Boekbesprekingen
SmEKE AHBEnXERS) VANUTT DDR-OPTTEK
" G e n i e t e n en goed l e v e n i s een zaak van v r i j e mensen, want het v e r h e f t de z i e l ; s a p p e l e n daarentegen i s een zaak van s l a v e n en k l e i n e l u i d e n , d i e daarom dan ook hun wezen z i e n verkommeren" en "Het weten van de am-b a c h t s l i e d e n g o l d voor de C y n i c i a l s het ware w e t e n " : heet e e r s t e c i t a a t stamt u i t een a n t i e k e b r o n , het tweede u i t een O o s t d u i t s e s t u d i e o v e r " D i e A r b e i t s w e l t d e r A n t i k e " ( L e i p z i g 1 9 8 3 ) , g e s c h r e v e n door een " A u t o -r e n g -r u p p e " van de M a -r t i n L u t h e -r U n i v e -r s i t e i t i n H a l l e - W i t t e n b e -r g . Wie het boek t e r hand neemt, v r a a g t z i c h n a t u u r l i j k d i r e c t a f hoeveel h i s -t o r i s c h e dogma-tiek e r i n g e s p u i d z a l worden. W e l n u , da-t v a l -t a l d i r e c -t mee. Het boek bevat t i e n s e c t i e s . V i j f e r v a n b e v a t t e n een s o o r t h i s t o r i s c h o v e r z i c h t vanaf Homerus t/m de Romeinse K e i z e r t i j d , met een s t e r -ke f o c u s op de wer-kers ( s l a v e n , v r i j e n ; zowel op het p l a t t e l a n d a l s i n de s t e d e n ) . Twee h o o f d s t u k j e s z i j n g e w i j d aan de a f b e e l d i n g e n van werk en w e r k e r s i n r e s p . de G r i e k s e en de Romeinse k u n s t . De r e s t e r e n d e d r i e s e c t i e s gaan o v e r r e s p . s l a v e n o p s t a n d e n / s t a k i n g e n en de w a a r d e r i n g van de a r b e i d (het l a a t s t e o p g e s p l i t i s t i n twee s e c t i e s ) . Het boek i s a l l e r -a -a r d i g s t en r u i m g e ï l l u s t r e e r d .
B e l a n g r i j k e r i s dat het v r i j genuanceerd i s . In de i n l e i d i n g moet e r n a t u u r l i j k nog een s c h e u t j e M a r x i s t i s c h e i d e o l o g i e u i t g e s e r v e e r d worden: de s t r i j d t u s s e n r i j k e en arme b u r g e r s h e e f t , v o o r a l ( maar n i e t a l l e e n ) i n de vroege p e r i o d e n van de G r i e k s e en Romeinse g e s c h i e d e n i s , het v o o r t d u r e n d smeulende c o n f l i c t t u s s e n s l a v e n en v r i j e n " f a s t v ö l l i g über-d e c k t " . Eerstgenoemüber-de k l a s s e s t r i j über-d s p e e l t v e r über-d e r i n het boek geen über- do-minante r o l meer. K e n n e l i j k z i j n we anno 1983 zo v e r , ook ten Oosten van de E l b e , dat een i n l e i d e n d e p r e e k , a l o f n i e t met c i t a t e n van de g r o t e meesters ( L e n i n , S t a l i n ) door de s c h r i j v e r s van het K o l l e k t i v g r o t e n d e e l s v e r g e t e n mag worden. Een i n l o z e , d o g m a t i s c h e k r e t e n g e p r e s e n t e e r d e " w e r e l d i n woorden" maakt p l a a t s v o o r een w e r e l d waarvan de c o n t o u r e n en de inhoud b e p a a l d worden door de d i a l e c t i e k van aan de bronnen o n t l e e n d e i n z i c h t e n / t e r m e n en de e i g e n c o n c e p t u a l i s e r i n g van de moderne s c h r i j v e r s .
-r i e ove-r samenwe-rking t u s s e n a-rme v -r i j e n én -r e b e l l e -r e n d e s l a v e n wo-rdt n i e t meer aangehangen. De D D R - c o l l e g a e z i e n ook h e e l goed i n d a t het doel van de r e b e l l e n de omkering d e r r o l l e n , en n i e t de a f s c h a f f i n g van de s l a v e r n i j was. Van een o p e n l i j k e k l a s s e s t r i j d t u s s e n s l a v e n en v r i j e n i s geen .sprake meer, z e k e r n i e t i n z i j n f u n c t i e van k a t a l y s a t o r van de ondergang van het Romeinse imperium. Een " l a t e n t " c o n f l i c t (187) i s e r n a t u u r l i j k nog w e l . De overgang van l a t e n t naar o p e n l i j k c o n f l i c t wordt door het c o l l e c t i e f v e r k l a a r d u i t de o n m e n s e l i j k e u i t b u i t i n g ( 1 8 2 ) . De m a s s a l i t e i t en de e t h n i s c h e h o m o g e n i t e i t worden op b l z . 180 en 181 nog wel even genoemd maar t o c h u i t e i n d e l i j k n i e t meegewogen. Met m a s s a l i -t e i -t bedoelen de a u -t e u r s -trouwens ook n i e -t " g r o -t e c o n c e n -t r a -t i e op een k l e i n g e b i e d " maar s l e c h t s de g r o t e toename van het a a n t a l s l a v e n ü b e r -h a u p t . O n d e r d r u k k i n g a l l e e n kan n i e t de v e r k l a r i n g b i e d e n ; dan -had de Oudheid v e e l meer r e b e l l i e ë n moeten hebben. A l l e e n een c o m b i n a t i e van de d r i e genoemde f a c t o r e n ( o n d e r d r u k k i n g , c o n c e n t r a t i e , e t h n i s c h e h o -m o g e n i t e i t ) kan u i t k o -m s t b i e d e n . De p e r s p e c t i e f l o o s h e i d van de s l a a f
i n de hem o m r i n g e n d e , i n p r i n c i p e v i j a n d i g e w e r e l d moet men n i e t o n d e r -s c h a t t e n .
Op b l z . 179 m e r k t de d e s b e t r e f f e n d e a u t e u r op dat vanaf de derde eeuw na C h r . met name i n G a l l i ë en N o o r d - A f r i k a v o o r t v l u c h t i g e s l a v e n , v r i j e armen en b a r b a a r s e volksstammen samenspanden i n o p s t a n d e n . Dat i s j u i s t . Op b l z . 1 1 9 v e r m e l d t een a n d e r l i d van het c o l l e c t i e f dat d i e opstanden i n het Westen het r i j k aan de rand van de ondergang b r a c h t e n . In een noot v e r w i j s t h i j n a a r de r e b e l l i e ë n van de C i r c u m c e l l i o n e n i n NoordA f r i k a en van de Bagaudae i n G a l l i ë . H i e r t r e f f e n we weer de oude S t a l i n i s t i s c h e v e r s i e aan van het door i n t e r n e k l a s s e s t r i j d ( " K l a s s e n g e -g e n s ä t z e " noemt de DDR-auteur h e t ) t e n v a l -g e b r a c h t e Romeinse R i j k . Wie kan i n gemoede v o l h o u d e n dat de twee genoemde opstanden de d e s b e t r e f f e n -de p r o v i n c i e s r u ï n e e r d e n , l a a t s t a a n h e t R i j k ? T e g e l i j k b e s p e u r t men h i e r een nadeel van c o l l e c t i e v e w e r k e n : e r kan maar één s t e l handen t e -g e l i j k de s c h r i j f m a c h i n e b e d i e n e n en v o o r d a t j e het w e e t , weet h e t ene s t e l n i e t meer wat h e t andere d o e t . A l l e e n een meedogenloze e i n d r e d a c -t e u r kan h i e r u i -t k o m s -t b i e d e n maar z o ' n persoon v e r z e n g -t z i j n v i n g e r s n a t u u r l i j k l i e v e r n i e t aan i d e o l o g i s c h e b r a n d h a a r d e n .
-l i j k e s t i j g i n g van de a r b e i d s p r o d u c t i v i t e i t teweegbracht i n v e r g e -l i j k i n g met het s t a d i u m van het " a u f d i e f a m i l i e b e s c h r a n k t e A r b e i t s k r a f t e p o t e n -t i a l " . We komen h i e r i n de b u u r -t van de onlangs ook door K e i -t h Hopkins v e r d e d i g d e s t e l l i n g dat m a s s a l e i n z e t van s l a v e n door de m a n i p u l e e r - en s t u u r b a a r h e i d t o t hogere p r o d u c t i v i t e i t l e i d t . B e r e i k e n we e c h t e r het Romeinse K e i z e r r i j k , dan s t o t e n we s t r i j k en z e t op h e t oude bovenvermel-de dogma. Het s l a v e r n i j - s y s t e e m d r a a g t bovenvermel-de kiem van bovenvermel-de onbovenvermel-dergang i n z i c h . In f e i t e g a a t het h i e r om de door de R u s s i s c h e g e l e e r d e Stajerman v e r d e -d i g -d e s t e l l i n g -dat -de p r o -d u c t i v i t e i t van -de s l a v e n het a f l e g t tegen -d i e van de v r i j e c o l o n i ( p a c h t e r s ) . D i t b e e l d p a s t n a t u u r l i j k goed i n een t h e o r i e w a a r i n de w e r e l d g e s c h i e d e n i s van " s l e c h t " u i t e i n d e l i j k naar " goed" o p s t o o m t , v i a a l l e r l e i t u s s e n s t a t i o n s van minder s l e c h t . Helaas i s e r w e i n i g b e w i j s m a t e r i a a l voorhanden: een e n k e l e i n d i c a t i e b i j de z o g e -naamde l a n d b o u w s c h r i j v e r s (agronomen) o v e r het oog van de m e e s t e r dat het paard ( l e e s : s l a a f ) v e t maakt en dat b i j a f w e z i g h e i d l u i h e i d o p l e -v e r t . D a a r n a a s t zouden e c h t e r b l a d z i j d e n t e -v u l l e n z i j n o -v e r c h r o n i s c h e p a c h t a c h t e r s t a n d e n van k l e i n e p a c h t e r s , d i e k e n n e l i j k n i e t bol stonden van a r b e i d s d r i f t . Leuk i s ook de c o n t r a d i c t i e t u u s e n l e d e n van het c o l -l e c t i e f op d i t p u n t : op b -l z . 146 -l e z e n we o v e r t e c h n i s c h e i n n o v a t i e i n de l a t e K e i z e r t i j d ( g l a s , c e r a m i e k , b a k k e r i j w e z e n ) en de daarmee v e r bonden toename van v r i j e a r b e i d s k r a c h t e n i n d i e s e c t o r e n . De hogere e i -s e n , d i e deze b r a n c h e -s -s t e l d e n aan de werknemer-s, dreven -s l a v e n e r u i t ; op b l z . 158 horen we e c h t e r dat het " S k l a v e n h a l t e n d e ( c u r s . van m i j , H.W.P.) i n d u s t r i e l l e M i t t e l - und G r o s s b e t r i e b " a l l e e n daar . b l e e f b e s t a a n waar aan de o b j e c t i e v e voorwaarden v o l d a a n w e r d ; en dan worden bepaalde s e c t o r e n van de g l a s f a b r i c a g e genoemd waar s p e c i a l e f a b r i c a t i e p r o c é d é ' s en een gegarandeerde a f z e t m a r k t voor b l o e i en c o n t i n u ï t e i t z o r g d e . Ook de z i j d e en p a p y r u s s e c t o r b l e e f b l o e i e n , mét s l a v e r n i j ; nu ook n i e t d i r e c t e e n v o u d i g e b r a n c h e s ! De d o c t r i n e van de l u i e , domme, o n g e ï n t e r e s s e e r de s l a a f zou moeten i m p l i c e r e n dat i n de slavenarme gebieden de t e c h n o -l o g i e w e -l i g e r t i e r d e dan i n s -l a v e n r i j k e . D i t i s n i e t a a n t o o n b a a r .
-bouwd; a l t h a n s i n de p r o d u c t i e v e s e c t o r ( z i e 1 4 6 - 1 4 7 ) . I n t e r e s s a n t i s z e k e r de s u g g e s t i e dat i n de l a t e Oudheid de teruggang van de s l a v e r n i j g e l e i d zou hebben t o t de t o e p a s s i n g van een s o o r t " p u t t i n g - o u t " systeem door de ondernemers d i e v o o r d i e n e e r d e r met s l a v e n a t e l i e r s o p e r e e r d e n . Het i s ra.i. e c h t e r de vraag o f we h i e r wel e c h t met een o n t w i k k e l i n g te maken hebben, met de o n v e r m i j d e l i j k e o o r z a a k - e n - g e v o l g - p r o b l e m a t i e k .
Een n a a s t e l k a a r o p e r e r e n van d i v e r s e a r b e i d s s y s t e m e n l i j k t m i j waar-s c h i j n l i j k e r dan een na e l k a a r , w a a r b i j het verdwijnende/afnemende de oorzaak wordt van het opkomende/toenemende. Onze D D R - c o l l e g a e noemen z e l f d i v e r s e v o o r b e e l d e n van l a a t - a n t i e k e s l a v e n a t e l i e r s . A n d e r z i j d s horen we i n de t e x t i e l - i n d u s t r i e - o v e r i g e n s een r e l a t i e f v e r w a a r l o o s d e s e c t o r i n d i t boek a l c a 100 na C h r . van g r o t e m a s s a ' s verarmde maar v r i j e l i n n e n -w e r k e r s i n het g r o t e t e x t i e l c e n t r u m T a r s o s . Het z a l -wel n o o i t d u i d e l i j k worden o f d i t l o o n a r b e i d e r s i n a t e l i e r s van ( g r o t e r e o f k l e i n e r e ) e n t r e p r e n e u r s waren dan wel k l e i n e v r i j e , z e l f s t a n d i g e n d i e i n een p u t t i n g -out s y s t e e m - u i t g e b u i t werden door een a a n t a l g r o t e e n t r e p r e n e u r s dan wel door een a a n t a l k o o p l i e d e n ; van de l a a t s t e c a t e g o r i e i s , zowel i n a l s na de O u d h e i d , bekend dat z i j de f u n c t i e van de s p i n i n h e t web v e r v u l d e n d i e zowel de g r o n d s t o f f e n a a n v o e r a l s de commercie i n e i n d p r o d u c t e n , en d a a r -mee de r i j k d o m , i n handen hadden. We hebben het dan n a t u u r l i j k , zowel i n a l s na de O u d h e i d , o v e r de g r o t e , i n t e r n a t i o n a l e t e x t i e l c e n t r a .
Het boek i s op z i j n b e s t i n de beschouwingen o v e r de werkers z e l f , hun v e r e n i g i n g e n en hun r e l i ë f s en i n s c r i p t i e s . T e r e c h t wordt de nadruk g e -l e g d op het z e -l f b e w u s t z i j n van de boeren en a m b a c h t s -l i e d e n , v o o r z o v e r ze r i j k genoeg waren z i c h i n s t e e n t e l a t e n v e r e e u w i g e n . De v o o r t r e f f e -l i j k gekozen i -l -l u s t r a t i e s b i e d e n h i e r ook goede s t e u n . T e r e c h t wordt de nadruk g e l e g d op de k l e i n s c h a l i g h e i d van de a m b a c h t e l i j k e p r o d u c t i e e e n -h e d e n , a l o n t b r e e k t -h i e r en daar een v e r w i j z i n g n a a r wat g r o t e r e werk-p l a a t s e n n i e t . Qua s t r c t u u r v e r s c h i l t de Romeinse o u d h e i d h i e r m i s s c h i e n n i e t z o v e e l van l a t e r e , p o s t - a n t i e k e p e r i o d e n , a l s we C a t h a r i n a L i s en Hugo S o l y mogen g e l o v e n d i e e e n z e l f d e d o m i n a n t i e van z e e r k l e i n e p r o -d u c t i e c e l l e n , een r e l a t i e v e s c h a a r s t e aan g r o t e r e p r o -d u c t i e - e e n h e -d e n het eminente b e l a n g van g r o t e k o o p l i e d e n o n d e r s t r e p e n ; r i j k e , s o c i a a l a a n z i e n g e n i e t e n d e e n t r e p r e n e u r s hebben het a l t i j d m o e i l i j k e r gehad dan de " s p i n n e n i n h e t web" d i e de k o o p l i e d e n w a r e n . ( P o v e r t y and C a p i t a l i s m i n p r e - i n d u s t r i a l Europe ( 1 9 7 9 ) , b l z . 1 1 - 1 4 , 3 7 - 3 9 , 6 5 - 7 1 ) .
i n een c o m p a r a t i s t i s c h p e r p e c t i e f gevoerd d i e n t te worden g e z i e n de e n o r -me impact yan de W e b e r - F i n l e y s c h o o l -met z i j n d i a m e t r a l e o p p o s i t i e t u s s e n a n t i e k e en v r o e g - m o d e r n e / l a a t - M i d d e l e e u w s e economie. In een a r t i k e l , dat b i n n e n k o r t v e r s c h i j n t i n het D u i t s e t i j d s c h r i f t Münstersche B e i t r ä g e z u r a n t i k e n H a n d e l s g e s c h i c h t e , v o l . 3 ( 1 9 8 4 ) , ga i k wat d i e p e r i n op deze p r o -b l e m a t i e k .
B i j z o n d e r a a r d i g z i j n de twee s t u k k e n over de i c o n o g r a f i e van bepaalde s o o r t e n a r b e i d op v a z e n en t e r r a c o t t a ' s . A r b e i d s s c e n e s z i j n sowieso al z e e r s c h a a r s op vazen en t e r r a c o t t a ' s maar i n de H e l l e n i s t i s c h e t i j d o n t waren de a u t e u r s van ons boek een v e r s c h u i v i n g e n e r z i j d s naar het k a r i -k a t u r a l e , a n d e r z i j d s n a a r a f b e e l d i n g e n van m u z i s c h e , c u l t u r e l e beroepen ( d a n s e r e s s e n e t c . ) i n p l a a t s van producerende w e r k e r s . Z i j c o r r e l e r e n deze dubbele v e r s c h u i v i n g met de d e p o l i t i s e r i n g van de H e l l e n i s t i s c h e s t a d s b u r g e r s en de toename van met s l a v e n a r b e i d opererende a t e l i e r s . V o o r z o v e r e r nog p r o d u c t i e w e r k e r s a f g e b e e l d worden, gebeurt dat k a r i k a t u r a a l en w e e r s p i e g e l t dat de m i n a c h t i n g v o o r de d i v e r s e groepen p r o d u -c e n t e n .
L o f v e r d i e n t i e d e r e p o g i n g om z o i e t s a l s een s o c i o l o g i e van de k u n s t t e o n t w e r p e n , maar g l i b b e r i g i s het t e r r e i n wél ! De " d e p o l i t i s e r i n g " van de H e l l e n i s t i s c h e mens i s e e r d e r een modern " c o n s t r u c t " , gevoed door v a g e , algemene v o o r s t e l l i n g e n o v e r de opkomst van e n k e l e minder p o l i s -g e ö r i ë n t e e r d e f i l o s o f i s c h e systemen en o v e r d e , onderdanen -g e n e r e r e n d e , H e l l e n i s t i s c h e k o n i n g e n , dan een h i s t o r i s c h g r i j p b a r e r e a l i t e i t . De l e c t u u r van Paul Veynes magnu opus Le p a i n e t Ie c i r q u e alsmede van L o u i s R o b e r t s t a l l o z e o p s t e l l e n o v e r de H e l l e n i s t i s c h e e p i g r a f i e k i s h i e r een v e r p l i c h t a n t i d o t u m .
De p o l i t i e k e c u l t u u r v e r a n d e r d e maar maakte n i e t p l a a t s v o o r een a -p o l i t i e k e m e n t a l i t e i t . De c u l t u r e l e v o o r s t e l l i n g e n w e e r s -p i e g e l e n de smaak van de heersende o l i g a r c h i e ë n , wiens e r e d e c r e t e n bol s t a a n van p o l i t i e k e a c t i v i t e i t e n en van c u l t u r e l e waarden. Eenvoudiger kopers van deze k l e i n k u n s t i m i t e r e n de b e t e r e standen ( de zogenaamde " i m i t a t i o d o m i n i " ) .
Maar van " v e r s c h i e d e n e Stände der P r o d u z e n t e n " ( 8 8 ) , l a a t s t a a n van min-a c h t i n g d min-a min-a r v o o r , i s v o l g e n s Lmin-aubscher geen s p r min-a k e . H i j r e l min-a t e e r t de v o o r s t e l l i n g s w e r e l d van deze k l e i n k u n s t aan de g r o o t s t e d e l i j k e H e l l e n i s -t i s c h e b e s c h a v i n g : de middengroepen (boeren en a m b a c h -t s l i e d e n ) b e s p o -t -t e n het p r o l e t a r i a a t van de g r o t e s t e d e n . Dat p r o l e t a r i a a t h e e f t n i e t s p e c i a a l van doen met de toename van de s l a v e r n i j , ook a l i s het w a a r s c h i j n -l i j k waar dat i n het Oosten met de v e r s t e d e -l i j k i n g ( = o n t s t a a n van G r i e k s e p o l e i s ) de s l a v e r n i j v a s t e r e grond gekregen h e e f t .
Op het punt van de a r b e i d s i d e o l o g i e t e n s l o t t e b i e d t deze s t u d i e , n a a s t twee wat o b l i g a t e nummertjes over de v i s i e van de b o e r e n d i c h t e r s Hesiodus en V e r g i l i u s ( G e o r g i c a !) op de a r b e i d , een a a r d i g e s l o t p a r a g r a a f over de o p v a t t i n g e n van een p a a r G r i e k s e f i l o s o f e n u i t de s c h o o l der C y n i c i . Ik v e r w i j s h i e r naar het tweede c i t a a t i n de aanvang van deze b e s p r e k i n g . Hun " p a r a d e f g m a " was Simon de schoenmaker d i e d i a l o g e n met S o c r a t e s op-tekende (zogenaamd, n a t u u r l i j k ) , waaronder een w e r k j e "Over de a r b e i d " . V o l g e n s de C y n i s c h e f i l o s o o f K r a t e s zou een schoenmaker b e t e r v o o r b e r e i d z i j n op de s t u d i e d e r f i l o s o f i e dan b . v . de k o n i n g van C y p r u s . T e r e c h t w i j z e n de DDR-auteurs erop dat deze w i j s g e r e n wel i e t s doen aan de mo-r e l e h e mo-r w a a mo-r d e mo-r i n g van de a mo-r b e i d en van de amo-rme w e mo-r k e mo-r s maamo-r daamo-rentegen n i e t s aan de f e i t e l i j k e a f h a n k e l i j k h e i d van de w e r k e r s . Hun r e c e p t i s hoogstens een a a n b e v e l i n g t o t c o n s t a n t e t r a i n i n g i n b e h o e f t e l o o s h e i d en en dus t o t een bewuste a a n v a a r d i n g van de b e h o e f t i g h e i d en een d i e n o v e r eenkomstige v e r w e r p i n g van en m i n a c h t i n g v o o r r i j k d o m . In het v e r l e n g -s t u k van h e t C y n i -s c h e denken - a l t i j d een -s o o r t provobeweging g e b l e v e n , met w e i n i g s o c i a l e a c t i e r a d i u s - l i g t de f i l o s o o f D i o van Prusa d i e v e e l r e g e r i n g s g e t r o u w e r was ( c a . 100 na C h r . ) maar t o c h een s e r i e bezigheden (werk) noemt d i e de s t e d e l i j k e armen kunnen u i t v o e r e n , d a a r b i j t e g e l i j k "deugdzaam" en " i n overeenstemming met de n a t u u r " ( h é t S t o ï c i j n s e i d e a a l b i j u i t s t e k ) l e v e n d .
de v e r h e e r l i j k i n g van de a r b e i d , a l t i j d kans de h a r d e , l i c h a m e l i j k e p r o d u c t i e a r b e i d t e v e r m i j d e n , met a l l e r l e i l e g i t i m e r e n d e i d e o l o g i s c h e h u l p -c o n s t r u -c t i e s . Ik b e t w i j f e l o f b . v . de d o o r s n e e - t e x t i e l w e r k e r i n het zoge-naamde vroeg-moderne Europa het r e a l i t e r zóveel b e t e r had dan de leden van het t e x t i e l p r o l e t a r i a a t i n T a r s o s , de a a n - , r e s p . a f w e z i g h e i d van een verheven a r b e i d s i d e o l o g i e t e n s p i j t . ' " T h e golden age o f the c r a f t s m a n ' i s a t o t a l l y i n a d e q u a t e d e s c r i p t i o n o f t h e f o u r t e e n t h and f i f t e e n t h c e n t u -r i e s " , s c h -r i j v e n C . L i s en H . S o l y op b l z . 39 van hun -reeds g e c i t e e -r d e werk. In 1584-1585 behoorden s l e c h t s 50 van de 4000 Antwerpenaren d i e van
" s i l k w e a v i n g " l e e f d e n t o t de b e z i t t e n d e g r o e p . De r e s t behoorde t o t de " ' s c h a m e l e p e r s o n e n ' d i e n i e t s b e z i t t e n a l s z i j met werken moeten ophou-den" ( i b i d e m 6 8 ) . Hoeveel v e r s c h i l was e r t u s s e n het Antwerpse en het T a r s i s c h e t e x t i e l p r o l e t a r i a a t ? D i t s o o r t d i a c h r o n i s c h p e r s p e k t i e f o n t -b r e e k t o v e r i g e n s geheel i n het -boek van onze O o s t d u i t s e c o l l e g a s . H.W. P l e k e t
J.H.W.G. Lucassen, NAAR DE KUSTEN VAN DE NOORDZEE. TREKARBEID IN EUROPEES PERS-PECTIEF, 1600-1900. Gouda, 1984, 407 b l z . , ƒ 45,- .(Te bestellen door het bedrag over t e maken op giro 5556459.t.n.v Lucassen.voorwillens 135 Gouda).
Op het omslag van Lucassens d i s s e r t a t i e s t a a n d r i e hannekemaaiers ( g r a s -m a a i e r s ) a f g e b e e l d , de één k i j k t v a s t b e r a d e n -met een b l i k v o l e r v a r i n g , de tweede, g e t o o i d met een d r u i p s n o r , s t a a r t d r o e f g e e s t i g , van de derde i s het g e z i c h t v e r b o r g e n a c h t e r dat van de e e r s t e . A l l e d r i e k i j k e n naar r e c h t s , naar het o o s t e n waar ze vandaan z i j n gekomen. Op b l z . 218 s t a a n d e z e l f d e d r i e mannen a f g e b e e l d , nu n a a r l i n k s de b l i k , naar het westen d u s , waar hun het werk van een g a s t a r b e i d e r w a c h t . Er i s n a t u u r l i j k i e t s misgegaan met het a f d r u k k e n van deze i l l u s t r a t i e , maar het w e s t en o o s t -w a a r t s b l i k k e n i s i n t -w e e ë r l e i o p z i c h t kenmerkend voor de inhoud van het boek. Het gaat o v e r g a s t a r b e i d , w a a r v o o r j a a r l i j k s duizenden mensen van o o s t naar west en weer t e r u g r e i z e n t o t v e r i n de negentiende eeuw. In de tweede h e l f t van d i e eeuw e c h t e r begon ook een heen en weergaande t r e k u i t Nederland naar het o o s t e n , naar het R u h r g e b i e d .
