HOO:F'STUK IV.
DIE STRYD OM STAATSHOOFSKAP IN TRANSVAAL (1852- 1858) 9 OPTREDE VAN Dii; Korv::MANDAWP-G.GN.CRAAL AS STAATSHOOF EN DIE TOTS'rANDKOMING VAN DIE .AMP
VAN STA~TSPR~SID~NT.
1. Erkenning_van onafhanklikheid van Transvaal.
Deur di e ondertekening van die Sandrivier-ver- drag i s die staatkundi ge doel van die Trek verwesenlik , Die verdrag het egt er nie die stigting van •n nuwe staat behel s nie maar was die erkenning deur Engeland van n staat wat alreeds bestaan het maar wat nog geen erken- ning van ander moondhede geniet het nie, behalwe i n so- verre Portugal sekere verbintenisse met di e Transvaal se gemeenskap aangegaan het. Voor 1852 was die Transvaal se staat nag geen internasional e regspersoon nie omdat di t nag nie as sodanig, stil.swyend of uit druklik, erken was nie, en by gebrek aan 'l1 op ei e inisiati ef erkenning deur ander moondhede, het Pretorius daarom gevra en di t by
Sandrivier verkry. Daarmee het die Transvaal se Republiek, l at er di e Zuid-Afrikaansche Republiek,l) sy plek in die internasional e volkekring ingeneem en sou ander erken- nings en di e oor en weer aanst elling van handel s- en diplomatieke ver toenwoordigers gedurende di e vol gende vyfti g jaar volg.
2. Verwarde staatkundige begrippe bemoeilik totstandko- ming van staa~shoofsk~-~--
Die Sandrivier-konvensie het oak nie n einde aan die regeringsmoeilikhede waarmee die Republ i ek te kampe gehad het, gebring nie, en di e vervvarde be grippe aangaande die organisasi e en doel t r ef fende bestuur van
l)Die Volksr aad het op hierdie naam besluit in sy verga- dering van September 1853. (Volksraadsnotule, Lyden- burg, art. 29, 21 Sept . l853. - Suid-Afrikaanse Argi ef-
stukke , Tvl., no. 2, bl.l53~ Local e Wetten der Z.A.R. , 1849-1885, bl.23; Eybers : Select Const i tutional Docu~ ments , bl.360). Op 21 Nov. 1853 het die Volksraad bi die naam bygevoeg "benoorden de Vaalrivier. '' (Volks- raadsnotul e, Potchef stroom, ar t . l l5. - S.A.Argi efstuk- ke, ibid., bl.l90; Locale Wetten, ibid., bl. 23 en
Eybers~ ibid. 9 bl. 361). Blykbaar i s nooit van hierdi e l anger e naam gebruik gemaak nie (vgl. M.W.Pr etorius se proklamasi e, 16 Nov .1857, art .1 - Locale Vv' et ten, ibid. , bl.32 en di e G:rondwet van de Zuid-Afrikaansche Repu- bliek, 1858, art.l. Die naam "De Zuid-Afrikaansche Republiek" i s herroep deur Prokl amasie 34/1901. Kyk ook voetnoot 210 van hierdie hoofstuk.
162
die staat het nog lank bestaan sodat oneindig baie moeilikhede opgeduik het1 veral in verband met die kwessie van staatshoofskap. Vanwee die onstabiliteit wat die Trek- organisasie en Trek- toestande meegebring het, kon daar nog nooit duidelikheid verkry word om-
trent die betekenis van begrippe wat byna daagliks deur die Trekker s gebruik is, of waarmee hulle daaglikE1 in aanraking was nie.
"Dit was vir die emigrante en selfs vir hulle leiers onduidelik watter konstitusionele verhouding daar bestaan het tussen 'die volk- stem as koning- stem, '
'die Volksr aad as hoogste gesag 'en die'Kommandant- Generaal as algemene bestuurder van die Maatskappy. ' Dit was verhoudinge ongedefinieer, en met mekaar
onversoenbaar en dit was die fondamenteil wae:.rop die staat gebou moes word. 2 )
3. Volksraad hoogste gesag. Gebreke van die stelsel. Di e groat vraag waarvoor die Republiek na die ondertckeni ng van die Sandrivier-konvensie te staan ge- kom het, was di~ van regeringsinrigting. Die regerings- vorm was nog presies dieselfde as voor 17 Januarie 1852. Die Volksraad wat op 10 Januarie 1852 te Potchef stroom
sy hoogste gesag herbevestig het ten spyte van die feit dat hy die stryd teen Pretorius al klaar verloor gehad het, het na die ondertekening van die Konvensi e t clkens probeer om sy ver lore presti ge te herwin deur sy hoogst e gesag in besluite te beklemtoon of deur sodanige beves- tiging van die publiek t e vra. Op die Volksraadsvergade- ring van IVIaart 1852 t e Rustenburg, waar die Konvensie be- kragtig sou word1 het die inwaners van die Transvaal se Republiek, met inbegrip van Potgj_et er, wat die gesag van die Volksraad nog steeds sedert die t erugtrekking van sy handtekening van die besluit van Olifantsrivier genegeer het, weereens die oppergesag van die Volksraad erken. Hoewel die soewereiniteit van die Volksraad deur sodanige
erkenning t eoretios gehandhaaf is, het dj_ t nie daartoe bygedra om die invloed van die Volksraad, wat ui ter s ge- ring was, t e .verg:v--oot nie, en ook nie om van die Volks- raad TI beter en dwel tref fender alleen- regeringsinstel ling t e maak ni e. Die geskiedenis van die Volk~raad geduren- de die jare voor en onmiddellik na Sandrivier het onteen- segl ik bewys da t di t •n absoluu t ondoel treffende l iggaam 2 )Wichmann, F.A.F.
~
M.W.Pret_orius en di e; vorming van •nSentr ale Regering in die S.A.R. (Ongepubliseerde M.A.- verhandeling, Universiteit van S.A. , 1935) , bl. 39.
was om al die regeringsfunksies in eie hande te neem.
Partytwiste kon weens die optrede van sekere l eidende figure nie uitgeskakel word nie; die houding wat die Lydenburger s ingenaem het, het veroorsaak dat geen ver- enigde optrede kon plaasvind nie; groat afstande, natu- relle-onluste, natuur- en geografiese omstandighede het onvolledige bywoning van vergaderinge en gevolglik die neem van teenstrydige
be s luite3~eroorsa ak; vanwe~
di eonvoltalligheid van die ·Raad is dit deur sommige mense as •n onverteenwoordigende liggaam beskou met die gevol g dat die hele volk nie altyd hulle go8dkeuring aan genome besluite geheg het nie; botsende besluite het ver troue geskok en die geldigheid daarvan is dikwels in twyfel getrek; die f ei t dat die Raad nie ~ sentral e kantoor en vergaderplek gehad het nie, maar om die beurt op ver skil- lende plekke sitting geneem het, het ~ doel t reffende l andsadministrasi e geheel en al belemmer; die optrede van die Kommissie-volksraad, wat vir die gebr ek aan ·n uitvoerende gesag moes vergoed, het die invloed van die Volksraad nog verder ondermyn. 4)
Dit i s dan ook geen wonder dat ds. van der Hoff, nouliks sewe maande in die land, die Transvaalse Volksraad beskryf het ~ie as
"een wondersoort van ligchaam."5)
Die oorsaak vir die ondoeltreffende optrede van die Volksraad moet nie alleen by die l ede daarvan gesoek word nie, maar wel in die stel sel as sodani g. Tereg ver- klaar Van der Walt dat die Volksraad selfs
"onder gunstiger omstandighede, en saamgastel uit l e- de met meer ervaring en w~reldkennis, moeilik in staat (sou) gewees het6Qm die leisels van die staat behoorlik t e hanteer." J
3)Vgl. bv. Van Heerden: Die Kommandant-Generaal in die Geskiedenis van die S.A.R. , bl.91.
4)Kyk o.a. Wichmann: pie Wordingsgeski edeni s van di e S.A.R., bll.l18-l20 ; Vander Walt~ Die Vroegste Kon- stitusi onele Geskiedenis van die S<A.R. (Die Saaier,
jrg.l, no.7, bl.7 en jrg.l, no.6, ,bll.9-ll)j Ibid.:Die Ontwikkeling van Boere-bestuursinstellinge. ~Geskiede
nis van S.A.II, bll.Bl-82).
5)Ds.v.d,Hoff aan Prof .Lauts, 7 Des. l853. (Aangehaal deur
Engelbrecht~ Geskiedenis van die Nederduits Hervonnde Kerk van Afrika, 2de hersiene uitgawe, Pretoria, 1936, bl.94). Ds.v.d.Hoff beskryf die Volksraad verder~ ", .•
het is alles; justi t ieraad, hoog- en l aag geregtshof, hof van appel, met een woord een amalgama."
6)van der
Walt~
Die Ontwikkelin van Boere-bestuursin-stellinge. (Geskiedeni s van S.A.II, bl. l . -
164
Selfs al sou al die faktore wat vir onvolledige bywoning van vergaderings en die neem van teenstrydige besluite verantwoordelik was, nie bestaan het nie, en al sou die Volksraad TI vaste vergaderplek gehad he~, twyfel mens nag of dit TI doeltreffende bestuur sou kon uitoefen, want
een belangrike element het ontbreek , naamlik •n staa t shoof wat hom voltyds met staats- en lanqsake kon besi g hou en wat aan die Volksraad di e nodige leiding kon gee en hul- le gedurig op hoogte van sake kon hou. En dit was juis die Volksraad wat gesorg het dat daar nie so TI staatshoof was nie en wat dit f eitlik as een van sy vernaamst e take beskou het om te sorg dat niemand tot so TI posisie van leierskap sou geraak nie. Van die Volksraad se hoogst e gesag het da~r in die praktyk so goed as niks gekom ni e want inderdaad het die hoogste gesag in di e land by di e openbare mening berus ,7 ) en die l iggaam of per soon wat aan die openbare mening leiding kon gee, kon alleen iets verrig. Dit het die gebeurtenisse v66r Sandrivier duidelik bewys.
Ten opsi gt e van die feit dat die optrede van veral Pretorius voor 1852 die noodsaaklikheid van ·n ui t- voerende amp bewys het, het die Volksraad in sy ou op- vat t inge volhard, al tans wat die t eorie betref, want deur di e aanst el li ng van vier kommandant e- generaal in 1851, en weer deur die uitreiking van TI instruksi e aan Pretorius terwyl hy, apart van die Volksraad, besig was om vir die onafhanklikheidserkenning van Transvaal die nodige voorbereidings t e tref, het hulle t erselfdertyd
di e noodsaakl ikheid van ·n leier sowel as hul le ei e onmag om alle landsake die hoof te bied, erken. Dit blyk bai e duidelik uit die instruksi es aan die Kommandant e-
generaal .8) Hoewel die instruksies, wat blykbaar deur Blihrmann opgestel i s, t en doel gehad het om die mag van Pr etorius aan bande t e l~ deurdat dit hom verbi ed het om sander toest eimning van die Volksraad met buitel andse vyande of outoriteit e t e onderhandel , word aan hom tog wye magt e verl een wat ooreens~em met die wat enkel e jare l at er deur di e Grondwet aan di e st aatspresident verl een i s . Hi erdi e verbod wat uit die nood van omstandighede op die Kommandant-generaal se handel swyse geplaas is,
?)Ibid.
8 )Vgl . die Instruksi e aan
Pr et or iu s ~
Lautsversamel ing, Band 1, no.l4.hou egter nie n al gehele verbod op sodanige onderhande- linge in nie. Hulle erken di e bevoegdheid van Preto- rius om dit te doen mits hy die toestemming van die
Volksraad daartoe het. Dit is presies dieselfde wat
l ater van die st aat spresident verwag is. Hy was die persoon wat alle buitelandse onderhandelinge moes behar- tig, maar met toestemming en onderhewig aan bekragtig- ing deur die Volksraad. lO) Ook die ander pligte wat in die instruksies aan Pretorius opgedra is, stem careen met wat later die taak van die uitvoerende hoof van die
regering van die Z.A.R. sou wees. Hy moes verantwoorde- lik wees vir die behartiging van alle sake aangaande die naturelle; hy moes waak teen binne- sowel as buitelandse aanvalle en alle opstand en skeuring in die maatskappy
te~gaan, m.a.w. hy moes waak vir die veiligheid van die staato
Dit is opmerklik dat di e Volksraad nie uit dje gebeurtenisse voor Sandrivier n les geleer het nie . Hul- l e het in l d52 en daarna maar op die ou trant van uit- voering van Volksraadsbesluite deur kommissierade, l and- droste en veldkornette voortgegaan.l l) Gedwing deur om- st andighede en handelende in die gees van bogenoemde in- struksie, was Pretorius weer genoodsaak om in die plek van TI staat shoof op te tree want die behoafte aan so
•n persoon het baie grater gevvord as wa t voorheen die ge- val was. Pretorius het dit besef want Transvaal het op daardie oomblik in n bai e swak finansi§l e en handelspo- sisi e verkeer terwyl die bevolking aan groat ekonomi ese druk onderhewig was. 121 Om hierdie probleme die hoof te bied, was die spoedige ordestelling op regeringsake en die vorming van •n sterk en doel treffende sentrale rage- ring noodsaaklik. So l ank as wat die bestaande Volks-
9)Kyk Van Heerden: Die Kommandant-Generaal in die Geskie- denis van die S.A.R., bl.97, voetnoot 26.
lO)Vgl. Grondwet (Z.A.R. ), 1858, art. 27. (Locale Wetten der Z.A.R. ,l849-l 885, bl.37).
ll)Vir die werk wat deur l anddrost e verrig is, kyk
Wichmann~ Die Wordingsgeskiedenis V§n die S.A,R. , bll. 120-122.
12)Kyk VVichmann: M.W.Pretorius en die vorming van •n Sen- tral e Regering in die S.A.R" , bll.l0-12; A.N.Pelzer : Geski edenis van die Suid-Afrikaanse Republiek, deel J. g Wordingsjar e. Kaapstad, 1950, bll.l4-29.
166
raadste1sel in swang sou wees, sou hervorming, wat ab-
so1uut noodsaaklik was, geensins kon p1aasvind nie.
Potgieter het hom n~ die Vo1ksraadsvergadering van Maart 1852 nie vee1 met staatsake bemoei nie, maar in enkele gevalle het hy ook in uitvoerende hoedanigheid opgetree in soverre hy al sy aandag aan die beveiliging van Noord-Transvaal teen kafferinval le gewy, onderhande- 1inge met Silkaats gevoer het, wat ui teindelik uitge- 1oop het op die sluiting van ~ ooreenkoms met laasgenoem- de op 15 Desember 1852, •n dag voor die Hoofkommandant se dood.13 )
4. Desentral isasie van komrnandant-generaalskap struikel- blok in weg tot daarstel l ing van ~taatshoof; pogings tot sentralisasie.
Een van die grootste struikelblokke in die weg van regeringsentralisasie en die daarstelling van ~
staatshoo~vat leiding kon neem en gee, was die dE:sentra- l isasie van die kommandant- generaalskap. Pretorj_us het wel die meeste aansien geniet, maar naas hom het daar nog drie ander persone met dieselfde magte en bevoegdhe-
de as hy bestaan. Kommandant-generaal Enslin van Marico, van wie weinig bekend i s en wat blykbaar weinig invloed op staatsake uitgeoefen het, het skynbaar as hy in die moeilikheid verkeer het , hom tot Pretorius om hulp ge- wend.14)
Vanwe~
die inv1oed wat Pretorius in die Maricose w@reld gehad het en vanwe~ die klein aantal ondersteu- ners van Bnslin, is di t duidelik dat Enslin nooit •n oppo- nent van Pretorius kon wees nie, en aangesien na Enslin se doodl5)geen plaasvervanger aangestel i s nie, kan ditl3)Kyk Potgieter en Theunissen: a.w., hoofstuk XXII. 14 )Vg1.
R . 293/51~
Landdr os Lombaard aan Pretorius, d. d.25 Junie 1851. (Transvaalse Argiefstukke,l850-1853, bl . 95); Van Heerden ~ Die KOlrJTiandant-Generaal in di e Geskiedenis van die S.A.R. , bll. 30~31. -
l 5)van Heerden (ibid. ,bl. 31)
s~
dat Enslin al in Junie 1853 moes dood gewess het, terwyl hy in voetnoot 104 op dieselfde bladsy s6 dat n6rens versoekskrifte vir~ opvolger aangetref word nie. Dit is nie korrek ni e, want op 17 Maart 1853 het die Volksraad ~ ver-
soekskrif d.d. Casters rivier, 21 Februarie 1853, waarin gevra word dat Stephanus Schoeman in die vakatur e benoem moes word, behandel. (V. R. 244/53~ S.A.Ar,iefstukke, Transvaal, no.2, bylaag 8/1853, bl. 380 . Dit beteken dat Enslin al voor 21 Februarie oorl ede was.
aangeneem word dat die deel waaroor hy gesag gevoer het, ook by Pretorius se gebied ingeskakel was. Die Lyden- burgse kommandant-generaal het skynbaar ook nie groot invloed op Transvaalse staatsake uitgeoefen nie. Lyden- burg het na die Sa* ivier- traktaat •n steeds grater mate van afsydigheid gehandhaaf, wat uiteindelik uitgeloop het op die finale afskeiding van Lydenburg as ~ afsonder- like republiek in 1856 en 1857. 16 ) Buitendien het W.F. ' Joubert op 20 November 1852 by die VoJksraad aansoek ge- doen om as kommandant-generaal ontslaan te word en is sy ontslag op 19 September van die volgende jaar toege- staan. Tot met die afskeiding van Lydenburg het geen nuwe kommandant-generaal vir di.e geweste egter die
ampseed afgele nie. 17 ) Joubert was dus blykbaar ook nie
~ persoon wat vir Pretorius in sy handelinge kon dwar s - boom nie. Met Potgieter moes egter rekening gehou word. Na die dood van Potgieter het Pretorius egter die gel eent- heid gesien om die kommandant- generaals.kap bietjie meer te sentraliseer en het hy pogings aangewend om sy oudste seun, Marthinus Wessel Pretorius, in Potgieter se plek benoem te kry, 18 )wat
~
uitbreiding van sy invloed oorZoutpansberg sou beteken. Sommige persone uit Magali es- berg, wat ondersteuners van Potgi eter was,l9)het op 15 Maart 1853 ~ memorie aan die Volksraad ingestuur waar-
in die Volksraad nederig versoek word
"dat de Ed. Raad nu zullen bewerken vrede, eensge- zendheid en welzyn van ons land die wy door Gods genade alhier verkregen hebbe. Dat de ondervendeng ons genoeg geleerd hebbe. dat door partyschappe
alles ten grootste nadeel hebbe verstrekt, zoo dat wy oodmoedig smeeken dat de Ed. Raad niet zal voort- gaan om meer Commandants generaals te benoemen en aan te stelle dan thans bestaan. "
Hulle versoek is verder dat diegene wat aan Potgieter onderhorigheid verskuldig was, toegelaat moes word om self te kies onder watter kommandant- generaal hulle wou sorteer, en dat die twee bestaande kommandante-generaal 20)
16)Kyk P.A.L.Goldman: Beredeneerde Inventarissen van de oudste Archiefgroepen der Z.A.R. , Pretoria, 1927, bll. 36 e.v.
l7)van Heerden: Die Kommandant-generaal ig_. die Gesldede- nis van die S.A.R. , bll.32- 33.
18 )
Stuart~
De -Hollandsche Afrikanen en hunne Republie.ts.in Zuid-Afrika , bl. 255.
l 9)o. a. ko:mrnandant Gert Kruger, P.J .W.Schutte en veldkor- nette, almal bekend as Po~gieter-ondersteuners.
20 )Kyk hierbo, bl. l66, voetnoot 15.
168
si tting in die Vol ksraad moes
h~.
21)
Die ondertekenaar s het goed geweet dat as die Volksraad hulle versoek toe- staan, die Zoutpansbergers in elk geval nie onder die Lydenburgse kommandant-ge~eraal sou wou sorteer nie.Di e Volksr aad kon egter nie aan hierdie ver- soek voldoen ni e vanwet:; die aantal memorj_es wat ontvang i s en waarin gevra i s dat Stephanus Schoeman of Piet Potgi eter, oudste seun van Hendrik, in laasgenoemde se pl ek benoem
word ~
22) waarop
die Volksraad met meerder-hei d van stemme besluit het om Pi et Potgieter aan te stel .2.3) Laasgenoemde se
amps ter~
was egter te kort vir hom om enige invloed uit t e oefen want hy het i n di evolgende jaar tydens TI strafekspedisie teen Makkapan die l ewe gel aat. Daarna b.et kommandant Gert Kruger waarge- neem tot op 19 Februarie 1855, toe die publ iek van Zout- pansberg vir St ephanus Schoernan as kommandant-generaal gekies het.24 )
5. A. W. J. Pretorius vernaamste komman_dant- generaal; sy
optrede as staatshoof.
Uit bogenoemde enkel e gegewens blyk dit dus dat Pretorius die enigste persoon was wat hom vir die welsyn van die hel e st aat beywer het. Hy was ·n man van aansien, nie al l een binne die grense van sy eie l and nie , maar ook daarbuite. Al reeds op 20 September 1852 het die Goewerneur van die Ko.apkolonie, wat aanbeveel het dat die Boere benoorde die Oranjerivi er ~~n ver enigde Republiek moes vorm, en nie twee nie, vir Pretorius as die toekomstige staatspr esident van di e ver enigde r epu- bliek gesien.25 )
Na di e ondertekening van die Sandrivier-konven- si e het Pr etorius die staat shoofskapswerk waarmee hy •n
begin gemaak het, voortgesi t deurdat hy hom gedronge gevoel het om sy aandag op binnelandse aangel eenthede
21 Jv. R.260/53:
M em ori ~
aan Vo1ksraad, d.d. 15 Maart 1853. (S.A.Argi efstukke, Tv1. , no.2, by1aag 22/1853, b1. 395). 22)v.R. 2 .34/5 3 ~ M~;~;i e
aan Volksraad, d.d. 4 Jan.1853;V.R.235/53: ibid. 9 V.R.236/53: ibid. 9 V.R.237/53:
ibid.; V.R. 241/53: ibid., 12 Feb.1853; V.R.242/53:
i~id. ! V.R. 251/53: ibid., 6 Maar~ 1853. (S.A.Argief- stukkc, Tvl. ! no:2t b11. 37l, 372, 373, 377, 37 , 387 onderskeldel lk }.
2
3 )Volk s raa ~ snotul e ,
Scheerpoort,art . l 8 ~
17 Maart 1853.(S.A.Arglefstukke, Tvl., no.2, bl.l00).
24)van Heerdcm: Die Kommandant- Generaal in die Geskiede-
~is van die S.A.R. , bl. 30.
2 5)H.P.N.Mu11er: Oude Tyden in den Oran_;je- Vryst aat , b11. 37- 38.
te konsentr eer. Toe •n k1agt e van •n sekere Riekert by Pretorius en sy krygsraad ingekom het van •n onregverdi ge behande1ing wat hom in die Hof van Landdros en Heemrade t e beurt sou geva1 het, het Pretorius ~ onmi dde1lik , sonder raadpl e6ing van di e Volksraad, aan gemel de hof op- drag gegee om nie met die saak verder voort t e gaan nie
"t ot tyd en wyl en onze vryheids zaak zal afgedaan zyn, teh einde gemel de Riekert ·in de gel egenheid te stellen appl i catie aan Hooger Hof te doen."26)
Omdat hy di t vi r die ve;l igheid van di e staat nodig geag het, het Pretorius twee kanonne namens die r eger ing vi r veertien pond aangekoop en nadat die t ran- saksie afgehandel was , di t vir goedkeur ing aan die Volks- raad voorgel@.27 ) Ook dit was TI st aatshoofsdaad. Erie- we van professor Laut s 28 )in verband met di e stuur van •n pr edikant na Transvaal, wat aan die Volksraad gerig was, is deur Pretorius ontvang en aan di e Volksraad voorge- 1@, waarop besluit is om die saak verder ten vol le aan ko:rnmandant--generaal Pr et orius oor te l aat om
"met de ander e beambten met de meeste spoet en
zorg de Leeraar af te hal e en voor de kosten te 2
g )
zorgen dat de zel fde betaald zull(en) worden."
In verband met die Sending het hy hom beywer om grond deur die Volksraad daarvoor beskikbaar te kry, en ook daarin het hy gesl aag.30) Uit di e Volksraadsnotul e blyk verder dat Pretorius in verband met al gernene l and- 26 )R. 387/52: Pretorius aan Rustenburgse 1anddr os en heem-
rade, d.d. 9 Maart 1852. (Transvaal se Argi efstukke, 1850- 1853, bl l . l88-l89).
27)Volksraadsnotul e, Potchefstroom, art.17, 15 Junie 1852. (S.A.Argiefstukke, Tvl., no.2, bl.73).
28 )v.R.223/52: Laut s aan Volksraad, d.d. 10 Julie 1852;
V.R.225/52 ~ ibid. , d. d. 5 Aug.1852. (Ibi d. , bylae 29 en 31 van 1852, b11. 345 en 347 onderskeide1ik).
2 9)Kommi ssi eraadsnotu1e, Rust enburg, artt.1 en 3, 20 Nov. 1852. (Ibi d. ,bll.91-92). Van Heerden (Die Kom- mandant-Generaal in di e Geski edeni s van die S.A,R. , bl. 98) verklaar da t Pre tori us ook huwe1ike beve stig en l anddroste afgedank en aange~tel het , en verwys in die verband na R. 507/53 en R.482/53. Di e inhoud van di e twee dokumente staaf egter nie sodanige bewering nie. R. 507/53 i s sl egs TI verklaring van Pr etorius dat twee per sone op 9 Okt.l842 (dus nog in Natal) in sy teenwoordj_gheid wettig getroud i s , terwyl R. 482/5 3 •n kenni sgewing aan Pre tori us i s van waar:m..
l anddros van St aden van Rustenburg dat die heemrade verpli g was om di e landdr os van sy pos te onthef "tot nader e approbatie van de edel e Volksraad, 11 en waari n Pretorius versoek word om sy korrespondensi e met di e kantoor aan die waarnemende landdros t e rig.
30)Kommissieraadsnotul e, Rustenburg, ar t .l7, 20 Nov. l852. (S.A.Argi efstukke, Tvl . , no.2, bl.94).
170
sake altyd wakker was en die Volksraad baie goed van enige verwikkelinge op hoogte gehou het.
Soos dit l ater die taak van die sta::ltspresident sou wees om die Volksraad op hoogte te hou van enige l eemtes wat in die landswette mag bestaan, het Pretorius die taak oak op sy skouers geneem. Op die reeds gemel de Rustenburgse Kommi ssieraadsvergadering het hy blykbaar die aandag op die saak gevestig te cordel e na die vol- gende besluit~
'' •.. zoo word de gehel e publiek zoowel van Zoutpans- berg al s oak van Lydenburg en el ders opgeroepen door de Com(missie) Raad en den Edele Com.Gen. A.W.J.Pre- torius om als een vryen Rep~bliek die gemaakte wet- ten aan te nemen en vas te stellen, en de te kart komende by te voegen, en de zelfde voor het gehele publ iek te leggen t er hunner af of goedkeuring."3l) Dat die verbetering van di e landswette vir Pretorius •n
saak van erns was, blyk uit die feit dat hy oak ander persona in die verband geraadpleeg het. 32 ) Aan di e begin van 1853 het •n ou bekende, J.Howell, vanuit Pieterma- ritzburg aan Pretorius geskrywe in verband met die nood- saaklike eerste stappe wat vir die staatsvorming nodig was·, en het hy aangebi ed om Pretorius behulpsaam te wees wanneer hy die Republiek sou besoek. Onder andere het Howell oak daarvan melding gemaak dat vir ·n president vir die Republiek voorsiening gemaak moes word.33)
Pretorj_us hot self ook gevoel dat hy i n binne- l andse sake i ets meer was as bloot een van die komman- dante-generaal van di e Republiek. Sy eie opvatting van sy posisie was dat hy ook die reg gehad het om prokl ama- sies, wat eintlik die ~erk van TI staatshoof i s , uit t e vaardig, en wel in sy hoedanigheid as kommandant- gene- raal
"administreerende de Republ iek van Vaalrivier ."
In die proklamasie word ook egte staatshoofskapst aal gebruik.34 )
3l)Ibid., art.28. Die byeenkoms i s bepaal op die eerste Maandag van F~bruarie 1853 op die plaas van F.Pieterse. 32)van Heerden~ Die Komrnandant-Generaal in die Geskiede-
nis van die S.A.R. , bll.99-100.
33)R.493/ 53: Howel l aan Pretorius, d.d. 30 Jan.l 853. (Transvaal se Argi efstukke, 1850-1853, bll. 3ll- 312). 34)R.519/53. (Ibid., bll.329- 330). Die proklamasie lui:
Proclamatie
Door de WEd. Heer A.W.J.Pretorius , ce~m.Gen. Adminis- treer ende de Republ iek van Vaalrivier enz. , enz. Nademaal veel e beregten by my zyn aangokoomen dat er van den onderhorige van deze Republiek te na aan· de
Daar was egter ook buite1andse betrekkinge wat aangeknoop en gehandhaaf moes word, asook sekere noodsaak1ike ree1ings in verband daarmee. Die Transvaal- sa Republiek was van die see ge~so1eer en die enigst e uitwee na die see was deur Britse hawens of deur die hawe van De1agoabaai. Bui tendien het die Repub1iek •n betrek1ik 1ewendige rui1handel gedryf met smouse uit die Britse ko1onies, en deur Delagoabaai.35) Deur £.Morewood
van i~atal i s die noodsaaklil{heid van •n eie hawe vir rrransvaal onder Pretorius se aandag gebring en het hy sy medewerking beloof indien die Republiek so D hawe aan die mond van die Oemlalaas sou wou inrig.36 ) Hoewel Pre- torius vroeer al aan die moontlikheid van ·n ei e hawe ge- dink het, het hy hom nog altyd beywer vir die verkryging van in- en uitvoerregte deur die Natalse hawe, en het hy selfs na die ondertekening van di e Sandrivier-konven-
sie ~ besoek aan Natal gebring om o.a. ook ~ goeie ver- standhouding met hierdie Kolonie daar te stel. In die plan om deur die Portugese hawe handel te dryf, het hy nie veel si n gehad nie en was hy afkerig van eni ge po-
ging wat in, die verband aangewend is, Pr etorius het nog altyd geglo dat die heil van die Republiek tot ~
bai e groot mate van samewerking met die Bri tse koloni_es afhanklik vvas. 37 )Die brief van Morewood het Pret orius se gedagt e in die rigting van •n onafhank1ike hawe gaande gemaak, want hy het onmiddellik pl anne beraam om met Panda in verbinding te kom om van hom die nodige grond- gebied t e verkry t en einde na di_e see deur te dring. 38 )
wonings der naturelle, hun plaat se en woonings aan- l egge, voornamentlyk in de afdeeling onder Vaal-r e- vier, waardoor van tyd tot tyd, onlusten verwekt word, en daar er nog geene bepaling van l emiten tus- schen de blanken en naturel len is bepaald,
Zoo procl ameer ik door macht aan my verleend, dat ni- mant wie hy ook moge zyn, t e na aan de naturelle- woningen mogte plaat sen aanlegge alvoorens er over beschikt zyn, waardoor zoodanige wonings der stamme benadeel t kunnen worde, totdat nadere schikkingen zul- len gemaakt zyn . . .
Gegeven onder myne hand den 22ste April 1853,
A. VI. J .Pretorius Com. Gen."
35)KrUger~ a .w., bll. l27 e.v. ? Pelzer~ a.w., bll. l74 e.v. 36)R.489/53~ Jliforewood aan Pretorius , d. d. 18 Jan. l853.
) (Transva~h~e Argi efstukke, 1850-~953, bll.305- 307) . 37 Kyk KrUger~ a.w., bll.l48-l51.
38)R.53l/53~ Pr etorius aan C.van Rooyen, d.d. 19 Mei 1853. (Jransvaal se Argjefstukke, 1850-1853, bll. 340- 34l).
Kyk ook KrUger~ a.w., bll.l5l-l52.
172
Voordat hierdie voorneme egter tot iets werkliks kon konkretiseer, i s Pretorius oorlede en sou dit verder die taak van sy seun en opvolger wees, egter sonder enige sukses. 39)
Andries Pretorius het dit ook as sy taak be- skou om briewe van welwillendheid aan ander maghebbers en selfs vorst e t e skry\7e. Op 22 September 1852 het hy
•n brief aan die nuut-aangestelde Bri t se Resident in Bloemfontein gerig, waarin hy hom met die aanstelling gelukwens, hom voorspoed in sy bestuur toewens en sekere posreelings aanhangig gemaak het. 40 )0ok het hy met die Goewerneur van die Kaapkol onie in onderhandeling getree oor sake van weder sydse bel ang41 ) en •n brief geri g aan die Koningin van Brittanje, waarin hy hartlik bedank
"voor den genaclige verleenen onser vryhei d"
en haar van die Boere se welwi llendheid verseker.42 ) Na die dood van Potgieter het Si lkaats hom ook na Pretorius gewend in verband met onderhandelinge met die oog op die sluiting van n vredesverdrag.4 3)
Pretorius was bai e vinnig besig om di e weg vir n staatshoof voor t e berei en om die grondslae vir di e t oekomstige staat spresidentskap te 1~ t oe hy op 23 Julie 1853 oorl edo i s . Ter eg verklaar Van Heerden:
"Net soos Reti.af >roor 1838 het Andri es Pretorius in die jare daarna in sy hoedanigheid as kommandant- ge- neraal in n behoefte voorsi en wat maar al te dui del ik in die Voortrekkerwette sigbaar was. Die l eemtc aan
•n st erk ui tvoor ende mag en 'D offisiele staa t shoof om l eiding t e gee en die koers t e bepaal, sou die Voor- trekker-ideaal moontlik in chaos en verniet iging laat eindig het as kommandant-generaal Andries ~Pre
torius nie daar was en dikwels buite sy forme1e mag- te en instruksi es di e saak van die Trekkers behartig het nie. Vanaf 1850 het hierdie ultra- opvat ting al- gaande begin swig vi r Pretorius se l ei erskapsidee en sy doel t reffende krygsraadst el sel, Die total e ver- vanging van die Marit z-Burger-BUhrmann- st el sel deur n behoorlike r epublikeinse grondwet met n president 39)
KrUge r ~
a . w. , bll.l5 2-i-69.40
)R.440/53~
Green aan Protorius, d. d. 19 Okt. l852. (Transvaal se Argjefs~ukke,l850-1853, bll.250- 251) .4l)R . 5 1 4/5 3 ~
Pr otorius aan Kaapse Goewerneur, d.d. 25 Maart 1853. (Ibid., bll. 325- 326).4
2)R . 514a/53 ~
Pretorius aan Bri tse Koningin, d.d. 25 Maart 1853. (Ibid., bll. 326- 327).43)Kommissi eraadsnotule, Rust enburg, artt.6-7, 20 No- vember 1852. (S.k-.Argi efstukke, Tvl. , no. 2, bl.92).
as staatshoof sou egter nie aan Andries Pretorius gegun word nie. Nogtans was hy as kommandant-gene- raa1 deur die werk wat hy gedoen het die werk1ike staatshoof . .. Dit was oak die opvatting van die-
genE~ wa t sy 1oopl;aan geken het. Daarom verk1aar iemand net voor sy afsterwe: 'Pretorius (is) de man or;l w:Len de groote mas sa sich schaart, en wien
eenig en all een door :2ngelschen en hun Gouvernement als het hoo:fd cter ui tgewelwnen e ere en hulde word t beweezen1 - o.ngekroonde staat~prasident van die Suid-.A:frjkaarse Eepubli ek! 114'~ J
6. Iii. W. Pre·~ o_~-:_i_~ls :.!_Q_]_g --~W vader -~12. as Konunanda_!1 t-.9-enerac~_1.
D::.e opvolging van Andries Pretorius was •n heel
int eressan·~n
kwessie. 45 )Normaalweg sou mans vermoed dat die nuwe kmr.r'lOT'.dant-generaal et.JYl van die ervare en bc- proefde komrna::1clsnte sou wees en as sodanig het kommandant Gert Kruger seker in di e ber:lte kans gestaan. Omdat Gert Kruger die J~:cygs:rsr,J'~Jr1o1;:umente al tyd onmiddellik na Pre-torius onder teken het , en na die dood van Pretorius as voorsitter vBn die Krygsraad o-;)getre'3 hety 46 ) sou mens r edelikerv:2rs YeJ:'.'!ag dat dj_t] mantel van die eertydse kom- mandant-generaa1 op hom sou val. Dit was egter nie die geval nie want op di eselfde Krygsraadsvergadering is daar
~
nagelat e geskrif van wyle A.Pretoriusvoorgel~47)
asook ~ m~norie van die inwoners van Marice, onderteken deur veldkornet J .Vil4oen en 57 ander burgers, waarin versoek word dat M.W.Pretorius in sy vader se p1ek as kommandant-·generaaJ. aangestel moes word. Daarop het die Krygsraad met algeiTene stemme bes1ui t om Pretorius jnr. voorlopig as kommandant-generaa1 t e benoem, totdat die Volksraad dit sou bekragtig. Op hierdie vergadering was Piet Potgiet;:)r, Itomma::1dant-generaa1 van Zoutpansbe:rg, ook teenwoordig, asook M.W.Pretorius self, wat die besluit mede- onderteken het as fu.Dg~e._+~ende C. Generaal. Op die
Kommis~3ic::caadsvergadering v.~at die volgende dag g0hou i s, is di~ voorlopige aanst elling goedgekeur en is M.W.Pre-
44 )Van Hcerd,.;::n
~
:Dj_e Kommandant-Generaal in die Geskiede- nis van dies --:A.
H-:~,-b]~j~f00-101.45 )My
dan; _ ~~-;_ ;-profc~~or
KrUger wat my ac:mdag daaropgeves-~ig het .
4 6)R. 298/53g Krygsraadsnotul e, Rustenburg, 8 Aug.1853. (S.A.Arg_ief.?.~1?.:..lf.1.c_~_; Tvl., no. 2, bylaag 58/1853, b1.
437) .
4 7 )Hierdie
br~ (~ f
word aangehaa1 deur Bngelbrecht g Ge- skiedcnis ~-ran di<2 Nc.derdui t s Hervormde Kerk vanAfri-ka-;-_.blT:b~::B'Tf-J?:n)ll-er~ Andries Pretorius, · by1aag 2, bi"1. 488--4-89. .
174
torius as kommandant-generaal ingesweer. 48 )Aan hierdie vergadering is ook die genoemde nagel ate brief van An-
dries Pretortus voorgele, waaruit geblyk het dat l aas- genoemde :fei tlj_k in sy sterwensuur nog aan die belange van land en vol1\: gedj_nk het. Hoewel hy di t nie in di e brief gedoen bet ni8: het Andries tog ook by die Krygs- raad aanbeveel dat sy seun hom moes
opvolg.
49)~
Maandl~ .. ter het die Vol1r:f:li'cE:td c~ie handelinge van die Kommi ssie- raad goedgekcur net die volgende besluit ~
11Wat betrcft do 2.e::.::nstel ltng van Comm.Gen,l\LW.Preto- rius ... zoo heeft de Ed, Raad besloten en erkent voor Con:n.Gen.e:J:·. de:a WelEd, Heer M.W.Pretorius, door de neerderheid van stemme:a door het Publiek verkozen, en door de CorJm:LssieJ::aad aa:1.gesteld, zooals hun Ed. hiermecCie ook dG'l HeE:?r Com,Hen. T:T.W,Pretorius erkent en aansteld mi ts C.seze, !f...;.:_3._~_r Y!-_i e-L_o.p voorwaarde dat
~yn_E~_::_ .. ?._J:_f3 __ £~...2._o_cl·~~ll~.C:ii? __ opgedr!=Lg_en dO_Q_!:.__ZynEd. overl.
vader_~ ... o~·nr~;;rl::.;_£..._ __ ~~et_l~~E!::~e~:_g_ee~ erfr~t kan z_yn eeni g
"'mb J . l. ·1 c1 "" e ·~ c. ·,::, '" 1'Y', 'o 1 l. ~ > 1' 5 0'
..c;3:.""~--v __ -l:.;__ ~-:·.~ ·:~_:_·_~_:-:: __ ~~~1:'~:.,~.-:.::=--.::::-.~_!.._ 1
Ten spy~e v~n hierdie besluit was dit tog die aanbeveling ~r::1n P::'84.iOl'il-:.s \'v:;: t die deurslag gegee het in die benoeming van sy seun, 51 )wan
.
t M.W. was nogmaar~
be- treklike vreemdeling in Transvaal en het ten tyde van sy. b b kl . 52 )
aanstel l lng nog geen open are amp e . ee nle.
7. lVL W..: Pr~_tor.:.~.~ ht~!::_9:_:~g diese=!:_~'de _QJ2VattiJlge as sy vader.
Dat clir:3 nuwe Kommandant-generaa1 en sy Krygs- raad di ese1fde O:JV3.tti:ag van hul1e taak as Andries Pre- torius gehad het, blyk al dade1ik uit ~ brief aan die Kommissj_eraad Ol) 8 Auc;ustus. Di e Krygsraad het naaml ik
seker~~ sake wat hulle as noodsaak1ik beskou en wat geen uitst el kon ly nie onder die aandag van die Kommi ssi eraad
gebring, naam1ik aangaande die predikant en die daar-
4B)K.or'rrnJ!~-- ·~I::.J,,<~U-~...._t_. __ --.;.'.;-~::,~.t.~._.-.-'....1-U. v-.J· -hllv ---~ E' RuCJ+•"rb',., .l. -"- V'-'-··· V . ·-~g .J... ' ·,,rt '-"-' t 15 $' 9 Aug • 1853. •
(S .L.Argicf~:t~'' '::o . 'I.'~~·--·-~:;-y-cl:-:cl, no.2, 1)1.138). By di e Korn._m:Lssici:::a,E,dsvergaderi ng het ook nog ander memories ingekom, waarin die aanste1ling van M.W.Pretorius ver- soek ~ord. (Vgl. o.a. V.R.300/53 - S.A.Argi efstukke, ibid.' bll.439--L'~L;-0).
49)
Engelbrecht~ G~§~i ecl_e:p._:h.!2._v~n .
die }'T ederdui t s Hervorm.de Kerk -,ran Afrika, bl. b7. .50)Vol ksra~~is~~tul E:; ,
Lydenburg, art. 267 20 Sept. l853.( S.A.Argiefstuk~.:~, Tvl. 1 no.2, b1.152). Deurmy ge- kursiveer,
51)Vg1. Wichmann: pie Wordingsgeskiedenis van die S.A.R •• bl.128.
52 )r.v.m. die v0orgeskiedenis van M.W.Pretorius , kyk T.A.du Plessis: M.W.Pretorius in die geski edenis van
die_§~~\~:~fr~~af~~e R~ub1iek en ~ie Oranje-Vrystaa~
tot 1S6t1_. Tongepubli seerde D.Phil-proefskrif, Uni- versi teft van Pretoria? 1947), hoofstuk l .
stelling van
die
"kerkelyke orders en wetten;11
"voorziening van burgerlyke wette en orders die na-
der door ons zal worde voorgesteld;"
en derdens,
1'de gewigtige zaaken die door ons voorgesteld zal worde omtrend des lands welvaart die wy voor bringe zal en geen uitstel lyden kan."53)
So TI brief aan TI wetgewende gesag sou mens nooit van TI
krygsraac1 verwag nie, maar wel van •n uitvoerende gesag, want nie alleen word die aandag van die wetgewende gesag
op sekere leemtes in die wette gevestig nie, maar word uitdruklik ook verklaar dat die Krygsraad voorstelle in verband met noodsaaklike wette sou doen. Twee dae later rig die Krygsraad, hierdie keer onder voorsi t ter- skap van Pretorius self, weereens •n brief aan die Volks- raad oor die handhawing van die Gereformcc;rdG godsdi ens in die staat, met die hoop dat die Volksraad die brief in welwillendheid sou aanneem omdat die Krygsraad tiiks anders beoog hot J
''dan o1T1 mode te werken in alles wat voor welvaart en bloei van ons l and en volk kan verstrekken." 54)
Aan die begin van 1856 hot die Kommandant-geno- r aal weer met TI ver soek voor die Volksraad gekom om TI
kommissie te benoem
"om de instellingen van wetten en bepalingen na te
zien en indien er soms misvattingen in mogten voor- komen, waardoor hot algemeen ongenoegen veroorzaakt i s, deze weg t e ruimen en oene t evredenheid daar t o st ellen. En die der Het=;r en, welke blyken mach- ten zich aan instellingen of wetten schuldig ge- maakt to hebben tot erkenteni s te willen komen."
Die Raad het aan die v0rsoek gevolg gegee en aan die Kom- mandante-generaal opgedra
"om tot al gcmel'm genoegen en t evrodenheid t e war- ken en de best aande zwarigheden op te lossen."55) 53Jv.R. 299/53: Krygsraad aan Kommissieraad, d. d. 8 Aug.
1853. (S.A.Argiefstukke, Tvl., no. 2, bylaag 59/1853, bl.439). Die besluite i s nog geneem onder voorsi t ter- skap van Gert Kruger, maar i s ook deur Pretorius as fungerende kommandant- guneraal onderteken.
54)v.R.303/53: Krygsraad aan Volksraad, d.d. 10 Aug.l853.
(S.A.Argiefstukke, ibid. 9 bylaag 63/1853, bl.442).
55)VolksraadsnotulG, Rust anburg, artt. 14 en 15, 6 Maar t 1856. (Ibi d., Tvl., no.3, bl.l26).
176
8 M.VV.Pretorius_beyvyer hom vi r sentral e regeringsetel.
Net soos sy vader het M.W.Pr etorius ook die noodsaaklikheid van sentralisasie van die ~estuur van die Republiek ingesien en het hy op eie houtjie stap- pe gedoen om di t verwesenlik te kry. Hierdie, en ander optrede van hom toon dui delik dat hy dit as sy pli g en t aak beskou het om in die afwesigheid van T1 staatshoof op t e tree.
Kart na sy aanstelling as kommandant-generaal het hy, met die goedkeuring van die Rustenburgse publ iek
en Kerkraad, die Volksraad in kennis gestel dat hy en die publiek voel
"om een plaats in het midden der bewoond land t e hob- be, waar de Ed. Volksraad hunne sitting neem zal, op- dat van al le kanten de bel anghebbende de zitting van den Ed. Raad bywoone kan, en ook een vaste inst alling dat geene teleurstelling meer voort komt. "
Hy bet so TI geskikte pl aas alreeds aan Apiesrivier ge- vind, dit vir Rds.8000 gekoop, en nou word die saak vir goedkeuring aan die Volksraad voorgel~. Hy versoek die Volksraad om die naamgewing van die dorp wat op di e plaas aangol~ sou word aan hom oor
..
te l aat, en as hy ry-pel ik daaroor nagedink het, sal hy die Volksraad behoor- lik daarvan kennis gee.56 ) TI Soortge1yke versoek i s ook deur TI aantal burgers uit Suikerbosrand aan die Volksraad gerig,57)terwyl die Apiesrivier-bewoners weer daarteen geprotesteer het.58 ) Die Volksraad was egter ni e vir die plan te vinde nie omdat
"de Ed. Raad nog geen uitkomst zi et nieuwe dorpen aan t e l eggen omdat de noodige fondsen daar toe ont- breeken. "59)
TI Faktor wat waarskynlik tot hierdie besluit bygedra het, was dat die afsydi ghei d wat alrec;ds deur Lydenburg ge- handhaaf i s , verder in die hand gewerk kon word indien
so •n sentra1e hoofstad en regeringsentrum ingerig SQl.J_
word. Pretorius se voorste1 was b1ykbaar op hierdie sta- dium te radikaal, veral vir di e Lydenburgers, wat Lyden-
5
6) v. R.310/53 ~
Pretorius aan Vo1ksraad, d.d. 23 Aug.1853. (Ibid. , no.2, by1aag 68/1853, bl l.445- 446). 57)v.R.318/ 53g Memoria aan Volksraad, d.d. l Sept. l853.
(Ibid., bylaag 70/1853, b1.456) .
58 )V.R.31 2 /53 ~
ME:morie aan Volksraad, d.d. 29 Aug.l 853.(Ibid., bylaag 70/1853, bl .448) .
59)Volksr aadsnotule, Lydenburg, art.80, 23 Sept.l 853. (Ibid., bl.360) .
burg nog altyd as hoofstad van die Republiek beskou het.60 ) Die besluit van die Volksraad bet Pretorius egt er nie sy ideaal van TI sentrale regering laat vaar nie en gedurende die volgende jare sou hy hom onver- moeid daarvoor beywer. Die saak was vir hom erns en hy het die belange van die Republiek beslis onbaatsugtig gedien as in aanmerking gencem word dat hy aanvanklik geen stoflike vergoeding vir sy dienst e ontvang hot
nie.61 ) ·
Die optrede van l)r etorius in verband met 'n
hoofplaas het hom die prooi van skinderpraatjies gemaak, net soos vroe~r ook met Retief en Potgietar die geval was. Pretorius is, net soos sy voorgangers, daarvan be-- skuldj.g dat hy besi g was om 'n eenhoofdi ge bestuur op to rig en die gesag van die Volksra,.d t \3 vernieti g. Hoe- wel hy nooit kon vasst el wie di t ges~ bet nie, i s hy in
TI antwoord op n brief waarin hy daaromtrent navraag ge- doen het, erg kwalik gene em en i s hy beskuldig da t hy 'n verregaande daad gepleeg het, wat niks anders i s as
"plegen van wil.l0keur en verbr eking van wet en reg
• • . on tkerming van ge zag, " ens.
Die outeur van die brief het dit ges~ op grand daarvan dat van die bepaling van die hoofplaas en dorp al in die openbare koerante konnis gegee i s voor dat di e sau.k nog voor die Volksr aad gel~ was, t erwyl di e Vol.ksraadsj_nstruk- sie duidel ik meld dat die aanle van dorpo en st edc binne die bevoogdhei d van die Volksraad al.leen le. Die outeur weet nie wie aan
11een ondergeschj_kt ambtenaar"
sodanige reg verleen het nie. 62)
g .
Die Volksraadsinstruksie.Op dieselfde oombl.ik toe Pretorius op sentra- l isasio van di e regering aangedring het, het die Volks- raad in di e besef dat hervonninge aangebring moos word om stabi l i teit t e verseker, oorgegaan tot di e aanname van n Grondwot voor de Volksraad van de Zuid-Afrikaansche Republi ek. 3 '
60)Wichmann~
:Q_ie Wordingsgeskiedenis van di e S. A.R., bll.147-148. Kyk Pelzer~ a.w. , bll.l42-147 i .v.m. hoof stad. 6l)Volksraadsnotule, Lydenburg, art. 27, 20 Sept. 1853.
(S.A.Argi efstukke, Tvl. , no. 2, bl.l52).
6 2 )s.s.8, R.41/54:
Ong~ t eke nde
brief aan M.W.Pretorius,d. d. Goode Hoop (geen datum) .
6 3)1.7 en V.R.341/53, d.d. 26 Sept . l853. (S.A.Argief stuk- ke, Tvl., no.2, bylaag 97/1053, bll.476- 479) .
178
Hoewel hierdi e grondwet , wat eintlik niks meer as sy voorbanger s , naaml ik di e Regul asi es en Instruksies was nie, di e goedkeuring van di e publiek weggedra het , 6
4)
het di t geen verbet ering meegebring ni e omdat dit TI
herbevestiging van di e best aande toestand met al sy gebreke en moei l ikhede was. Volgens die grondwet het di e Volksr.aad nag st esds al le gesag in ei e hande gehou en i s die magsverhoudinge tussen die verski l lende rege- ringsl iggarne net so onduidel ik as wat voorheen di e gc::val was, Van TI ui tvoer ende mag was daar geen sprake ni e maar aan di e landdroste en kommandant e-generaal word di e r eg verleen om Volksraadsvergaderinge by te woon,
"t en einde dezelve met geregt erlyke raadgevingen en
inli.chtingen of ander sinds behul pzaam te zyn,"
Ten spyte van al les wat gebeur het, het die Volksraad op hierdi e stadium nag nie die noodsaaklikheid van •n amp- t elike st aat shoof ingesi en nie, en t en spyte van die on- georganiseerde, -mens kan byna s~, wanordel ike t oest and waarin di e l and verkeer het, en waarin di e Volksraad goen verbat ering kon aanbring ni e, het hul 1e tog nag gemeen dat hu11e in st aat was om al1e r egc;ri.ngs1ei sel s in eie hande t e nc;em. Hier di e grondwet sou dan oak nag TI bai e groat struikel bl ok wees in di e weg van di e totstandkorning van TI sentral e r egering met TI afsonder1ike staatshoof . 65)
10. M.W.Pretorius tree op as nie-amptel ike staatshoo~.
Aan hi c,rdie grondwet het M.vV.Pretorius, Vi'at uit--
vo<~rende werksaamhede bc,tref, hom maar min gesteur en hot
hy voortgegaan om die ui tvoerende funksies van di e r ege-- ring t e behartig. Sy pl i gt e en werksaamhede het so ver- menigVlJ.1dig dat hy op 29 November 1853 verpli g was
om di e dienste van ·n betaa1de klerk by di e Vo1ksraad aan te vra.66) Ui t hierdi e bri ef van hom b1yk bai e dui de1ik wat van horn as kommandant -generaal verwag i s , of wat hy op ei e inisiatief as sy taak aanvaar hot , en die f eit dat di e Vo1ksraad aan hierdie vor soek voldoen het , 67) bet oken dat hul lo hul l e met sy vverksaarnhede, soos in die bri~:d
64
) Volk s raa~ sn o tu1 e ,
Rust onburg,art . 6 ~
7-15 Junie 1854.(S.A.Argl efstukke, Tvl. 7 no. J, bl.9;.
6 5)Kyk Wichrnanng Di8 Wordingsgeskiedenis van di e S,A.R. , b11.148-153.
66)R. 580/5J g Pretorius aan
V o 1k s raa d~
d. d. 29 Nov.l853.(Transvaa1se Argi ufstukke, b11.39b- 399).
67)Volksraadsnotule, Potchef st room, art. 62, 29 Nov.1853. (S.A.Argi efstukke, Tvl., no.2, bl.l80).
uiteengesit? vereenselwig het. Hy skrywe o.a. dat dit vir die Raad nie onbckend sal wees
"dat de Krygsarm van den Ed. Volksraad alles door den Volksraad vervaardigde wette moet e ten uitvoer bringen, en dat ik, de naaste Commandant-Generaal van den Ed. Volksraad, aan de beschaafd :mcgeT'·';~':?e
den wa~::":r;~\ed? men van tyd tot tyd mede moete corresr.)or deere, o8;.rHn; onmogelyk doen kan zonder een cle:--k o!
SBCri::Ot.,aris.
Nada t hy nog ander van cy -;?lig
cc
ge::.1oem he t ~ verklaaJ.' hy ~"Eindelyk moot i~c Uw:Ed. met waarheid zegge dat het my orunogelyk is zonder een vastgestelde clerk of secretaris te regeere,"
en dat hy, as hy ch e bystand van •n klerk het, in staa t sou wees om die besluite van die Raad ten uitvoer te bring, wat andersins nie gedoen sou kon word nie. Ten slotte bri·ng hy ook weer die kwessie van die aanle van
TI dorp op die plaas wat hy vir di e doel gekoop het, on- der die Raad se aandag.
Ilie st nnd:punt vmt Pretorius in genoemde brief inneem, naaml j_k da t hy nie alleen krygsowerste was nic 1
maar ook ui tvoerende amptenaar en amptel ike korresr,onrl Pnt met die buiteland, het hy deurgaans gehandhaaf tot met
die totstandko~ing van die Grondwet van die Z.A.R. Teen die einde van 1855 het hy hom meer openlik aangaande re- geringstoestand.e uitgespr eek, waaruit nog duideliker blyk dat hy sy pos beskou het as di~ waarin die uit- voerendo mag gesc~tel was, en homself as uitvoerende amp- tenaar van die Republiek. Omdat die regering van die land, solank die Volksraad nie in sitting was nie,
"noch t en dicmste van het volk zelve, noch ten over- staan van eenig ander bui tvelr=rncls bt::~stuur vertegen- woordigd i s , er dan zelfs in 't geheel geen regering bestaat,"
beskou hy dit as dringend noodsaaklik dat verande- ringe aangabring word om te voorkom dat di e st aat
"ten verderve voere. "
In verband met die r egeringlose tydperk tussen Volks- raadsittinge, was sy opvatting dat die regering dan wel by die kornmandante-generaal, landdrost e, kornmandante,
·- - - - ·-
68)Ili e Volksraad het l at er
~ e lf s
sodanigek o rr e spond enc~
aan hom opgedra. Kyk Sou tter-versameling, PakkiE.: 2, no.B: Volksraadsnotule, Potchefstroom, art.92, 20 Nov.
1855. (S.A.Argiefstukko, ~rvl. , no. J, bl.l19) ~ "Ile Raad i s ov-~rgegaan t e beslui t en om aan den \Jel Ed. Heer M.W.Pr etori us Commandt . generaal, op t e; drage:n,
om met den Gouverneur van de Kaap de Goede Hoop t e correspondeoren over alle standen van zaken st r ek- kende ten faveure dezer Republi ek."
180
ve1dkornette en ander amptenare be~ het, maar hu11e instruksies was
"te kortkomend voor ze1fs de zaken hun opgedragen naar behooren te kunnen vervu11en,"
en gevo1g1ik sit die Kommandant-generaa1, wat na die Vo1ksraad die hoogste gesag uitmaak, met gebonde han- de.69)Pretorius het dus
~
ernstige behoefte aan~
uit- voerende amptenaar gevoe1 en in daardie behoefte het hy, net soos sy vader voor hom, probeer voorsien.Later sou hy nog meer uitgesproke wees oor diese1fde saak, naam1ik toe hy te kenne gegee het dat daar geen gesag ho~r as syne is nie. Hy verk1aar hoe moei1ik en gevaar1ik dit vir hom was om as kommandant-generaa1 op te tree
"zonder dat er Hogere Autorityten bestaan die il$:
zoo dikwy1s nodig hebbe en gewigtige zaaken. 1170) Deur eie burgers is Pretorius ook as uitvoeren- de hoof van die staat beskou. Op 18 Januarie 1855
het die burgers van Mooirivier· aan Pretorius ~ dringen- de oproep gestuur om die wette van die Repub1iek te hand- haaf en die orde te bewaar7 71 ) terwy1 vanuit die buite-
w~re1d aan Pretorius •n onderwysbetrekking in die Repu- b1iek aangevra is.7 2 )
11. Pretorius tree as staatshoof op in binne1andse aan- ge1eenthede.
As kommandant-generaa1 het Pretorius, net soos sy vader sy bes gedoen om die binne1andse sake in orde te bring en in orde te hou. Omdat hy dit in be1ang van die vei1igheid van die staat geag het en omdat die
Vo1ksraad hom nie daarin wou steun nie, het M.W. deur midde1 van ko11ekte1yste fondse ingesame1 vir die aan- koop van meer kanonne. 7 3) Omdat die Z.A.R. geen ge-
r ee1de ammunisie-toevoer gehad het nie, maar hoofsaak1ik daarvoor van smouse en die invoer deur Britse gebiede afhank1ik was, het Pretorius die Vo1ksraad op di e nood- saak1ikheid van die aanbou van •n krui tmagasyn g'ewys,
6
9)R.950/55: Pretorius aan BUhrmann, d.d. 19 Des.1855.?O)Kyk hierna, b1.
71 )R.844/55: Burgers van Mooirivier aan Pretorius, d.d. 18 Junie 1855. Vg1. ook ander soortge1yke versoekeg R.868/55; R.877/55.
72 )R.934/55: J.B.Wouda aan Pretorius, d.d. Sneeuwberg, 6 Nov.1855.
73)R.605/ 54; R.608/54; R.609/54: Ko11ekte1yste, d.d.
20 Jan. 1854.
sodat die Repub1iek a1tyd ~ goeie voorraad op hande kon
h~ en insmolcke1ing van krui t voorkom kon word. Hy bied aan dat hy vrywi11ige bydraes van die publiek sou vra om so ~ magasyn op te rig en dat hy dan oak altyd vir
·n genoegsame voorraad sou sorg. Hy bied verder aan om vir die invoer daarvan te re~l en om te probeer om vry- stelling van invoerbe1asting te verkry. Daardeur sou die publiek oak •n groat diens bewys word omdat die han- del aar s besig was om die publ iek b;y die verkoop van hier- die onmisbare artikel geweldig uit te buit. Ten slotte vra hy oak toestei.Yl.JY!ing om iemand, indien hy die kan vind, na di e Republiek te l aat kom om kruit sodoende plaaslik vervaardig te kry. 74 ) Met hierdi e voor-stel1e het die Volksraad ingestem. 75 ) Daarna het Pretorius nie
~ oomblik gewag nie~ maar dadelik met die Natalse outo- reteite in verband met die buskruitkwessie in verbin- ding getree. 76 ) Pretorius se doel was klaarbl yklik om die handel in a1mnunisie in die hande van die owerheid saam te trek, waarvoor hy dan verantwoordelik sou wees.
Di t was inderdaad dan oak •n taak wat later aan die sorg van die staatspresident toevertrou was.
Die welsyn vru1 die veeboerdery, een van die
· belangrikste b-:;staansbronne van die inwoners van die
Republiek, het oak sy aandag geniet . Op dieselfde hier- bo genoemde siLting van die Volksraad het hy naamlik t er goedkeuring van die Volksraad ·n proklamasie 77 )voorgele, waarin hy kragt ige maatre~ls neergel8 het t er voorkoming van die verspreiding van longsiekte wat onder die vee uitgebreek het. 78) Nag voor hierdie datum het hy al aan die Natal se owerheid berig dat die handel van di e Re-
publiek in ernstige geva.ar verkeer omdat die Drakens-
berg-we~ vir Transvaalse handelaars gesluit was van-
we~ die longsiekte wat onder die vee uitgebreek het. In hierdie brief het hy die Natal se owerheid derhalwe versoek om mense met gesonde vee deur te laat. 79)
74JR.638/54: Pretorius aan Volksraad, d. d. 1 Junie l85i.
(S.A.ArEJ3.fs~ukk~, Tvl.~ no.3, bll.~67-268).
75 )Volksraadsnotule, Rustenburg, art .38, 7-15 Junie 1854. (Ibid., bl.l4) .
7 6 )·R.707/54: W.Sargeant aan Pretorius, d.d. 25 Okt. l854. 77)R.791: Proklamasie van Pretorius, d.d. 21 !vlaart 1855.
78)Volksraadsnotule, Rustenburg, art.65, 7-15 Junie 1854. (S.A.Argiefstukke, Tvl., no.3, bl.l7) .
7 9)R.795/55: Pretorius aan Natalse Regering, d.d. 10 April 1855.
182
Terselfdertyd het hy hom beywer vir die ont- wikkeling van binnelandse welvaartsbronne en stel hy ondersoek in na die verkryging van dorsmasjiene en goeie koffiesaad met die doel om met laasgenoemde proefneminge te doen. 80 ) Hy het ook aan die ontginning van onder-
aardse rykdomme gedink en met persone in Natal in verband daarmee onderhandel.8l )
12. Pretorius se optrede t.o.v. die Volksraad.
Ten opsigte van die Volksraad self het Pre- torius ook in geen ander verhouding as die van staats- hoof gestaan nie. Kragtens sy gesag as korr@andant-gene- raal het hy die reg gehad om Volksraad- of Kommissie- raadsittinge byeen te roep as daar volgens sy mening dringende sake was wat afgehan~el moes word. Van hier- die reg is veelvti.ldig gebruik gemaak. Enkel e kere het hy hom genoodsaak gevoel om by die Volksraad te kla dat Volksraadslede nie altyd aan sodanige oproepe gehoor gee nie. Die klagtes is deur die Volksraad in so ~
ernstige lig beskou dat die landdrost e gelas is om so- danige Volksraadslede na hul l e kantore te ontbied om die sake te ondersoek, en i ndien nodig
11eene regterlyke uitspraak hierover t e doen. ll 82) Ten spyte van die feit dat die komm.andant e-generaal deur die grondwet van die Volksraad van 20 September 1853 toegelaat i s om Volksraadsver gaderinge by te woon, het Pretorius dit ~lykbaar as ~ saak van eer beskou om daartoe uitgenooi te word. Toe hy in Junie 1855 van een van die Raadslede verneern het dat hul le hom en lede van die Krygsraad in die vergadering nodi g gehad het, het hy sy bereidwilligheid te kenne gegee
"indien wy den begeerte van de . .;d. Volksraad per83 ) schrifte van de Ed. Volksraad mogte ontfangen. 11 Die Raad het blykbaar nie baie tyd vir allerhande for- maliteite gehad nie en kortweg besluit dat hulle daar-
d kl .kh ·d · · d. k d a(>'\.NA...t toe geen noo saa l el sl en nle, maar le omrnan an'te-"
versoek en gelas om volgens Raadsinstruksie die vergade-
SO)R.901/55 ~
Reid aan Pretorius, d.d. 1 Sept.l855.81
)R.787/55 ~
Mirdone aan Pretorius, d.d. 22 Maart 1855.Mirdone het Pretorius as staat shoof beskou; hy skry- we van die Republiek aan Pretorius as "the territory under your dominion."
82 )Vgl. bv. Volksr aadsnotule, Rustenburg, artt. 30 on 31, 7 Junie 1855. (S.n.Argiefstukke, Tvl., no.3, bll.46- 4 7).
8
3)R . 834/55 ~
Pretorius aan Volksraad, d.d. 7 Junie 1855.(Ibid., bylaag 39/1855, bl.354).
