŌĞŶ

ĞŶǁĞŶƐĞŶĚĞnjĞŐƌŽĞŝĞŶĚĞŐƌŽĞƉǀĂŶϱϱн͛ĞƌƐŚĞĞŌŽŵƚŽƚ

ĂĂŶŚƵŶƉĞŶƐŝŽĞŶĚĞŶĂĐŚƚŐĞnjŽŶĚĞŶƉƌŽĚƵĐƟĞĨĚŽŽƌƚĞ

komen.

ŽdžϮ͗/ŵƉůŝĐĂƟĞƐǀŽŽƌĚĞƉƌĂŬƟũŬ

In het algemeen geldt voor alle nachtwerkers dat er een toegenomen risico is op slaapproblemen, hart- en vaatziekten en diabetes type 2 (Gezondheidsraad, 2017). In dit literatuuronderzoek is alleen voor slaap- ĚƵƵƌ ĞĞŶ ĚƵŝĚĞůŝũŬĞ ƌĞůĂƟĞ ŵĞƚ ůĞĞŌŝũĚ ŐĞǀŽŶĚĞŶ͖

ŶĂĂƌŵĂƚĞ ĚĞ ůĞĞŌŝũĚ ƚŽĞŶĞĞŵƚ ƐůĂƉĞŶ ŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ

minder lang. Zoals hierboven beschreven kunnen onder andere de verschillen in gehanteerde uitkomst- ŵĂƚĞŶ͕ ĂŅĂƉƉƵŶƚĞŶ͕ ƐƚƵĚŝĞƚLJƉĞŶ͕ ĞŶ ŚĞƚ ͚ŚĞĂůƚŚLJ

;ƐŚŝŌͿ ǁŽƌŬĞƌ ĞīĞĐƚ͛ ďŝũ ŚĞďďĞŶ ŐĞĚƌĂŐĞŶ ĂĂŶ ĞĞŶ

ŵŽŐĞůŝũŬĞŽŶĚĞƌƐĐŚĂƫŶŐǀĂŶŚĞƚŝŶƚĞƌĂĐƟĞĞīĞĐƚƚƵƐ- ƐĞŶ ůĞĞŌŝũĚ ĞŶ ŶĂĐŚƚǁĞƌŬ ŽƉ ŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚ͘ ŽǀĞŶĚŝĞŶ

komen er, ondanks het beperkte wetenschappelijke ďĞǁŝũƐ͕ Ƶŝƚ ĚĞ ƉƌĂŬƟũŬ ĚƵŝĚĞůŝũŬĞ ĂĂŶǁŝũnjŝŶŐĞŶ ŶĂĂƌ

voren dat de groeiende groep oudere medewerkers het werken in de nacht als steeds zwaarder ervaart. In ϮϬϭϱŚĞĞŌĚĞ'ĞnjŽŶĚŚĞŝĚƐƌĂĂĚŐĞĐŽŶĐůƵĚĞĞƌĚĚĂƚĞƌ

ŶŽŐŐĞĞŶƉƌĞǀĞŶƟĞǀĞŵĂĂƚƌĞŐĞůĞŶnjŝũŶŵĞƚǀŽůĚŽĞŶĚĞ

ďĞǁŝũƐǀŽŽƌĚĞĞīĞĐƟǀŝƚĞŝƚŝŶŚĞƚǀĞƌŵŝŶĚĞƌĞŶǀĂŶĚĞ

gezondheidsrisico’s van nachtwerk, afgezien van het vermijden van nachtwerk (Gezondheidsraad, 2015).

Gegeven het feit dat het aandeel oudere nachtwerkers de komende jaren verder toe zal nemen zijn er wel maatregelen nodig om deze groep op een gezonde manier inzetbaar te houden. Ondanks het ontbreken van wetenschappelijk bewijs, bespreken we daarom enkele mogelijkheden die mogelijk behulpzaam kun- nen zijn.

/ŶǀŽĞƌĞŶŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚƐĐŚĞĐŬƐ͗Het is verstandig om de gezondheid van nachtwerkers beter te monito- ren, bijvoorbeeld aan de hand van health checks of ƉĞƌŝŽĚŝĞŬŵĞĚŝƐĐŚĞŽŶĚĞƌnjŽĞŬĞŶ;ŽƐƚĂΘ^ĂƌƚŽƌŝ͕

ϮϬϬϳ͖ůŽŬΘĚĞ>ŽŽnjĞ͕ϮϬϭϭͿ͘/ŶĚĞƌĞĐĞŶƚŐĞƉƵďůŝ- ceerde richtlijn voor bedrijfsartsen wordt eveneens geadviseerd om bij alle nachtwerkers een PMO aan ƚĞďŝĞĚĞŶnjŽĚĂƚĞƌƟũĚŝŐŝŶŐĞƐƉĞĞůĚŬĂŶǁŽƌĚĞŶŽƉ

eventuele gezondheidsklachten (NVAB, 2020). Het ĂĚǀŝĞƐŝƐŽŵĚĞĨƌĞƋƵĞŶƟĞŚŝĞƌǀĂŶďŝũŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐ

ǀĂŶϲϬũĂĂƌĞŶŽƵĚĞƌƚĞǀĞƌŚŽŐĞŶǀĂŶĞĞŶƐƉĞƌϰ

naar 2 jaar.

KƉŶĞŵĞŶ ŶĂĐŚƚǁĞƌŬ ŝŶ ZŝƐŝĐŽ /ŶǀĞŶƚĂƌŝƐĂƟĞ ĞŶ

ǀĂůƵĂƟĞ;Z/ΘͿ͗ In dezelfde NVAB richtlijn wordt eveneens aangeraden om nachtwerk consequent ŽƉ ƚĞ ŶĞŵĞŶ ŝŶ ĚĞ Z/Θ͕ ĞŶ ŵĞŶ njŝĐŚ ĚĂĂƌĚŽŽƌ

ĐŽŵŵŝƩĞĞƌƚ Žŵ ĂĂŶĚĂĐŚƚ ƚĞ ďĞƐƚĞĚĞŶ ĂĂŶ ĚĞ

arbeidsrisico’s van nachtwerk. In het bijbehorende Plan van Aanpak dient onder meer de noodzaak van nachtwerk, de mogelijke gevolgen van het nachtwerk op gezondheid en veiligheid, afwijkende

ĂƌďĞŝĚƐŽŵƐƚĂŶĚŝŐŚĞĚĞŶ ƟũĚĞŶƐ ĚĞ ŶĂĐŚƚĚŝĞŶƐƚ͕

gezond roosteren, de mogelijkheid te rusten of te slapen op het werk, en de werk-privébalans ter sprake worden gebracht.

DĂĂƚǁĞƌŬ͗ Een mogelijke verklaring voor de niet ĞĞŶĚƵŝĚŝŐĞ ƌĞůĂƟĞ ƚƵƐƐĞŶ ŐĞnjŽŶĚŚĞŝĚƐƌŝƐŝĐŽ͛Ɛ ĞŶ

ůĞĞŌŝũĚŽŶĚĞƌŶĂĐŚƚǁĞƌŬĞƌƐŝƐĚĂƚŶĂĂƐƚůĞĞŌŝũĚŽŽŬ

andere factoren, zoals persoonlijke kenmerken en ǁĞƌŬŽŵƐƚĂŶĚŝŐŚĞĚĞŶ ĞĞŶ ĚĞĞů ǀĂŶ ĚĞ ǀĂƌŝĂŶƟĞ

verklaren. Zo lijkt bijvoorbeeld chronotype in ieder geval mede bepalend voor slaapduur- en kwaliteit ŶĂĂƐƚůĞĞŌŝũĚ;:ƵĚĂĞƚĂů͕͘ϮϬϭϯ͖ǀĂŶĚĞsĞŶĞƚĂů͕͘

ϮϬϭϲͿĞŶŬĂŶĞĞŶŚŽŐĞǁĞƌŬĚƌƵŬĞĞŶǀŽŽƌŶĂŵĞƌŽů

spelen in het al dan niet optreden van gezondheids- klachten (Gommans et al., 2015). Maatwerk wat ďĞƚƌĞŌƉƌĞǀĞŶƟĞůŝũŬƚĚƵƐŚĞƚĚĞǀŝĞƐ͕ĚŽŽƌǀĞƌĚĞƌƚĞ

ŬŝũŬĞŶĚĂŶůĞĞŌŝũĚĞŶĂŶĚĞƌĞƉĞƌƐŽŽŶůŝũŬĞĞŶƐŽĐŝĂůĞ

ŬĞŶŵĞƌŬĞŶ͕ ĞŶ ĚĞ ĐŽŶƚĞdžƚ ǀĂŶ ŚĞƚ ǁĞƌŬ ŝŶ ŽŐĞŶ- ƐĐŚŽƵǁƚĞŶĞŵĞŶ͘ŽŽƌŵŝĚĚĞůǀĂŶĞĞŶĐŽŶƟŶƵĞ

dialoog met medewerkers kan achterhaald worden waar mogelijke oorzaken van verminderde toleran- ƟĞƚĞŶĂĂŶnjŝĞŶǀĂŶŶĂĐŚƚĂƌďĞŝĚůŝŐŐĞŶ͘tĂĂƌŚĞƚďŝũ

de een helpt om de arbeidsduur te verkorten, kan de ander vanwege een verschuivend chronotype misschien meer baat hebben bij verandering in de verdeling tussen vroege en late diensten. Uit twee ŝŶƚĞƌǀĞŶƟĞƐƚƵĚŝĞƐ ŝƐ ŐĞďůĞŬĞŶ ĚĂƚ ŽƵĚĞƌĞ ŶĂĐŚƚ- ǁĞƌŬĞƌƐ ŵŝŶĚĞƌ ŵŽĞŝƚĞ ŵĞƚ ŽŶƌĞŐĞůŵĂƟŐ ǁĞƌŬ

hebben nadat het rooster is aangepast in een snel ǀŽŽƌǁĂĂƌƚƐ ƌŽƚĞƌĞŶĚĞ ǀĂƌŝĂŶƚ ;,ĂŬŽůĂ Θ ,ćƌŵć͕

ϮϬϬϭ͖,ćƌŵćĞƚĂů͕͘ϮϬϬϲͿ͘sŽŽƌǁĂĂƌƚƐƌŽƚĞƌĞŶďĞ- ƚĞŬĞŶƚ ŽƉůŽƉĞŶĚĞ ƐƚĂƌƫũĚĞŶ ǀĂŶ ŽƉĞĞŶǀŽůŐĞŶĚĞ

dienst(blokk)en (bijvoorbeeld dag-avond-nacht).

^ŶĞů ŚŽƵĚƚ ŝŶ ŵĂdžŝŵĂĂů ϮͲϯ ĚĞnjĞůĨĚĞ ĚŝĞŶƐƚĞŶ͕

ďŝũǀŽŽƌďĞĞůĚŵĂdžŝŵĂĂůϮͲϯĂĂŶĞĞŶŐĞƐůŽƚĞŶŶĂĐŚƚ- ĚŝĞŶƐƚĞŶ;<ŶĂƵƚŚΘ,ŽƌŶďĞƌŐĞƌ͕ϮϬϬϯͿ͘

ƵƚŽŶŽŵŝĞ͗ĂŶŐĞnjŝĞŶŚĞƚŵŝƐƐĐŚŝĞŶŶŝĞƚĂůƟũĚŐĞ- ǁĞŶƐƚĞŶͬŽĨŵŽŐĞůŝũŬŝƐŽŵďŝŶŶĞŶĞĞŶŐĞŚĞĞůďĞ- drijf van rooster te veranderen kan er ook gedacht worden aan bepaalde vormen van zelfroosteren.

Bij zelfroosteren krijgen medewerkers een grotere stem in het vormgeven van hun eigen rooster. Dit zou alle medewerkers, dus niet alleen de ouderen, de mogelijkheid geven het werkschema aan te ƉĂƐƐĞŶ ĂĂŶ ĚĞ ĞŝŐĞŶ ǁĞŶƐĞŶ ĞŶ ďĞŚŽĞŌĞŶ ƚĞŶ

einde langer en gezond inzetbaar te blijven. Studies naar zelfroosteren laten een verhoogde werktevre- denheid en betere werk-privé balans zien (Nijp et Ăů͕͘ϮϬϭϮͿ͘KĨĞƌŽŽŬĞĞŶƉŽƐŝƟĞǀĞƌĞůĂƟĞŝƐƚƵƐƐĞŶ

zelfroosteren en gezondheid is nog ongewis, maar zelfroosteren lijkt de gezondheid in ieder geval niet te schaden (Joyce et al., 2010). In een grote studie ǁĂĂƌĚĞŝŵƉůĞŵĞŶƚĂƟĞǀĂŶnjĞůĨƌŽŽƐƚĞƌĞŶŝŶĚĞŽƵ- ĚĞƌĞŶnjŽƌŐǁĞƌĚŐĞģǀĂůƵĞĞƌĚ͕njĂŐŵĞŶǀŽŽƌnjŝĐŚƟŐ

ƉŽƐŝƟĞǀĞĞīĞĐƚĞŶŽƉƐůĂĂƉĞŶŚĞƌƐƚĞů͕ĂůůĞĞŶĂůĂůƐ

gevolg van het geven meer autonomie (Garde et al., 2012).

Referenties

GERELATEERDE DOCUMENTEN

Voor het verzamelen van een 24-uurs urine dient u de eerste ochtendurine in het toilet uit te plassen en het tijdstip en de datum op de urinebokaal en in deze folder te noteren..

Tijdens deze themamiddag werd het onderwerp vooreerst omstandig epidemiologisch ingeleid, werd de IARC-evaluatie van de relatie borstkanker en ploegendienst toegelicht, werd ingegaan

Voor veel vrouwen zal deze kans zelfs lager zijn, omdat korter in ploegendienst is gewerkt dan in de meeste studies het geval was.. In veel landen wordt een schadeclaim pas uit-

Het gebeurt wel eens dat een meting mislukt, deze wordt automatisch binnen enkele minuten herhaald?. Voor een goede meting is

 Het kastje en de bloeddrukband mogen niet nat worden (niet douchen of in bad) gedurende 24 uur dat u de

Het college van Burgemeester en Wethouders van Velsen heeft op dinsdag 9 oktober 2012 het voor- lopig ontwerp van deelproject 4 van het Hoogwaardig Open- baar Vervoer

Meestal wordt dit onderzoek voorgesteld als uw arts vindt dat uw bloeddruk gedurende langere tijd te hoog is?. Hoe bereidt u

U levert de flessen met de gespaarde urine, op de dag dat u klaar bent met sparen, in bij polikliniek bloedafname van Bernhoven, Uden (route 010), of polikliniek bloedafname Oss