de basis voor welbevinden
Autonomie-ondersteuning in de opvoeding van jongeren
de basis voor welbevinden en positief functioneren
of de weg naar ongebreidelde vrijheid?
Wim Beyers & Bart Soenens
Vakgroep Ontwikkelings- Persoonlijkheids- en Sociale Psychologie Universiteit Gent
Zijn jongeren lastig?
Het soms vreemde gedrag van jongeren kunnen we proberen te begrijpen als deel van de normale ontwikkeling!
Wat weten we (hopelijk) al/nog?
– Lichamelijke ontwikkeling – Sociaal ontwikkeling (vrienden) – Psychoseksuele ontwikkeling – Emotionele ontwikkeling – Denk-ontwikkeling – Groei naar zelfstandigheid!
– ...
Tip 1: Een beetje tolerant zijn kan geen kwaad!
Tip 2: Probeer in je opvoeding rekening te houden met de leeftijd, de capaciteiten, en de ontwikkeling van je kind!
Maar toch…
Veel politici en opinieleiders leggen een verband tussen falende opvoeding en hedendaags jeugdgeweld. Ouders stellen te weinig grenzen aan het gedrag van kinderen. Ze worden in beslag genomen door drukke banen en veel bezigheden buitenshuis zodat ze hun verantwoordelijkheid niet meer zouden nemen. Thuis en op school heerst de norm van toegeeflijkheid: alles kan en mag.
Huidige ouders zouden de antiautoritaire denkbeelden over opvoeding uit de jaren zeventig in de praktijk brengen. Niet verwonderlijk dat de retorische roep om orde en gezag groter is geworden. Ouders (en leraren) zouden nadrukkelijker moeten laten zien wie de baas is, strengere regels stellen, meer moeten straffen, enz.
Dus, de meest gestelde vraag...
• Mogen we als ouders grenzen stellen?
• Wat kunnen we toelaten?
• Wat kunnen we verbieden?
?
• Waar ligt de grens?
• Ben ik te streng? Of te ouderwets...
• Of geef ik teveel vrijheid? ?
Regels maken kan!
• Je mag als ouders regels maken! Over belangrijke zaken:
– Morele en conventionele zaken (goede manieren)
– Dingen die te maken hebben met veiligheid en gezondheid van je kind (vege)
• Over andere zaken beter niet:
– Persoonlijke zaken uit het leven van je puberPersoonlijkezaken uit het leven van je puber
• Conflicten gaan vooral over gemengde zaken!
– Persoonlijke zaken uit het leven van je puber, volgens je puber – Morele en conventionele zaken, volgens jou!
Tip 3: Probeer onderscheid te maken tussen morele en persoonlijke zaken, en durf regels maken over morele, conventionele en vege-zaken!
Tip 4: Probeer in conflicten over gemengde zaken, te focussen op de morele/ conventionele/vege-kant van de zaak! Daar hebben jongeren oren naar! Vermijd een focus op persoonlijke zaken, dat roept enkel weerstand op!
Conflicten voorkomen!
• Voorbeeld 1: Slechte vrienden
– Focus op morele/conventionele/vege: “Pas toch op als je bij die vriend bent, want wat hij/zij doet en waaraan jij dan misschien meedoet, is toch wel gevaarlijk/ongezond/onrechtvaardig.”
– Focus op persoonlijke: “Je mag niet meer met die vriend omgaan!”
of “Ik versta niet wat jij in die rare vrienden van jou ziet.”
• Voorbeeld 2: De puberkamer
– Focus op morele/conventionele/vege:“OK, het is jouw kamer, maar als je geen armen of benen wil breken, ruim je best eens even op.”
- Focus op persoonlijke: “Laat mij in je kamer, zodat ik kan opruimen!”
• Ouderlijke controle
– overdracht van kennis, waarden, normen – bieden van structuur (= sturen)
vb. duidelijke regels en grenzen, consequent zijn
• Ondersteuning
Opvoeden: Meer dan regels!
• Ondersteuning
– verzorgende/beschermende omgeving voor ontwikkeling – liefde en zorg uitdrukken, onvoorwaardelijk!
– gericht zijn op fysiek en emotioneel welzijn van je kind – daardoor voelt kind zich begrepen en aanvaard
vb. bemoedigen, accepteren, helpen, samenwerken, affectie tonen,prompt/adequaat reageren op signalen, samen dingen doen, samen plezier maken, humor (!)
• Twee dimensies ook bij jongeren belangrijk!
– Ondersteuning:
• Veilige en warme omgeving
• Individualiteit en zelfstandigheid ondersteund
• Veilige basis voor exploratie – Controle (= sturen)
Opvoeden: Meer dan regels!
Controle ( sturen)
• afspraken maken over redelijke regels en normen
• erop toezien dat regels nageleefd worden
• Verandering tijdens adolescentie
– Meer onderhandelen, minder directe controle – Aanpassing in manier van controle
• Minder autoritair
• Meer deelnemen in beslissingen (adolescent)
• Meer gewoon toezicht houden ipv. regels stellen
Opvoeden: Stijlen!
"They monitor and impart clear standards for their children’s conduct. They are assertive, but not intrusive and restrictive. Their disciplinary methods are supportive, rather than punitive.
They want their children to be assertive as well as socially responsible, and self-regulated as well as cooperative" (Baumrind, 1991, p. 62).
10 Diana Baumrind (°1927)
• DEMOCRATISCH (steun + controle) – Meest positieve ontwikkeling – Bevordert ontwikkeling zelfstandigheid – Positief zelfbeeld
• AUTORITAIR (te veel controle) (straffen) – Méér kans op probleemgedrag – Problemen in omgang met vrienden
G t lf t
Opvoeden: Effecten!
– Geen groot zelfvertrouwen
• TOEGEEFLIJK (te weinig controle) – Zwakke controle van impulsen
– Problemen in omgang met vrienden; heel sterk gericht op leeftijdgenoten – Moeilijk verantwoordelijkheid opnemen
– Meer probleemgedrag
• ONVERSCHILLIG (te weinig ondersteuning) – Negatief zelfbeeld, slechte schoolprestaties – Negatieve sociale verwachtingen – Gebrek aan zelfcontrole – Verhoogd risico op delinquentie
Opvoeden: Hoe?
Tip 5: Focus niet alleen op controle en regels in je opvoeding, maar probeer vooral uit te blinken in ondersteuning en warmte!
- Hiermee stimuleer je een positief zelfbeeld bij je kind!
- Zo biedt je een stabiele en veilige (voorspelbare) omgeving!
Tip 6: Probeer in je opvoeding goede controle te combineren met warmte en onvoorwaardelijke zorg (democratisch)!j g ( ) - Hiermee stimuleer je bij je puber een gevoel van evenwicht
tussen zelfstandigheid & verbondenheid (veilige thuishaven) - Hierdoor zal je kind de regels en de afspraken die je maakt veel
beter aanvaarden en internaliseren (zich eigen maken)!
0,00000 0,50000 1,00000
Me an
Zscore:
Aanvaarding Zscore:
Controle
Vlaanderen (2000)
Onderzoek bij 5000 12-18 jarigen
1 2 3 4
Ward Method -1,00000
-0,50000
Ward Method
815 17.1
1367 28.6
1399 29.3
1193 25.0
Autoritair Onverschillig Toegeeflijk Democratisch
Frequency Valid Percent
Velen (hier): “Vroeger was het beter!”
W. Beyers (vandaag): “Regels maken mag!”
P Adriaenssens (vaak):
Oeps! Gaat het de foute kant op?
P. Adriaenssens (vaak):
“Ouders moeten meer (durven) controleren.”
“Geef de grens (terug) een plaats in het leven van jongeren!”
– Autoritatieve controle
• reden en uitleg waarom iets moet of niet mag door informatie geven
• beroep doen op verantwoordelijkheid van je kind
• verwachtingen communiceren en consistent/voorspelbaar zijn
• positief effect op ontwikkeling – Autoritaire controle
Let op! Soorten controle!
• machtsuitoefening, restrictiviteit
• stellen van strikte regels (geen bewegingsvrijheid)
• toepassen van macht (vb. straf, verbieden)
• negatief effect op ontwikkeling: laag zelfbeeld, delinquentie!
– Psychologische controle
• controle van gevoelens en emoties
• opleggen van een schuldgevoel
• conditionele ondersteuning
• negatief effect op ontwikkeling: angst, depressie!
Voorbeeld!
Tip 7: Denk na over goede controle en structuur! Wees creatief in het creëren van een voorspelbare omgeving voor je kind!
Tip 8: Durf de autoritaire controle die je misschien wel nog gebruikte t j ki d kl i ht j t l t !
Let op! Soorten controle!
toen je kind klein was, achter je te laten!
Tip 9: Probeer niet in de val te trappen van psychologische controle!
Tip 10: Misschien is er een alternatief voor autoritaire of psychologische controle?
Autonomie-ondersteuning!
Autonomie-ondersteuning!
• Autonomie-ondersteunend opvoeden = jongeren
• de kans bieden om zelf aan de basis te liggen van hun gedrag en ontwikkeling
• het gevoel geven dat ze hun eigen leven in handen hebben.
VERSUS
• Opvoeden door druk te zetten =
• jongeren verplichten om op een bepaalde manier te denken en handelen
• je eigen “agenda” kost wat kost doordrukken
(Soenens, Vansteenkiste, et al., 2007)
Basisbehoeftes Behoefte aan
autonomie
A
Behoefte aan competentie
C
Behoefte aan verbondenhei
d
B
Autonomie-ondersteuning!
-
Initiator zijn van eigen acties
-Zelf aan basis liggen van gedrag
-
Gedrag tot een goed einde kunnen brengen
-Controle hebben over uitkomstgedrag
B
-
Geliefd worden door anderen
-
Goede, close relaties hebben
Vansteenkiste, M., Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2008). Self‐determination theory and the explanatory role of psychological needs in human well‐being. In L. Bruni, F. Comim, & M. Pugno (Eds.), Capabilities and happiness. Oxford, UK: Oxford University Press.
Zelf‐Determinatie Theorie: http://www.selfdeterminationtheory.org/
Autonomie
VerBondenheid
Autonomie- ondersteunende vs.
controlerende context Warme vs.
Autonomie-ondersteuning!
VerBondenheid
Competentie
kille & verwaarlozende context
Structurerende vs.
Chaotische context
Vansteenkiste, M., Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2008). Self‐determination theory and the explanatory role of psychological needs in human well‐being. In L. Bruni, F. Comim, & M. Pugno (Eds.), Capabilities and happiness. Oxford, UK: Oxford University Press.
Zelf‐Determinatie Theorie: http://www.selfdeterminationtheory.org/
Autonomie-ondersteuning!
Tip 11: Probeer zoveel mogelijk autonomie-ondersteunende in plaats van dwingende taal te hanteren! Concreet, probeer “moeten”
& “verwachten” te vervangen door “kunnen” & “willen”.
1. TAAL
vb. Afspraken over huiswerk
“Ik verwacht dat je eerst je huiswerk maakt.” vs.
“Laten we samen afspreken wanneer je huiswerk gemaakt wordt.”
vb. Regels over gezond eten
“Als je niet dik wil worden, moet je minder en gezonder eten!”vs.
“Als je gezond wil blijven, kan je proberen gezonder te eten.”
vb. “je hebt me ontgoocheld”
“ik h d b t ht j ”
Autonomie-ondersteuning!
Tip 12: Probeer taal te vermijden die leidt tot schuld- of schaamtegevoelens!
1. TAAL
“ik had beter verwacht van jou”
“jullie zouden zich moeten schamen voor jullie gedrag”
“je zal later wel begrijpen waarom ik dit zeg”
“In onzen tijd...”
“Jullie generatie ...”
vs.
zinvolle en specifieke uitleg geven over waarom iets kan of niet kan!
Autonomie-ondersteuning!
Werkt dat echt?
1. TAAL
“Will ”
Actief Klasgedrag
Passief Klasgedrag Effecten van Willen vs Moeten
(Vansteenkiste, Zhou et al. (2005)
“Willen”
“Moeten”
Leerhouding Concentratie Tijdsbeheer
Prestatie- angst Examen- prestaties
Dropout
Autonomie-ondersteuning!
Tip 13: Probeer zo vaak mogelijk keuze aan te bieden!
vb. “Wanneer wil jij het liefst je huiswerk maken? Nu onmiddellijk na school, of nadat je even TV gekeken hebt?”
2. KEUZE
vb. “We willen graag dat je meehelpt in het huishouden. Welke taak zou jij graag op je nemen?”
vb. Keuze van middelbare school: Opties aanbieden, niet je eigen wil opleggen.
! Nuancering:
- Het optimale aantal opties: 3 à 4 (beheersbaar houden) - De aangeboden opties moeten zinvol zijn Ù valse keuze - Als je keuze aanbiedt, de gemaakte keuze ook respecteren!
Autonomie-ondersteuning!
Werkt dat echt?
2. KEUZE
Cumulatief % van patiënten die afhaken in functie van het soort therapieprogramma (Vandereycken & Vansteenkiste, 2009)
• Adolescentie: toenemende zelfstandigheid, over steeds meer zaken zelf beslissingen nemen. Dus: minder regels en toenemende VRIJHEID!
• Vrijheid, dat betekent dat in je opvoeding de focus komt te liggen op VERTROUWEN, dat het allemaal wel los zal lopen!
3. WIE IS JE KIND?
Autonomie-ondersteuning!
– Maar, vertrouwen komt van twee kanten!
– Openheid, open communicatie (zie later) is belangrijk!
• Vrijheid betekent ook meer VERANTWOORDELIJKHEID!
– Inspraak in afspraken en regels! Samen afspraken maken!
– Kind zelf mee laten evalueren of de afspraken gevolgd zijn!
– Geef je kind de verantwoordelijkheid over echt persoonlijke zaken!
Tip 14: Leer je kind dat meer vrijheid ook meer verantwoordelijkheid betekent, en niet kan zonder wederzijds vertrouwen!
3. WIE IS JE KIND?
Autonomie-ondersteuning!
Tip 15: Durf experimenteren met het toekennen van
verantwoordelijkheid, en probeer er als ouders te staan wanneer het eens fout loopt!
Tip 16: Probeer vertrouwen te schenken in de capaciteiten van je kinderen!
Tip 17: Probeer niet te dreigen met straf als een middel om gezag te verwerven!
3. WIE IS JE KIND?
Autonomie-ondersteuning!
te verwerven!
Tip 18: Probeer zoveel mogelijk positieve feedback te geven &
vertrouwen te communiceren.
Tip 19: Probeer zelfbeoordeling aan te moedigen: “Wat vond je er zelf van?”
(zo verhinder je dat je zelf negatieve feedback dient te geven)
Autonomie-ondersteuning?
Resulteert autonomie-
ondersteuning niet in grenzeloze ijh id?
vrijheid?
Autonomie-
Gebrek aan structuur
= chaos Structuur
= houvast
! Autonomie-ondersteuning ≠ laissez-faire mentaliteit
≠ gebrek aan structuur en regels
Autonomie-ondersteuning?
Dwingend controlerend ondersteunend
• Structurerende context = de mate waarin jongeren een houvast wordt geboden, zodat ze weten wat van hen verwacht wordt en ze zich bekwaam voelen om een bepaald gedrag neer te zetten
• Chaotische context = een onduidelijk en onvoorspelbare omgeving, waarin ouders zich bijvoorbeeld onverwacht kritisch uitlaten
Illustratie
• Groep: jongeren in 6deleerjaar, tijdens tekenles
• Taak: schilderen
• Experiment: Regels (houvast & structuur) worden op autonomie- ondersteunende vs. dwingende wijze aangebracht! Of geen regels (geen houvast en structuur)
Autonomie-ondersteuning
I t ti A t i d t i
“Vooraleer je begint wil ik je even vertellen hoe we hier in de klas schilderen. Ik besef dat het soms plezant is om gewoon de borstels en verf te laten rondslingeren, maar hier proberen we het schildermateriaal en de klas proper te houden voor de andere die het willen gebruiken. Je kan schilderen op de kleinere tekening, maar liever niet op de rand er rond. Ook het schildermateriaal proberen we proper te houden. Ik vraag je dus om de borstels uit te wassen en af te drogen vooraleer je een ander kleur gebruikt. Ik besef dat sommige kinderen het niet leuk vinden om heel de tijd proper te moeten werken, maar je kan nu proberen om proper te zijn.”
Instructies: Autonomie-ondersteuning
Illustratie
• Groep: jongeren in 6deleerjaar, tijdens tekenles
• Taak: schilderen
• Experiment: Regels (houvast & structuur) worden op autonomie- ondersteunende vs. dwingende wijze aangebracht! Of geen regels (geen houvast en structuur)
Autonomie-ondersteuning
I t ti D i d C t l d Instructies: Dwingend - Controlerend
“Vooraleer je begint wil ik je een aantal dingen vertellen die je zult moeten doen. Er bestaan hier regels over de manier waarop je schildert. Je moet het schildermateriaal proper houden. Je mag enkel op deze kleinere tekening schilderen. Het is verboden om te morsen op de grotere tekening. Je moet je borstel uitspoelen en uitdrogen vooraleer je een nieuwe kleur gebruikt, zodat de verschillende kleuren niet gemengd geraken. In het algemeen wil ik dat je je gedraagt als een flinke jongen/meisje. Maak geen rotzooi van de schildertekeningen.”
Illustratie
Autonomie-ondersteuning
Illustratie
Autonomie-ondersteuning
Illustratie
Autonomie-ondersteuning
- Probeer in samenspraak duidelijke afspraken te maken over gedrag, of onderbouw deze met een zinvolle uitleg.
- Probeer realistische en dus haalbare verwachtingen te scheppen
& t t d f bij j ki d
Autonomie-ondersteuning
Tip 20: Probeer structuur en houvast aan te bieden op een autonomie-ondersteunende wijze!
& toets deze af bij je kinderen.
- Probeer consequent en rechtvaardig te zijn in het opvolgen van de samen vastgelegde afspraken.
Vertrouwen & Communicatie
“Ouders moeten meer (durven) controleren!”
• Strikt controleren, kan dat?
OUDERS JONGEREN
• Strikt controleren, is dat efficiënt?
Vertrouwen & Communicatie
“Ouders moeten meer (durven) controleren!”
• Toch is het belangrijk dat je als ouder probeert op de hoogte zijn van waar je puber mee bezig is!
• Wanneer ouders meer weten over het gedrag van hun pubers, gedrag buitenshuis, vertonen die pubers minder probleemgedrag!
• Waar halen ouders die kennis vandaan? Hoe komen ze aan die kennis?
Controle: door het opleggen van regels en die consequent doen naleven Solicitatie: ouders vragen informatie aan jongere of diens vrienden Spontaan vertellen: jongere vertelt spontaan wat hij/zij buitenshuis en in vrije tijd doet
• Wat is de belangrijkste bron van ouderlijke kennis, en dus de beste buffer tegen probleemgedrag van jongeren?
SPONTAAN VERTELLEN DOOR JONGEREN!!!
Te sterke en autoritaire controle lokt zelfs méér probleemgedrag uit!
Vertrouwen & Communicatie
“Ouders moeten meer (durven) controleren!”
Te sterke en autoritaire controle lokt zelfs méér probleemgedrag uit!
! Belang van open en eerlijke communicatie !
Tip 21: Probeer in je gezin een open communicatie tot stand te brengen! Vertel tegen elkaar wat je doet, wat je bezighoudt, waar je mee bezig bent in je leven!
Probeer slechte communicatie te vermijden! Laat elkaar uitspreken, maak geen verwijten, luister naar elkaar, probeer elkaar te begrijpen, haal geen oude koeien uit de sloot!
Durf communiceren!
Dank voor jullie aandacht!
Informatie over Zelf-Determinatie Theorie
•www.selfdeterminationtheory.org
•http://en.wikipedia.org/wiki/Self-determination_theory
•http://www.selfdeterminationak.org/
•www.vopspsy.ugent.be/nl/ontwikkelingspsychologie/maarten- vansteenkiste/
Contact:
Wim Beyers: wim.beyers@ugent.be Bart Soenens: bart.soenens@ugent.be
