De politiek van de gemeente Leiden met betrekking tot de werkloosheid (1880-1905)

De politiek van de gemeente Leiden met

betrekking tot de werkloosheid(1880-1905)

Werkloosheid i s n i e t a l t i j d a l s een probleem onderkend, dat eigen o o r z a -ken had en s p e c i a l e o p l o s s i n g e n behoefde. In de negentiende eeuw werden werklozen t o t de g r o t e groep van armen gerekend en de armenzorg had t o t taak hen door b e d e l i n g van het a l l e r n o o d z a k e l i j k s t e te v o o r z i e n .

Wat vóór 1880 aan het L e i d s werkloosheidsprobleem i s gedaan speelde z i c h u i t s l u i t e n d a f binnen het kader van de armenzorg. Zo i s e r i n de stad Leiden i n 1816 een armenfabriek geweest'''. Er waren ook w e r k v e r s c h a f -f i n g s p r o j e c t e n , z o a l s het s l e c h t e n van de oude vestwal tussen Hogewoerds-poort en de rooien De Oranjeboom, e i n d j a r e n 1830, en de aanleg van een

?

plantage b i j molen De Valk begin j a r e n 1840 . In 1851 werd 40% van de ge-3

meentebegroting u i t g e t r o k k e n voor het armenwezen , waarvan u i t e r a a r d een groot deel b i j werklozen t e r e c h t i s gekomen. De t i j d g e n o o t werd gecon-f r o n t e e r d met s c h r i j n e n d e vormen van armoede en b e d e l a r i j . Om de armoede te b e s t r i j d e n en de b e d e l a r i j te weren werd i n 1852 het S t e d e l i j k Werk-h u i s o p g e r i c Werk-h t . Evenals de w e r k v e r s c Werk-h a f f i n g i n de j a r e n '30 en '40 was d i t een vorm van negentiende eeuwse a r m o e d e b e s t r i j d i n g , d i e e r op ge-r i c h t was w e ge-r k w i l l i g e gezonde age-rmen te h e l p e n . Van een bewuste aanpak van de w e r k l o o s h e i d i s t o t 1880 geen s p r a k e .

H i e r i n komt langzaam v e r a n d e r i n g , wanneer tussen 1880 en 1905 de be-zorgdheid om de " s o c i a l e q u a e s t i e " een g u n s t i g e f f e c t gaat k r i j g e n op de m a a t s c h a p p e l i j k e p o s i t i e van de a r b e i d e r . Voor de werkloze a r b e i d e r s i s dat n i e t zonder b e t e k e n i s g e b l e v e n : i n 1905 werden z i j a l s een a p a r t e c a t e g o r i e onderkend, l o s van de armen. Men ging voor hun problemen spe-c i a l e o p l o s s i n g e n bedenken b u i t e n de a r m o e d e b e s t r i j d i n g om. Een e e r s t e b i j d r a g e daatoe van gemeentewege i s de o p r i c h t i n g van een a r b e i d s b e u r s op 1 j a n u a r i 1906. Daar konden werklozen z i c h l a t e n r e g i s t r e r e n op l i j s -t e n , w a a r u i -t werkgevers een keuze konden maken om hun personeelsbes-tand aan te v u l l e n . Voor L e i d e n i s dat het begin van een moderne aanpak van het werklozenprobleem.

Van een l a n d e l i j k e w e r k l o o s h e i d s p o l i t i e k i s dan nog geen s p r a k e . Het zou nog t o t 1907 duren voordat op de r i j k s b e g r o t i n g de post " w e r k l o o s

-4

h e i d " zou p r i j k e n . Men vond w e r k l o o s h e i d een p l a a t s e l i j k probleem, dat dus p l a a t s e l i j k hestreden moest worden. Negentiende eeuwse l a n d e l i j k e rapporteV) over w e r k l o o s h e i d die ik heb i n g e z i e n z i j n dan ook verzamelingen

5

van p l a a t s e l i j k e w e r k l o o s h e i d s v e r s l a g e n . Waar i n de l i b e r a l e n e g e n t i e n -de eeuw -de w e r k l o o s h e i d zo p l a a t s e l i j k beschouwd en bestre-den w o r d t , maakt de aard van het onderzoeksmateriaal een p l a a t s e l i j k e s t u d i e voor de hand l i g g e n d .

In de e e r s t e v i e r hoofdstukken z a l over 4 periodes bestudeerd worden i n welke mate het w e r k l o o s h e i d s v r a a g s t u k ontkoppeld i s van het armoede-p r o b l e e m6. In de p e r i o d e 18801886 wordt men z i c h het w e r k l o o s h e i d s

-vraagstuk bewust. In de periode 1887-1894 w e i g e r t de gemeente met de nieuwe o p v a t t i n g e n van de a r b e i d e r s over w e r k l o o s h e i d mee te gaan. In de periode 1895-1903 wordt i n de raad n i e t meer i n termen van l i e f d a d i g h e i d over w e r k l o o s h e i d g e d i s c u s s i e e r d , m a a r i n de periode 1904-1905 kunnen we pas z i e n , hoe de gemeente ook met moderne maatregelen i e t s aan de werk-l o o s h e i d w i werk-l doen, n werk-l . de o p r i c h t i n g van een a r b e i d s b e u r s , In hoofdstuk 5 ga i k i n op de v r a a g , wat de g e m e e n t e l i j k e beleidsmakers van w e r k l o o s -heid af w i s t e n . Maakte men een ondersc-heid tussen de d i v e r s e s o o r t e n w e r k l o o s h e i d ? Wist men hoe groot de omvang van de w e r k l o o s h e i d was en wat e r tegen gedaan kon worden? In hoofdstuk 6 t e n s l o t t e wordt g e t r a c h t te v e r k l a r e n , waardoor de g e m e e n t e l i j k e w e r k l o o s h e i d s p o l i t i e k i s v e r a n -d e r -d . Hoe probeer-de men v a n u i t -de s t a -d -de b e s l u i t v o r m i n g i n -de gemeente-raad te beïnvloeden? Achtereenvolgens z a l d i t bekeken worden v a n u i t de vakbeweging, de p u b l i e k e o p i n i e en de k i e z e r .

I DE WHQOIfflEIDSPOLrTIEK IN LEIDEN VW 1890 TOT EN HET 1885

In deze periode komt w e r k l o o s h e i d voor het e e r s t i n de raad aan de o r d e , nl i n de w i n t e r van 1884-85. Hiervóór was men z i c h n a u w e l i j k s bewust van het v e r s c h i j n s e l w e r k l o o s h e i d a l s s o c i a a l - e c o n o m i s c h probleem. Wanneer b.v. i n de raad i n 1883 over een nieuwe w a c h t g e l d r e g e l i n g voor ambtenaren wordt g e s p r o k e n , gaat het n i e t om een aspect van het w e r k l o o s h e i d s -v r a a g s t u k , maar gaat het a l l e e n om een s t r o o m l i j n i n g -van i n d i -v i d u e l e p e n s i o e n r e g e l i n g e n ^ .

Pas i n de w i n t e r van 1884-85 f o r c e e r t de omvangrijke w e r k l o o s h e i d een doorbraak. Op 8 november 1884 v e r s c h i j n t i n het L e i d s c h Dagblad een i n -gezonden b r i e f van een anoniem p e r s o o n , die g e r i c h t i s aan een comité u i t de gegoede b u r g e r i j , dat enige weken tevoren een h u l d i g i n g s f e e s t had g e o r g a n i s e e r d t e r ere van de benoeming van burgemeester De Laat

de Kanter t o t Ridder i n de Orde van de Nederlandse Leeuw. De anonieme h r i e f s c h r i j v e r verzoekt het comité gedurende de w i n t e r werkverschaf-f i n g te o r g a n i s e r e n , maar w i j s t z u i v e r e l i e werkverschaf-f d a d i g h e i d , z o a l s aalmoezen, van de hand. Dat de b r i e f s c h r i j v e r n i e t b i j het gemeentebestuur z e l f a a n k l o p t e , l a g voor de hand i n een t i j d van l i b e r a l e koudwatervrees voor o v e r h e i d s i n g r i j p e n op economisch en z e l f s a r m b e s t u u r l i j k g e b i e d .

Naar a a n l e i d i n g van deze b r i e f h i e l d e n op 27 november 1884 de besturen p van v e r s c h i l l e n d e w e r k l i e d e n v e r e n i g i n g e n een gezamenlijke vergadering . In d i e v e r g a d e r i n g werd b e s l o t e n een commissie te benoemen die plannen moest beramen, om v e r b e t e r i n g i n de heersende w e r k l o o s h e i d te brengen. Een van de e e r s t e daden van de werkliedencommissie was het s t u r e n van van een b r i e f naar het L . D . In deze b r i e f , op 2 december g e p l a a t s t , wor-den de lewor-den opgewekt " t o t g i f t e n op het a l t a a r der n a a s t e n l i e f d e voor de w e r k l o z e n ; ( . . . ) hopende, dat z i j geen l i d z i j n van eene Vereeniging en n i e t zonder werk z i j n , ook een penningske over z u l l e n hebben voor hunne werklooze b r o e d e r s " .

Inmiddels werd door het s t a d s b e s t u u r t . a . v . de w e r k l o o s h e i d geen over-haaste stappen ondernomen. Verzoeken van de S o c i a a l Democratische Bond aan de raad om arbeiderswoningen te bouwen t e r tegemoetkoming aan de

9

algemeen heersende w e r k l o o s h e i d werden t e r z i j d e gelegd . Ook de h u l d i g i n g s c o m m i s s i e , d i e z i c h b e r e i d had v e r k l a a r d weer " i e t s e d e l s " te w i l -l e n u i t v o e r e n , zag nog geen reden om t o t a c t i v i t e i t e n ten behoeve van werklozen over te gaan. In een ingezonden b r i e f aan het L . D . van 20 de-cember b a s e e r t de commissie z i c h op d r i e argumenten.

In de e e r s t e p l a a t s s t e l t z i j v a s t , dat e r n i e t zo z e e r sprake i s van minder werk, maar van een o n g e l i j k e v e r d e l i n g van het aanbod van werk. Betere werkafspraken zouden de o p l o s s i n g z i j n voor de a f w i s s e l i n g van "overmatige a r b e i d en t i j d e l i j k e s l a p t e " . In de tweede p l a a t s c o n s t a t e e r t z i j , dat a r b e i d e r s vaak z e l f o n t s l a g nemen, namelijk wanneer f a -b r i e k e n -b i j s c h a a r s t e aan werk a r -b e i d s t i j d v e r k o r t i n g i n v o e r e n , wat een evenredige d a l i n g van het loon betekent. A l s derde argument v o e r t z i j a a n , dat het aantal aanmeldingen voor het S t e d e l i j k Werkhuis onder de honderd i s g e b l e v e n . Een nieuwe i n s t e l l i n g van w e r k v e r s c h a f f i n g , d i e wat e r v a r i n g en middelen b e t r e f t n o o d z a k e l i j k een a c h t e r s t a n d zou heb-h e n , zou ongewenst z i j n .

-nieën te werpen, ( . . . ) , w e l g e p l a a t s t schaamtegevoel houdt hem daarvan t e r u g " . De commissie, die er z i c h n a d r u k k e l i j k op heroemde personen van a l l e r l e i stand i n haar onderzoek betrokken te hebben, heeft i n haar eindoordeel de mening van werkbazen "dat de toestand van den werkman h i e r n i e i s l e c h t e r i s dan andere w i n t e r s " ^ , wel s t e r k l a t e n d o o r k l i n k e n . De werkliedencommissie e c h t e r , d i e j u i s t h e z i g was met een onderzoek naar w e r k l o o s h e i d , i s door haar n i e t benaderd.

Inmiddels was deze werkliedencommissie met de burgemeester i n onderhandeling getreden over te nemen maatregelen. De burgemeester b e t w i j f e l -de evenwel, of -de w e r k l o o s h e i d g r o t e r was dan i n an-dere j a r e n en vond -de i n s t e l l i n g van een s p e c i a l e commissie, d i e g e l d zou inzamelen en werk zou v e r s t r e k k e n , onnodig. Het argument van de burgemeester was, dat het werkhuis de aangewezen p l a a t s was voor w e r k l o z e n ; een g e l d i n z a m e l i n g mocht wel worden gehouden t e r a a n v u l l i n g van de magere inkomsten b i j het w e r k h u i s . Daarmee konden de w e r k l i e d e n wel akkoord gaan, maar z i j wezen de burgemeester op de weerzin d i e het werkhuis o p r i e p . Deze weerzin o n t -s t o n d , d o o r d a t i n andere p l a a t -s e n de naam werkhui-s aan -s t r a f i n r i c h t i n g e n was verbonden. Daarom w i l d e n B&W de raad v o o r s t e l l e n aan het werkhuis een andere naam te geven.

Voor het bestuur van het werkhuis gaf d i t nog wel problemen. Z i j w i l de "een eerzame en j u i s t e benaming" n i e t p r i j s g e v e n " b i j eene v r u c h t e -looze poging om vooroordelen b i j onontwikkelde personen op te h e f f e n " . G e w i c h t i g e r bezwaar voor hen was, dat deze e e r s t e " s c h i j n b a a r o n s c h u l -d i g e " c o n c e s s i e al gauw t o t an-dere e i s e n zou l e i -d e n . In -de raa-dsverga- raadsverga-d e r i n g van 19 f e b r u a r i 1885 worraadsverga-dt het v o o r s t e l van B&W het werkhuis voortaan " S t e d e l i j k e W e r k i n r i c h t i n g " te noemen met 19 stemmen vóór en 8 tegen aangenomen. Daarmee b l i j v e n v o o r l o p i g de inspanningen van ge-meenteraad en - b e s t u u r b e p e r k t .

Van g r o t e r belang i s de ommezwaai van de h u l d i g i n g s c o m m i s s i e , die a l s -nog b e s l u i t een ondersteuningscommissie voor werklozen op te r i c h t e n . Het A . R . - r a a d s l i d , Ds Donner, zou de l e i d i n g van de commissie op z i c h nemen en burgemeester De Laat de Kanter werd b e r e i d gevonden het e r e v o o r z i t t e r s c h a p te aanvaarden. V o l l e d i g i n de geest yan haar e r e v o o r -z i t t e r handelde de commissie door w e r k v e r s c h a f f i n g te beperken t o t de S t e d e l i j k e W e r k i n r i c h t i n g en de ondersteunden daar een toelage te geven op het k a r i g e l o o n . Verder w i l d e de commissie steun geven aan hen, die a l s gevolg van w e r k l o o s h e i d i n s c h u l d o f nood waren g e r a a k t , maar nu weer werk hadden, U i t het v e r s l a g van de commissie b l i j k t , dat 411 aan-vragen voor steun waren binnengekomen, waarvan e r 241 werden gehono-r e e gehono-r d . De commissie was n i e t l i c h t z i n n i g te wegehono-rk gegaan: voogehono-r meegehono-r dan

30Q personen werd een p e r s o o n l i j k huisbezoek nodig g e a c h t , w a a r b i j onder 12 andere het gedrag van de aanvrager b i j de b e o o r d e l i n g een r o l speelde

In de w e r k i n r i c h t i n g werden 97 personen opgenomen. De e x t r a kosten aan

13

voeding en d e r g e l i j k e werden l a t e r door de gemeente vergoed . Volgens de ondersteuningscommissie had de naamsverandering.van " S t e d e l i j k e Werk-i n r Werk-i c h t Werk-i n g " geen enkel gevolg gehad.

Kenmerkend voor deze periode i s dat p a r t i c u l i e r e n het i n i t i a t i e f heb-14

ben genomen en dat de ideeën omtrent w e r k l o o s h e i d nog geheel i n de t r a d i t i o n e l e l i e f d a d i g h e i d s s f e e r z i j n g e b l e v e n . W e r k l o o s h e i d s v e r z e k e r i n g . b i j v o o r b e e l d werd z e l f s door w e r k l i e d e n n i e t i n overweging genomen. De

w i n s t van deze periode i s e c h t e r , dat men het v e r s c h i j n s e l l o s van het armoede-probleem i s gaan onderkennen.

II DE WERKLOOSHEIDSPOLITIEK IN LEIDEN VAN 1887 TOT EN MET 1894

Het probleem van de w e r k l o o s h e i d werd nu a l s zodanig e r k e n d , maar dat betekende nog n i e t , dat de gemeenteraad b e r e i d was over een nieuwe aanpak van de w e r k l o o s h e i d t e gaan nadenken. D i t l a g anders b i j de w e r k l o -z e n , d i e daartoe genoopt werden door de hardnekkige w e r k l o o s h e i d i n de w i n t e r van 1887.

Op 24 j a n u a r i 1887 vond i n de Stadsgehoorzaal een v e r g a d e r i n g p l a a t s van maar l i e f s t 500 w e r k l o z e n . In de v e r g a d e r i n g , belegd door de S o c i a a l Democratische Bond, werd v a s t g e s t e l d , dat "een werkman geen hedelaar i s

15

en mag z i j n " . Hiermee l i e t men doorschemeren, dat ook een voor bede-l a a r s bedoebede-lde i n s t e bede-l bede-l i n g , wat de S t e d e bede-l i j k e W e r k i n r i c h t i n g ondanks haar d e f t i g e naam nog steeds was, n i e t a l s o p l o s s i n g voor w e r k l o o s h e i d i n aanmerking kwam. Wel kwam men met de volgende v o o r s t e l l e n aan de burge-m e e s t e r : 1) d i r e k t e w e r k v e r s c h a f f i n g van geburge-meentewege, z o a l s het deburge-mpen van s t i n k g r a c h t e n en het h e r s t e l l e n van b r u g g e n ; 2) het bouwen van a r -b e i d e r s w o n i n g e n ; 3) een a c h t u r i g e a r -b e i d s d a g en 4) k o s t e l o z e teruggave van a l l e goederen, d i e a l s onderpand i n b e z i t waren gekomen van de Stadsbank van L e e n i n g .

Het c r e a t i e f zoeken naar o p l o s s i n g e n voor w e r k l o o s h e i d b i j Leidse a r -b e i d e r s v i n d t men -b i j hun gemeente-bestuur n i e t t e r u g1 6. Werk v e r s c h a f

-weerd en moest men i n i e d e r geval n i e t klagen b i j het gemeentebestuur. In 1885 hadden de werklozen de S t e d e l i j k e W e r k i n r i c h t i n g a l s probaat middel tegen w e r k l o o s h e i d g e a c c e p t e e r d , dus waarom nu n i e t ? Het open oor van B&w i n 1885 had p l a a t s gemaakt voor een g e s l o t e n muur, waartegen de werklozen opboksten. De nood moest k e n n e l i j k nog hoger worden, men moest ophouden met klagen en een " k u n s t m a t i g " scheppen van werk s t o o t t e te veel tegen het l i b e r a l e been.

De raad voelde e r n i e t veel voor de houding van B&W te c o r r i g e r e n . Dit b l i j k t u i t de v e r g a d e r i n g van 17 f e b r u a r i 1887, de e e r s t e keer dat er sprake i s van een debat over w e r k l o o s h e i d . Wel w i l d e de Heer Bredius het loon i n de w e r k i n r i c h t i n g zodanig verhogen, dat degenen d i e er werk-ten n i e t van v e r d e r e l i e f d a d i g h e i d a f h a n k e l i j k zouden z i j n . De burgemees-t e r vond e v e n w e l , daburgemees-t de w e r k i n r i c h burgemees-t i n g een burgemees-t o e v l u c h burgemees-t voor nood moesburgemees-t b l i j v e n . Dat was een u i t v l o e i s e l u i t de Armenwet. Volgens wethouder J u t a zou loonsverhoging i n de w e r k i n r i c h t i n g de p r i k k e l om weer t o t de maat-s c h a p p i j terug te keren wegnemen en bovendien een te grote t o e l o o p op deze i n s t e l l i n g v e r o o r z a k e n , wat weer n a d e l i g was voor de gemeentebe-g r o t i n gemeentebe-g . Over de 2 j a a r tevoren doorgemeentebe-gevoerde naamsveranderingemeentebe-g van de w e r k i n r i c h t i n g erkende de burgemeester, dat de vooroordelen tegen deze i n s t e l l i n g wel v e r m i n d e r d , maar t o t z i j n leedwezen n i e t u i t g e r o e i d wa-r e n .

Hiermee konden de werklozen het dan doen. Erg veel s l e c h t e r dan i n 1885 kwamen ze er n i e t a f , maar toen was e r nog een werklozencommissie en een g u l l e c o l l e c t e1 7. Nu n i e t s . Wat was hun r e a c t i e ? De twee weken

na het t e l e u r s t e l l e n d e raadsdebat werd Leiden g e t e i s t e r d door zeer g r o -te o n r u s t . H i e l d deze verband met de w e r k l o o s h e i d en de aanpak door de gemeente daarvan?

aanpak daarvan, l i j k t p l a u s i b e l .

Veel heeft de w o e d e u i t b a r s t i n g e c h t e r n i e t geholpen. Tot en met 1894 wordt i n de raad n i e t meer o v e r w e r k l o o s h e i d gesproken. Was de t e l e u r -s t e l l i n g over 1887 voor de werklozen m i -s -s c h i e n de reden, om n i e t meer b i j de gemeente aan te kloppen? Lag de oorzaak h i e r v a n i n het teruglopen van de SOB, die t . a . v . de w e r k l o o s h e i d nogal a c t i e f was geweest? In iede geval z a l een zekere afname van de w e r k l o o s h e i d t o t 1893 een r o l hebben gespeeld

L i e f d a d i g h e i d voor werklozen ging gewoon door. Zo kreeg de Leidsche Maatschappij van Weldadigheid f 7 5 0 , s u b s i d i e ten behoeve van enige l o -c a l i t e i t e n van haar a f d e l i n g " A r b e i d " , die voor w e r k v e r s -c h a f f i n g zorgde. Ook de werkgelegenheid van het gemeentepersoneel werd n i e t v e r g e t e n . Zo s t e l d e de heer Hasselbach voor de vervanging van een v l o e r i n de w i n t e r t i j d te doen p l a a t s v i n d e n , omdat e r dan w e i n i g werk was voor t i m m e r l i e den. Ook sneeuwruimen werd a l s m o g e l i j k h e i d g e z i e n om o n t s l a g i n de w i n -t e r -te voorkomen. Was da-t o n -t s l a g o n v e r m i j d e l i j k geworden, dan moes-t daarvoor een s o c i a a l verantwoord t i j d s t i p worden gekozen: h a l f maart o f 1 a p r i l . Wethouder De S t u r l e r : "Dat i s j u i s t een t i j d , waarop de

men-i g schen ander werk kunnen k r i j g e n "

Deze periode heeft l a t e n z i e n , dat de gemeente z i c h harder o p s t e l d e tegenover de w e r k l o z e n . De nieuwe ideeën van de werklozen werden botweg afgewezen. Hierdoor w a a r s c h i j n l i j k reageerden ook de werklozen harder getuige de s o c i a l e onrust van 1887. De p a t e r n a l i s t i s c h e houding van de gemeente l i e t e n z i j i n 1885 nog g e l a t e n over z i c h heen komen, twee j a a r l a t e r werd dat veel m o e i l i j k e r g e a c c e p t e e r d .

III DE WERKLOOSHEIDSPOLITIEK IN LEIDEN VAN 1895 TOT EN MET 1903

Voordat de gemeente d a a d w e r k e l i j k de w e r k l o o s h e i d ging aanpakken, moest e e r s t de l i b e r a l e angst van overheidsbemoeienis met de economie overwon-nen worden. " I n g r i j p e n i n den n a t u u r l i j k e n o n t w i k k e l i n g s g a n g " zou ten koste gaan van "de gulden p e r s o o n l i j k e v r i j h e i d " vreesden v e l e n .

Deze u i t s p r a k e n waren te b e l u i s t e r e n b i j de raadsdebatten over het v o o r s t e l van B&W om voortaan b i j bouwopdrachten van de gemeente i n de bestekken bepalingen te l a t e n opnemen omtrent minimum loon en maximum

20

werk zouden bekomen" . Sommige raadsleden zouden "desnoods" w i l l e n i n -stemmen met de l o o n b e p a l i n g , maar zouden de a r b e i d s d u u r aan werkgevers en werknemers w i l l e n o v e r l a t e n . Voor anderen was de l o o n b e p a l i n g j u i s t het s t r u i k e l b l o k , z o a l s voor de heer Stadhouder, omdat er bazen waren, die er a l l e s aan deden hun personeel i n de s t i l l e t i j d van werk en goed loon te v o o r z i e n . Overigens verzekerde h i j , dat n i e t s herr. meer t e r har-te ging dan het l o t van de werkman.

De A n t i - R e v o l u t i o n a i r Van Kempen k a r a k t e r i s e e r d e het l a n g d u r i g e debat a l s v o l g t : "Men wenscht heel gaarne te spreken over l o t s v e r b e t e r i n g van den werkman, maar o weel wanneer men het h a r t h e e f t een stap te wagen om dat l o t w e r k e l i j k te v e r b e t e r e n . Dan begint de t e g e n s t a n d " . Inderdaad; de v o o r s t e l l e n van B&W werden met 12 stemmen voor en 15 tegen verworpen.

Al spoedig l a a t de nieuwe burgemeester, F. Was, b l i j k e n , dat het hem wel menens was t . a . v . de w e r k l o o s h e i d . Na de brand i n de k a t o e n f a b r i e k i n 1897 r i c h t t e h i j de " S t i c h t i n g voor Werkloozen door Rampen" op. Het f e i t , dat het i n i t i a t i e f h i e r v o o r n i e t b i j p a r t i c u l i e r e n , maar b i j de g e m e e n t e l i j k e o v e r h e i d l a g en dat het geld i n een b l i j v e n d w e r k l o -zenfonds gestopt w e r d , g e t u i g t van een moderne aanpak. Voor sommigen nog n i e t modern genoeg, "omdat z i j , met den t i j d g e e s t meegaande, z i c h

22 tegen de gevolgen van s t i l s t a n d door brand v e r o o r z a a k t , v e r z e k e r d e n " . Daarom wensten dezen n i e t aan het fonds van de burgemeester b i j te dragen.

De b e s t e d i n g van de gelden v i e l nog geheel i n de l i e f d a d i g h e i d s s f e e r . Voor vrouwen werd n a a i - en breiwerk g e o r g a n i s e e r d door de " I n r i c h t i n g voor F a b r i e k s m e i s j e s " , d i e volgens haar s t a t u t e n "de z e d e l i j k e

ophef-23

f i n g b e d o e l t van ' t f a b r i e k s m e i s j e " . Verenigingen en p a r t i c u l i e r e n g e b r u i k t e n deze producten l a t e r weer voor hun St Ni kol a a s - , K e r s t - en N i e u w j a a r s u i t d e l i n g e n . Voor mannen was e r de S t e d e l i j k e W e r k i n r i c h t i n g . De v e r p l e e g p r i j s per persoon per d a g , d i e onder andere g e f i n a n c i e r d werd u i t een e x t r a s u b s i d i e van ƒ 4 0 0 0 , - - van de gemeente, was i n 1898 twee keer zo hoog a l s voorgaande j a r e n ^ * . D i t r e c h t v a a r d i g t het v e r -moeden, dat de k a t o e n a r b e i d e r s met e x t r a b e l o n i n g de S t e d e l i j k e

Werk-i n r Werk-i c h t Werk-i n g bWerk-innen g e l o k t moesten worden.

Aangespoord door v e l e adressen van d i v e r s e a r b e i d e r s o r g a n i s a t i e s de-den B&W i n 1898 een tweede poging de gemeenteraad te winnen voor het opnemen van bepalingen omtrent loon en w e r k t i j d i n gemeentebestekken. De argumentatie van de raad was ongeveer d e z e l f d e a l s i n 1895: het v o o r s t e l werd verworpen, z i j het op het n i p p e r t j e , met één stem v e r

-. -. , 2 5 s c h i l .

Ten langen l e s t e ondernamen B&W een derde poging het v o o r s t e l door de

raad te loodsen en nu met s u c c e s . Deze keer had, naast de v e l e w e r k l i e -d e n - o r g a n i s a t i e s , ook -de Kamer van A r b e i -d een p o s i t i e f a -d v i e s aan het v o o r s t e l verbonden. Deze meende, dat door de maatregel meer L e i denaren werk konden k r i j g e n . Tot dan toe w i s t e n soms. mensen van b u i t e n door c o n -currerende lonen te p r o f i t e r e n van L e i d s e gemeente-opdrachten,zoals was

2 6

gebleken b i j de bouw van het g e s t i c h t Endegeest . In de raad was even-wel veel s c e p s i s jegens het g u n s t i g e f f e c t van de bepalingen op de werk-g e l e werk-g e n h e i d . De b e p a l i n werk-g e n zouden t o t een howerk-ger l o o n p e i l l e i d e n , zodat voor een bepaald bedrag minder mensen aan het werk gehouden konden worden. Het r a a d s l i d van Hamel redeneerde: "een t a r i e f , dat het g e b r u i k e -l i j k e -loon te boven g a a t , s -l u i t w e r k -l i e d e n , d i e -langzamer werken en daardoor minder per uur waard z i j n , u i t . ( . . . ) En dan geef i k nog l i e -ver minder l o o n , dan dat i k de w e r k l o o s h e i d help b e v o r d e r e n " .

Met de aanneming van het v o o r s t e l op 15 november 1900 werd de e e r s t e bres geslagen i n de l i b e r a l e muur van overheidsonthouding op s o c i a a l -economisch g e b i e d . Doordat de e e r s t e stap op d i t gebied gezet was, kwam de weg open te l i g g e n voor de e e r s t e moderne gemeentelijke maatregel d i e s p e c i a a l tegen de w e r k l o o s h e i d was g e r i c h t , namelijk de o p r i c h t i n g van een a r b e i d s b e u r s . Dat i s het belang geweest van v i j f j a a r s t r i j d om bovengenoemde v e r o r d e n i n g . Daarmee i s n i e t gezegd, dat t r a d i t i o n e l e o p v a t -t i n g e n over w e r k l o o s h e i d e e n s k l a p s verdwenen waren. He-t bes-tuur van de Z u i d h o l l a n d s c h e I J s v e r e e n i g i n g , dat z i c h onder andere w e r k v e r s c h a f f i n g ten doel s t e l d e , kreeg nul op het r e k e s t , toen het B&W v e r z o c h t om voor ƒ 0,75 per dag van gemeentewege baanvegers aan te s t e l l e n . Die b e z o l d i ging behoorde door p a r t i c u l i e r e n te worden gedaan. T i j d e l i j k r a a d s v o o r -z i t t e r J u t a -z e i op 22 j a n u a r i 1903: " E e r s t wanneer a l l e middelen -zouden

27 z i j n u i t g e p u t ( . . . ) , zou men b i j de raad kunnen komen om s u b s i d i e " . Werklozen v i e l e n onder de p a r t i c u l i e r e l i e f d a d i g h e i d en pas wanneer d i e u i t g e p u t was, w i l d e het gemeentebestuur hen te hulp komen.

Het belang van de p e r i o d e 1895-1903 voor de w e r k l o o s h e i d i s , dat hoewel de werklozen i n de p r a k t i j k van de t r a d i t i o n e l e l i e f d a d i g h e i d a f h a n -k e l i j -k waren, men i n de gemeenteraad heel anders over hen was gaan den-ken. Daar was men w e r k l o o s h e i d a l s een s o c i a a l - e c o n o m i s c h probleem gaan beschouwen, l o s van het armoedevraagstuk. Voor de werklozen was bovend i e n yan b e l a n g , bovendat bovende gemeente het op haar weg vonbovend l i g g e n s o c i a a l -economische problemen aan t e pakken.

IV DE WERKLOOSHEIDSPOLITIEK IN LEIDEN IN 1904 EN 1905

-h e i d s b e l e i d , dat de w e r k l o z e n van de c -h a r i t a s o n a f -h a n k e l i j k p r o b e e r t te maken. D i t zou moeten gebeuren door een arbeidsbeurs en door v e r z e k e

-28 r i n g tegen w e r k l o o s h e i d

Hoe er over w e r k l o o s h e i d gedacht werd, b l i j k t u i t het verzoek van con-f e s s i o n e l e s c h i l d e r s b o n d e n op 11 con-f e b r u a r i 1904 het loon voor s c h i l d e r s i n gemeentebestekken te verhogen van a c h t t i e n naar negentien cent per uur. Reden daarvoor was onder andere "de t e l k e n j a r e terugkeerende werk-l o o s h e i d en hare gevowerk-lgen gedurende de w i n t e r " . B&W schepen de bonden n i e t af met de S t e d e l i j k e W e r k i n r i c h t i n g , maar beargumenteren, dat loonsverhoging j u i s t t o t w e r k l o o s h e i d zou l e i d e n . In de gemeenteraad wordt d i t evenwel b e s t r e d e n . Sprak de Heer van T o l , puttend u i t eigen e r v a r i n g : " V e l e patroons o n t s l a a n hunne w e r k l i e d e n , zodra z i j hen kun-nen missen. D i t gebeurt soms midden i n de week. M i j i s het b i j v o o r b e e l d wel overkomen, dat i k , midden i n de week ' s morgens te werk komende,

29

werd o n t s l a g e n , aangezien e r voor mij geen werk meer was" . De raad b e s l o o t de l o o n s v e r h o g i n g i n te w i l l i g e n .

De a a n l e i d i n g t o t i n v o e r i n g van een a r b e i d s b e u r s was een verzoek van de C h r i s t e l i j k e Bestuurdersbond t o t s u b s i d i ë r i n g van de door haar opge-r i c h t e a opge-r b e i d s b e u opge-r s . Hoewel de nieuwe buopge-rgemeesteopge-r, N. de R i d d e opge-r , z e l f van c h r i s t e l i j k e h u i z e was, zag h i j daar n i e t s i n vanwege het s t e r k ge-prononceerde k a r a k t e r van deze i n s t e l l i n g . Voor een k l e i n e s t a d a l s L e i d e n , waar werkgevers en werknemers e l k a a r kenden, werd ook een ge-m e e n t e l i j k e a r b e i d s b e u r s onnodig geacht.

Dat d i e e r toch i s gekomen, i s g r o t e n d e e l s te danken aan het katho-30

l i e k e r a a d s l i d P. A a l b e r s e . H i j somde een a a n t a l argumenten o p , waar-om z o ' n beurs e r wel moest kwaar-omen. Zo hoopte h i j door een a r b e i d s b e u r s betrouwbare s t a t i s t i e k e n van de w e r k l o o s h e i d te v e r k r i j g e n , d i e de we-t e n s c h a p p e l i j k e b a s i s van v e r z e k e r i n g we-tegen w e r k l o o s h e i d zouden moewe-ten vormen. De o p r i c h t i n g van a r b e i d s b e u r z e n zou ook de t r e k van werklozen naar andere steden om werk te zoeken verminderen, wat voor v e l e n de e e r s t e stap op weg naar l a n d l o p e r i j was. Het z a l d u i d e l i j k z i j n , dat h i e r van een op l i e f d a d i g h e i d g e r i c h t e benadering geen sprake i s .

B&W gingen te rade b i j het C e n t r a a l Bureau voor S o c i a l e Adviezen te Amsterdam, waaryan o v e r i g e n s de Heer A a l b e r s e z e l f b e s t u u r s l i d was. Het z a l niemand v e r b a z e n , dat het a a n t a l argumenten om t o t i n v o e r i n g van een a r b e i d s h e u r s over te gaan a l l e e n maar toenam. De beurs was i n s t a a t , de w e r k l o o s h e i d t o t een o n v e r m i j d e l i j k minimum t e r u g te brengen. De beurs betekende het e i n d e van m i s b r u i k e n van m a l a f i d e tussenpersonen. T e n s l o t t e kon de beurs de t r e k van het p l a t t e l a n d naar de s t a d v e r m i n -deren door op de beurs L e i denaren voorrang te geven.

B&W waren nu o v e r t u i g d , en goed ook, want z i j o n t k r a c h t t e n z e l f s een k r i t i s c h e kanttekening van het bureau. Deze h i e l d i n , dat i n grote s t e -den de beurs w e i n i g e f f e c t h a d , omdat de a r b e i d e r s z i c h r e g e l m a t i g aan de f a b r i e k s p o o r t meldden voor werk, waardoor de g r o o t - i n d u s t r i e geen gebruik van de beurs hoefde te maken. Volgens de burgemeester ging dat i n Leiden n i e t o p , "omdat w i j i n Leiden een v o o r u i t s t r e v e n d e

31

k l e i n - i n d u s t r i e hebben". Deze vorm van w e r k l o o s h e i d s b e s t r i j d i n g was anders dan de t r a d i t i o n e l e w e r k v e r s c h a f f i n g , d i e volgens Aalberse vaak ontaardde i n een " s p e c i a l e , steeds e n i g s z i n s verkeerde werkmakerij

U i t e r a a r d bleven t w i j f e l s over de a r b e i d s b e u r s b e s t a a n , maar het be-s l u i t t o t i n v o e r i n g ervan had een grote mate van u n a n i m i t e i t : 26 voor en 2 t e g e n . De beurs werd g e v e s t i g d i n de stadstimmerwerf en de bewaar-der daarvan kreeg de l e i d i n g over de b e u r s . De wat e x c e n t r i s c h e l i g g i n g van de beurs was volgens de burgemeester geen probleem: " i n t i j d e n van w e r k l o o s h e i d komt het e r voor de w e r k l i e d e n toch n i e t zo veel op a a n , o f z i j een paar passen verder l o o p e n " . D i t was van gemeentewege de e e r s t e moderne maatregel tegen de w e r k l o o s h e i d b u i t e n de t r a d i t i o n e l e a r -m o e d e b e s t r i j d i n g o-m. Reeds i n 1908 volgde de totstandko-ming van een ge-m e e n t e l i j k w e r k l o z e n f o n d s .

V DE KENNIS VAN DE WERKLOOSHEID IN LEIDEN VAN 1880 TOT EN HET 1905

De vraag waarom het b e s l u i t t o t o p r i c h t i n g van de a r b e i d s b e u r s pas i n 1905 genomen werd, hangt samen met de v r a a g , wat het gemeentebestuur a f w i s t van de w e r k l o o s h e i d . Maakte men o n d e r s c h e i d tussen v e r s c h i l l e n de s o o r t e n w e r k l o o s h e i d ? Wat w i s t men over de omvang van de w e r k l o o s heid? Leefden e r reeds ideeën over e x t r a o v e r h e i s u i t g a v e n , a r b e i d s t i j d -v e r k o r t i n g en pensioenmaatregelen om de w e r k l o o s h e i d i n t e dammen?

De b e l a n g r i j k s t e vorm van w e r k l o o s h e i d , d i e men o n d e r s c h e i d d e , was 32 s e i z o e n s w e r k l o o s h e i d . In de raad werd daar vaak over gesproken . Volgens het r a a d s l i d Van Tol ontstond de w i n t e r w e r k l o o s h e i d onder de s c h i l d e r s , doordat i e d e r e e n , d i e maar een kwast hanteren k o n , i n het v o o r j a a r ging s c h i l d e r e n , zodat e r voor de w i n t e r n a u w e l i j k s werk

over-33

b l e e f . Vanwege d i e s e i z o e n s w e r k l o o s h e i d s o l l i c i t e e r d e n goed betaalde s c h i l d e r s naar naar de s l e c h t b e t a a l d e , maar z e k e r e f u n c t i e van brug-w a c h t e r3^ . W e r k l o o s h e i d betekende immers doorgaans ook a f w e z i g h e i d van

-t e r i n sneeuwrmnier. en baanvegen.Zach-te w i n -t e r s leverden w a a r s c h i j n l i j k de minste problemen o p , omdat dan het werk i n de bouw l a n g e r kon door-gaan. Deze v e r o n d e r s t e l l i n g wordt ondersteund door het lage aantal aan-vrager. om huif b i j de Leidsche Maatschappij van Weldadigheid i n de

roe-35

l i j k e winters .

Aangezien n i e t a l l e e n de s e i z o e n s w e r k l o o s h e i d t i j d e l i j k i s , maar de c o n j u n c t u r e l e w e r k l o o s h e i d oo> . was het v e r s c h i l tussen beide m o e i l i j k te onderscheiden. Door de hul cH gingscommissie werd in 1885 het conjunct u r e l e k a r a k conjunct e r van de w e r k l o o s h e i d n i e conjunct onderkend. Pas " b i j de i n g e

-36

v a l l e n v o r ; t " kwair z i j t o t i n i t i a t i e v e n . Toch moet het de commissie z i j n o p g e v a l l e n , dat na het w i n t e r s e i z o e n de w e r k l o o s h e i d n i e t automa-t i s c h o p h i e l d automa-te b e s automa-t a a n . W a a - s c h i j n l i j k beschouwde men deze werklozen a l s s l a c h t o f f e r s van de bekende armoede. Deze werd geheel of g e d e e l t e -l i j k v e r k -l a a r d u i t e i g e n s c h u -l d : geringe spaarzaamheid, -l u i h e i d ,

dron-37

kenschap en o n z e d e l i j k h e i d . F a t s o e n l i j k e ambachtslieden waren i n de zomer n i e t w e r k l o o s , a l t h a n s volgens de heer Coeberg, v o o r z i t t e r van de V i n c e n t i u s v e r e n i g i n g en dus een deskundige. Een andere deskundige i s de heer B i n n e n d i j k , d i r e k t e u r van de S t e d e l i j k e W e r k i n r i c h t i n g : " N a t u u r l i j k , die goed i s kan i n den regel wel werk v i n d e n . In twee of d r i e w i n t e r -maanden i s dat een ander g e v a l , maar dat w i j e r nu ( i n j u l i J . P . ) nog

38 63 hebben, moest n i e t zoo z i j n " .

In 1885 was men w e l i s w a a r de w e r k l o o s h e i d l o s van het armoedeprobleem gaan z i e n , maar k e n n e l i j k had men d a a r b i j s l e c h t s de s e i z o e n s w e r k l o o s -heid op het oog. V e r o n d e r s t e l d mag worden, dat het gemeentebestuur het c o n j u n c t u r e l e k a r a k t e r van w e r k l o o s h e i d wel onderkende i n de periode 1894-1903, omdat men toen de w e r k l o o s h e i d a l s een s o c i a a l - e c o n o m i s c h probleem ging beschouwen.

De s t r u c t u r e l e w e r k l o o s h e i d i n Nederland nam i n de periode 1850-1910 g e l e i d e l i j k a f , doordat de i n d u s t r i e grote groepen a r b e i d e r s opnam. U i t het voorafgaande mag worden a f g e l e i d , dat de aanwezige s t r u c t u r e l e werkloosheid n i e t i n het b o u w b e d r i j f gezocht noest worden. Z i j was voor-a l voor-avoor-anwezig b i j de f voor-a b r i e k s b e v o l k i n g , de g r o o t s t e bevolkingsgroep i n de s t a d . Vanwege c o n c u r r e n t i e van jongeren en vrouwen l i j k t het gevaar . voor s t r u c t u r e l e w e r k l o o s h e i d het g r o o t s t b i j oudere mannen, met name i n de t e x t i e l s e c t o r . Ongeschoolden l i e p e n d a a r b i j de hoogste r i s i c o s O n g e t w i j f e l d z a l het voor a r b e i d e r s , die door s t r u c t u r e l e w e r k l o o s h e i d g e t r o f f e n werden, z e e r m o e i l i j k z i j n geweest het odium van w e r k l o o s -heid van z i c h a f te schudden.

besparende t e c h n i e k e n . Zo was de Firma De Heyder & Co door c o n c u r r e n t i e -overweginqen gedwongen katoenen s t o f f e n met de r o l i n p l a a t s van met de hand te bedrukken, waardoor o n t s l a g e n moesten v a l l e n . De i n v o e r i n g van eer: stoomb rand spuit i n 1892' zou l e i d e n t o t o n t s l a g van het personeel van de af te danker. b r a n d s p u i t e n . Het r a a d s l i d Hasselbacn: "Wij kunnnen toch n i e t eenvoudig t o t de menschen zeggen: hoepel maar op, w i j kunnen j e l u i n i e t meer g e b r u i k e n " . Volgens wethouder De S t u r l e r moest i n d i t geval evenwel "een o n d e r g e s c h i k t b e l a n g " w i j k e n voor het algemeen

be-40

lang . Dat men z i c h bewust was van het e f f e c t van t e c h n o l o g i s c h e ver-nieuwing op de werkgelegenheid bleek reeds u i t het Leidsch Dagblad van 3 maart 1 8 8 74 1.

A c h t e r a f kunnen we zeggen, dat i n Leiden d i e w e r k l o o s h e i d , die het ger i n g s t aanwezig was. het e e ger s t wegerd b e s t ger e d e n , n l . de f ger i c t i e w e ger k l o o s h e i d . De remedie h i e r v o o r vormde de a r b e i d s b e u r s . Aangezien de r e g i s t r a t i e v r i j w i l l i g was en a f h a n k e l i j k was van de e x t r a kansen, d i e i n s c h r i j -ving b i j de beurs bood -en die waren i n t i j d e n van hoge werkloosheid n a t u u r i i j k g e r i n g - v e r s c h a f t e de beurs w e i n i g kennis over w e r k l o o s h e i d . In 1904 kwamen 40 bemiddelingen t o t s t a n d , een mager r e s u l t a a t . De beurs h e e f t veel meer b e t e k e n i s gehad a l s onmisbare stap naar een a l g e -mene w e r k l o o s h e i d s v e r z e k e r i n g , hetgeen de raad z i c h overigens terdege r e a l i s e e r d e .

Aangezien het m o e i l i j k i s de omvang van de w e r k l o o s h e i d i n Leiden t u s -sen 1880 en 1905 vast te s t e l l e n , i s het ook m o e i l i j k te b e o o r d e l e n , i n hoeverre het gemeentebestuur er een j u i s t i n z i c h t i n had. Gebleken i s r e e d s , dat i n 1885 en 1887 de burgemeester h i e r o v e r van mening v e r -s c h i l d e met w e r k l i e d e n o r g a n i -s a t i e -s . De burgemee-ster -s t o e l d e z i j n mening over de hoeveelheid werklozen op het a a n t a l opgenomen i n de w e r k i n r i c h -t i n g . A l s graadme-ter van de w e r k l o o s h e i d i s deze i n s -t e l l i n g e c h -t e r

onbe-42 trouwbaar .

Heeft men wel eens overwogen de w e r k l o o s h e i d te b e s t r i j d e n door de u i t -v o e r i n g -van openbare werken? J a z e k e r ! De heer Van Hoeken p l e i t t e op 22 oktober 1885 voor de demping van de Koolgracht a l s vorm van werkver-s c h a f f i n g . D i t modern aandoend v o o r werkver-s t e l moet g e z i e n worden a l werkver-s een

prak-de

van nieuwe l a s t e n , z a l men wel doen de werken, d i e men anders aaarne 43

zou u i t v o e r e n , u i t te s t e l l e n " . Het uitgangspunt van de gemeente was s l e c h t s , of de uitgaven i n een dringende behoefte voorzagen. B i j aaribestedinc ven o r v s n a r i j k e werken werd n i e t gewacht t c t de slappe t i j d . Extra openbare werken ten behoeve van de w e r k l o o s h e i d s -b e s t r i j d i n g kwamen i n Leiden geheel n i e t aan de orde.

Aan de m o g e l i j k h e i d o~ de w e r k l o o s h e i d te beperken door a r b e i d s t i j d -v e r k o r t i n g i s wel gedacht. ANWV-secretaris W. Segaar i s om humanitaire redenen een tegenstander van overwerk: "zoo hebben sommigen gevoel voor anderen, en verdienen l i e v e r i e t s minder, opdat werklozen wat zouden kunnen v e r d i e n e n " . " Hiermee i s het prbleem van de a r b e i d s t i j d v e r -k o r t i n g al aangegeven: meestal bete-kende het l o o n s v e r l a g i n g . D i t was w a a r s c h i j n l i j k ook de r e d e n , waarom de a r b e i d e r s op de g a s f a b r i e k een overgang van een twee naar een d r i e p l o e g e n s t e l s e l afwezen. A r b e i d s -t i j d b e p e r k i n q i n de gemeen-tebes-tekken werd n i e -t i n he-t kader van werk-l o o s h e i d s b e s t r i j d i n g i n g e v o e r d , maar om uitwassen te voorkomen, z o a werk-l s b i j voorbeeld b i j de bouw van Endegeest. Ook de g e l e i d e l i j k e v e r k o r -t i n g van de arbeidsdag en he-t verbod van k i n d e r a r b e i d werden n i e -t i n de e e r s t e p l a a t s v a n u i t werkloosheidsoverwegingen ingevoerd. Pen-sioenmaatregelen werden a l s ongunstig voor de werkgelegenheid be-schouwd. Ouden van dagen met een pensioen konden z i c h immers e x t r a

46

concurrerend op de arbeidsmarkt aanbieden. Erg ruimdenkend mogen we deze v i s i e n i e t noemen.

De k e n n i s , d i e gemeenteraad en - b e s t u u r van de werkloosheid hadden, was b e p e r k t . Het f e i t , dat w e r k l o o s h e i d a l s een armoede en l i e f d a -digheidsprobleem werd g e z i e n , verhinderde een j u i s t i n z i c h t op de omvang en aard van de w e r k l o o s h e i d . Men had wel oog voor s e i z o e n s -werkloosheid en de i n v l o e d van mechanisering op de w e r k l o o s h e i d . Het z a l niemand v e r b a z e n , dat men i n deze pre-Keynesiaanse t i j d de werkgelegenheid n i e t met b e l a s t i n g en u i t g a v e n b e l e i d t r a c h t t e te b e ï n -vloeden. Opmerkelijk i s nog, dat de a r b e i d e r s o r g a n i s a t i e s bepaald beter geïnformeerd waren over de omvang van de w e r k l o o s h e i d en over het e f f e c t van a r b e i d s t i j d v e r k o r t i n g op de w e r k l o o s h e i d dan het ge-meentebestuur.

VI DE BESLUITVORMING VAN DE GEMEENTERAAD LEIDEN MET BETREKKING TOT DE WERKLOOS-HEID VAN 1 8 8 0 TOT EN MET 1 9 0 5

-z e r gehad op de b e s l u i t v o r m i n g van de gemeente over de w e r k l o o s h e i d ? D i t hoofdstuk z a l ingaan op de v r a a g , waardoor de p o l i t i e k van de ge-meenteraad b e t r e f f e n d e de w e r k l o o s h e i d i s v e r a n d e r d .

De L e i d s e vakbeweging heeft de gemeenteraad herhaalde malen aange-spoord de w e r k l o o s h e i d aan te pakken. In de w i n t e r van 1884-85 nam de ANWV het i n i t i a t i e f de gemeente h i e r t o e aan te z e t t e n , maar z i j l i e t z i c h afschepe'. mei de naamsverandering van het Werkhuis en met bedel i n g . In 1887 bedel a g het i n i t i a t i e f b i j de SDB, maar z o a bedel s w i j reeds z a gen, leverde oat wel een v o l l e v e r g a d e r z a a l , doch geen w e r k l o o s h e i d s -b e l e i d van de qemeente op. D i t r e s u l t a a t i s m o q e l i j k de oorzaak van

47 het ontbreken van i n i t i a t i e v e n i n de daarop volgende j a r e n . Om te komen t o t i n v o e r i n g van bepalingen omtrent loon en a r b e i d s t i j d i n ge-meentebestekken r i c h t t e het ANWV reeds i n 1892 een adres t o t de r a a d .

In 1895 o r g a n i s e e r d e het ANWV een vergadering met 26 v e r e n i g i n g s b e s t u -ren om de raad opnieuw met een adres over d i t onderwerp te bestoken. Daar d i t n i e t het gewenste gevolg had, was op 10 j u l i 1895 het ANWV de i n i t i a t i e f n e m e r van een p r o t e s t m e e t i n g . Voordat burgemeester Was op 10 maart 1898 voor de tweede keer de bepalingen aan de raad voor-l e g d e , was h i j onder druk gezet door v e voor-l e w e r k voor-l i e d e n - v e r e n i g i n g e n en door de Kamer van A r b e i d . V e r z o e k s c h r i f t e n 2 j a a r l a t e r van de L e i d -sche b e s t u u r d e r s b o n d , het ANWV, de R.K. Volksbond en wederom de Ka-mer van A r b e i d l i j k e n de raad u i t e i n d e l i j k over de s t r e e p getrokken te hebben. Ook b i j de i n v o e r i n g van een g e m e e n t e l i j k e a r b e i d s b e u r s ging het i n i t i a t i e f van de vakbeweging u i t . D i t keer was het de C h r i s t e l i j k e Bestuurdersbond, l a t e r gevolgd door andere w e r k l i e d e n -v e r e n i g i n g e n , d i e b i j de gemeente a a n k l o p t e .

N i e t a l l e e n b i j b e l a n g r i j k e verordeningen kwamen de a r b e i d e r s o r g a -n i s a t i e s met verzoeke-n t o t de gemee-nte, maar ook b i j de aa-nbestedi-ng van grote bouwopdrachten, z o a l s de bouw van een school of een s l a c h t -h u i s . Ook dan was werkgelegen-heid weer -het argument om de bouw aan

, - j 4- 48

een L e i d s e aannemer te gunnen.

De i n v l o e d van de arbeidersbeweging h e e f t de gemeente p r i k k e l s ge-geven om de w e r k l o o s h e i d te b e s t r i j d e n . In de e e r s t e h e l f t van de h i e r bestudeerde periode leverde d i t n a u w e l i j k s e n i g r e s u l t a a t op. i n de tweede h e l f t i s de gemeente i n ruime mate tegemoet gekomen aan de wensen van de a r b e i d e r s . Een v e r k l a r i n g voor het geringe succes i n de t a c h t i g e r j a r e n zou kunnen l i g g e n i n de zwakte van de L e i d s e vak-beweginq. Deze vertoonde i n v e r g e l i j k i n g met de l a n d e l i j k e yakheweging

49

een d u i d e l i j k e a c h t e r s t a n d . De o r g a n i s a t i e g r a a d was l a a g a l s gevolg van afstomping en a p a t h i e door lange j a r e n e l l e n d e en het r e s u l t a a t

var, een ingewortelde onderdanigheid aan de patroon . Het i s m o g e l i j k , dat een betere o r g a n i s a t i e der a r b e i d e r s i n de periode 1895-1905 de druk op de gemeente heeft v e r g r o o t . De p r e s s i e van de vakbonden b l e e f evenwel beperkt tot v e r z o e k s c h r i f t e n . Stakingen kwamen tussen 1880 en 1905 wel

51

voor, maa>' deze h i e l d e n zelden verband met w e r k l o o s h e i d ' en hadden nooit eer; p o l i t i e t ka ra»Te • Het i s n i e t o n w a a r s c h i j n l i j k , dat andere f a c t o -ren meer doorslaggevend z i j n geweest voor de toegevendheid van de gemeen-te aan de vakverenigingen op het stuk van w e r k l o o s h e i d .

Oir- te b e o o r d e l e n . ;.f de p u b l i e k e o p i n i e druk heeft uitgeoefend om de gemeente t o t w e r k l o c h e i d s b e l e i d te bewegen, z a l nu de rol van het Leidsch Dagblad bekeken worden, de b e l a n g r i j k s t e vertegenwoordiger van de p u b l i e k e o p i n i e i n de s t a d .

In de w i n t e r van 1384-85 fungeerde het L.D. v o o r a l a l s een doorgeef-l u i k van a doorgeef-l doorgeef-l e r doorgeef-l e i meningen over w e r k doorgeef-l o o s h e i d . Dat d i t van veedoorgeef-l waarde kon z i j n , wordt afdoende g e ï l l u s t r e e r d door het ingezonden stuk van de anonieme b r i e f s c h r i j v e r van 8 november 1884. Aan het eind van de win-t e r komwin-t hewin-t L . D . evenwel win-toch mewin-t een o p i n i ë r e n d s win-t u k , waarin hewin-t

be-52

h o o r l i j k k r i t i s c h i s over w e r k v e r s c h a f f i n g . Opgepast moet worden, dat regelmatige steun geen pauperisme i n de hand zou werken. Sommige a r b e i ders dachten te w e i n i g aan de toekomst. "Voor z u l k e l i e d e n z i j n s p a a r banken even onbekend a l s de binnenlanden van A f r i k a " . Voor s j o u w e r s l i e -den, d i e nogal gemakkelijk van baas verander-den, had het blad helemaal geen goed woord o v e r , l a a t staan enige l i e f d a d i g h e i d . Het blad w i l d e z i c h l i e v e r r i c h t e n op s c h o o l v e r l a t e r s "door g e l d e l i j k e n , j a maar meer nog door z e d e l i j k e n i n v l o e d " .

Op 14 december 1885 had het L.D. een i e t s p r a k t i s c h e r v o o r s t e l . Z i j adviseerde de gemeente de demping van de K o o l - en Brandewijnsgracht z e l f t e r hand te nemen om te voorkomen, dat het werk i n handen van een n i e t - L e i d e n a a r zou v a l l e n . Mocht d i t de l i b e r a l e raad a l s een te ver gaande vorm van overheidsbemoeiing voorkomen, dan had het veel gelezen b l a d nog een e i g e n t i j d s middel a c h t e r de hand: de o p r i c h t i n g van een commissie, die w e r k v e r s c h a f f i n g zou o r g a n i s e r e n .

In 1887 beperkte het L.D. z i c h t o t het v o l l e d i g , maar zonder enig commentaar, weergeven van de argumentatie van B&W i n haar afwijzende b e s c h i k k i n g aan het adres van de w e r k l o z e n .

Na de brand i n de k a t o e n f a b r i e k i n 1897 r i e p het L . D . op e n t h o u s i a s t e w i j z e haar l e z e r s op het s p e c i a a l werklozenfonds van de burgemeester te

53

worden g e b r u i k t , omdat immers de pas i n g e s t e l d e Kamers van A r b e i d a r -b e i d s g e s c h i l 1 en tussen werkgevers en werknemers zouden o p l o s s e n .

Wanneer i n 1905 t o t i n v o e r i n g van een a r b e i d s b e u r s wordt b e s l o t e n merkt het b l a d n i e t zonder enige s c e p s i s op: "Zoo i s dan onze gemeen-te wede'- een i n s t e l l i n g r i j k e r geworden". Toch wenst ze de beurs a l l e goeds toe er, v i n d t de uitgave van i 4 0 0 , - aan deze i n s t e l l i n g wél

be-s t e e c .

"De onbetwistbare w a a r h e i d , dat wie z i c h z e i v e n h e l p t het best ge-holpen w o r d t " , i s een u i t g a n g s p u n t , dat het L.D. i n de h i e r

bestudeer-de,

de periode m e t heeft v e r l a t e n . " " De t o o n z e t t i n g verandert w e l : i n 1885 zouden s j o u w e r s ! i e d e n deze regel te w e i n i g i n p r a k t i j k brengen, i n 1897 moest het de v e r z e k e r i n g s g e d a c h t e onderschragen. Het wat naïe-ve denkbeeld i n 1897, dat samenwerking tussen werkgenaïe-vers en werknemers i n de Kamers van A r b e i d s t a k i n g s k a s s e n overbodig zou maken, maakt i n 1905 p l a a t s voor enige s c e p s i s over de samenwerking tussen de s o c i a l e p a r t n e r s . Naar het gemeentebestuur toe i s het L . D . n i e t erg k r i t i s c h : zowel de a f w i j z e n d e houding van de gemeente i n 1887 a l s de i n s p i r e r e n -de houding van -de burgemeester i n 1897 kon-den op n a v o l g i n g van het b l a d rekenen. In 1905 s l o e g het L.D. een i e t s a f s t a n d e l i j k e r toon aan. Me d u n k t , dat de d i r e k t e i n v l o e d van het L . D . op de b e l e i d s v o r m i n g van de gemeente n i e t a l te hoog moet worden aangeslagen. Voor de be-wustwording van het werkloosheidsprobleem heeft het b l a d o n g e t w i j f e l d wel een grote r o l g e s p e e l d .

Heeft v e r a n d e r i n g i n de s a m e n s t e l l i n g van de raad gevolgen gehad voor de w e r k l o o s h e i d s p o l i t i e k ? In de j a r e n '80 s p e e l t p o l i t i e k nog geen g r o t e r o l , d . w . z . e r worden geen keuzes gemaakt tussen b e l e i d s -a l t e r n -a t i e v e n . Het w e r k l o o s h e i d s b e l e i d v-an B&-amp;W i n 1885 en 1887 wordt dan ook zonder h o o f d e l i j k e stemming goedgekeurd. Wel draagt deze e e n s g e z i n d h e i d een l i b e r a a l stempel en moeten s o c i a l e maatregelen

56 "den werkman u i t handen houden van de s o c i a a l - d e m o c r a t e n " . Tot 1895 i s de l i b e r a l e meerderheid i n de raad oppermachtig, daarna s l i n k t ze ten gunste van v o o r a l a n t i - r e v o l u t i o n a i r e n . Het c o n t r o v e r s i ë l e punt van de bepalingen i n gemeentebestekken b l e e f e c h t e r b u i t e n de p a r t i j - p o l i t i e k e s f e e r . Een l i b e r a l e raad h i e l d een v o o r s t e l van een l i b e r a a l c o l l e g e v i j f j a a r t e g e n . Toen het v o o r s t e l werd aangenomen, bevonden z i c h onder zowel vóór a l s tegenstemmers l i b e r a l e n , a n t i r e v o

-57 l u t i o n a i r e n en k a t h o l i e k e n .

In 1901 was e r i n de raad d u i d e l i j k sprake van f r a c t i e v o r m i n g . Her-h a a l d e l i j k wordt gesroken van geestverwanten. Ook de s a m e n s t e l l i n g van de f r a c t i e s v e r a n d e r d e ; v o o r a l de c o n f e s s i o n e l e p a r t i j e n w i l d e n

a l l e lagen van de b e v o l k i n g v e r t e g e n w o o r d i g e n , dus ook de a r b e i d e r s , en de l i b e r a l e n konden daardoor n i e t a c h t e r b l i j v e n . ^ Goede c o n t a c t e n van de bestuurdersbonden met de p o l i t i e k e p a r t i j van hun k l e u r bevorderden het doorstromen van a r b e i d e r s naar de r a a d z a a l . D e s a l n i e t t e min was 40« van de raad academisch gevormd. In 1903 raakten de l i b e -r a l e n hun mee-rde-rheid k w i j t , maa-r z i j ve-rove-rden d i e wee-r i n 1905.

Toen dus i n 1904 de C h r i s t e l i j k e Bestuurdersbond om s u b s i d i e aan-k l o p t e , t r o f z i j n i e t a l l e e n een a n t i - r e v o l u t i o n a i r e burgemeester a a n , N. de R i d d e r , maar ook een c o n f e s s i o n e l e r a a d s m e e r d e r h e i d . P o l i t i e k gesproken was een b e l e i d s k e u z e m o g e l i j k t u s s e n s u b s i d i ë r i n g van een c h r i s t e l i j k e a r b e i d s b e u r s en het op touw z e t t e n van een g e m e e n t e l i j k e . De s u b s i d i e werd t e r s t o n d door de burgemeester afgewezen. B i j n a una-niem koos men voor een g e m e e n t e l i j k e a r b e i d s b e u r s .

De h i e r u i t te t r e k k e n c o n c l u s i e mag l u i d e n , dat ook de i n v o e r i n g van een a r b e i d s b e u r s o n a f h a n k e l i j k van de p a r t i j p o l i t i e k e verhoudingen i n de raad g e s c h i e d d e . Een b e l e i d s p l a n t . a . v . w e r k l o o s h e i d was e r nog n i e t : e r werd s l e c h t s i n c i d e n t e e l en door a l l e m a a l i n d i v i d u e l e p e r s o -nen w e r k l o o s h e i d s p o l i t i e k b e d r e v e n . Dat e r zowel i n c o n f e s s i o n e l e a l s i n l i b e r a l e r a a d s f r a c t i e s nu ook a r b e i d e r s waren opgenomen, l i j k t me wel van p o l i t i e k e b e t e k e n i s . H i e r d o o r werd immers een k l i m a a t gescha-pen i n de r a a d , waarbinnen a r b e i d e r s e m a n c i p a t i e m o g e l i j k was. De r e c h t s t r e e k s e i n v l o e d van de vakbeweging op de raad l i j k t g e r i n g te z i j n geweest. A l s r a a d s l e d e n daarentegen hebben de a r b e i d e r s v i a hun f r a c t i e s wel veel i n v l o e d op het w e r k l o o s h e i d s b e l e i d kunnen u i t o e f e n e n . In v e r g e l i j k i n g daarmee v a l t de i n v l o e d van de p u b l i e k e o p i n i e op het g e m e e n t e l i j k w e r k l o o s h e i d s b e l e i d i n het n i e t .

CONCLUSIE

van een g e m e e n t e l i j k e a r b e i d s b e u r s i n 1905.

BIJLAGE I DE STEDELIJKE WERKINRICHTING

De S t e d e l i j k e W e r k i n r i c h t i n g i s i n 1852 a l s z u i v e r e armenzorg o p g e r i c h t : z i j moest o v e r l a s t , d i e men van b e d e l a a r s o n d e r v o n d , tegengaan. Pas l a t e r i s - d a a r a l s e x p l i c i e t e d o e l s t e l l i n g bijgekomen hulp te bieden i n

59 t i j d e n van w e r k l o o s h e i d .

De W e r k i n r i c h t i n g werd bestuurd door v i e r l e d e n u i t de gemeenteraad en d r i e d a a r b u i t e n . Voor het b e s t u u r z i j n werkzaam een d i r e c t e u r , tevens boekhouder en een kantoorbediende. Wie w i l d e worden opgenomen moest een b e w i j s van onvermogen hebben en z i c h ' s morgens t u s s e n acht en h a l f negen melden. Men kon ' s avonds om zeven uur weer naar h u i s en was v r i j de volgende dag t e r u g t e komen o f weg t e b l i j v e n . Het merendeel van de bezoekers van de W e r k i n r i c h t i n g bestond u i t v a s t e k l a n t e n . Wie d r i e dagen i n de week was opgenomen mocht zondag komen eten en wie v i e r dagen was opgenomen kreeg van de d i a c o n i e bovendien e x t r a b e d e l i n g : ' s zomers t w i n t i g , ' s w i n t e r s d e r t i g cent i n de week. Het loon i n de w e r k i n r i c h t i n g v a r i e e r d e van v i j f t i g cent t o t twee gulden i n de week. Daarnaast kregen de opgenomenen d r i e m a a l t i j d e n per d a g : naast twee roggebroodmaaltijden een warme m a a l t i j d met v o o r a l bonen a l s b e l a n g r i j k s t e b e s t a n d d e e l .

Het l o o n w e r k , dat aan de w e r k i n r i c h t i n g was u i t b e s t e e d , bestond voora l u i t het l e z e n vvooran k o f f i e b o n e n , erwten e t c . Hetgeen op e i g e n i n i t i voora -t i e f geproduceerd werd bes-tond v o o r a l u i -t -t o u w p l u i z e n en he-t weven van t a p i j t e n , m a t t e n , b e h a n g s e l l i n n e n , d w e i l e n , koedekken e t c . De gemeente keerde een j a a r l i j k s e s u b s i d i e u i t aan de w e r k i n r i c h t i n g en v e r s c h a f t e k o s t e l o o s onderdak i n het voormalige C a e c i l i a G a s t h u i s . Overigens bleek u i t een onderzoek van 1895*^ de L e i d s e w e r k i n r i c h t i n g de r e n d a b e l s t e van Nederland te z i j n . Van 1891 t o t 1893 waren de opbrengsten groot genoeg om de kosten van a d m i n i s t r a t i e en g r o n d s t o f f e n t e dekken en z e l f s b i j n a de k o s t e n van v o e d i n g s m i d d e l e n .

Maar n i e t i e d e r e e n was zo complimenteus over de S t e d e l i j k e W e r k i n r i c h t -i n g . Zowel de comm-iss-ie v o o r w e r k v e r s c h a f f -i n g u -i t 1885 a l s g e t u -i g e n voor de S t a a t s c o m m i s s i e voor A r b e i d s e n q u e t e u i t 1889 c o n s t a t e e r d e n zeer g r o t e a f k e e r jegens de w e r k i n r i c h t i n g * *1. B i j zowel de mannen a l s

vrouw-en bestond deze w e e r z i n . " D i k w i j l s kwam, a l s de man b e r e i d was daar te gaan a r b e i d e n , de vrouw tussen beide met een ' d a t z a l n o o i t g e b e u r e n ' " ,

co

v a l t i n een r a p p o r t u i t 1885 t e l e z e n .

hun a f k e e r tegen deze i n s t e l l i n g u i t het f e i t , dat de w e r k i n r i c h t i n g i n 64

d e z e l f d e s f e e r getrokken werd a l s s t r a f i n r i c h t i n g e n . Aan welke o o r -zaak t e n s l o t t e s c h r e e f de d i r e c t e u r der S t e d e l i j k e W e r k i n r i c h t i n g z e l f t o e , dat w e r k l o z e n er zo ongaarne kwamen? De heer A . B i n n e n d i j k : "Dat de nood _niet hoog genoeg i s " ^ .

Heeft de d i r e c t e u r van de w e r k i n r i c h t i n g g e l i j k ? Volgens hoofdonder-w i j z e r H. van der Heyde zou de a f k e e r op een s t e r k , maar ongegrond voor-oordeel b e r u s t e n6 6. We zagen reeds i n hoofdstuk twee dat ook

burge-meester De Laat de Kanter d i e mening was toegedaan. De heer B i n n e n d i j k z e l f b e g r i j p t de a f k e e r n i e t en noemt een w e r k l o z e , d i e honger h e e f t en t o c h z i j n i n s t e l l i n g m i j d t , een dwaas. "Het i s dan b e t e r , dat h i j d i e p e d a n t e r i e maar weg l a a t " . De opgenomenen hadden het immers zo s l e c h t nog n i e t . "Soms nemen z i j het e r nu a l zo goed v a n , dat i k denk: hoe i s het m o g e l i j k ? "6 7.

Desondanks bedankten v e l e a r b e i d e r s voor de e e r z i c h b i j de c l i e n t è l e van de heer B i n n e n d i j k te mogen s c h a r e n . Voor een deel bestond deze immers

CO

u i t mensen d i e wegens dronkenschap waren o n t s l a g e n . E. Kappert s p r e e k t van "een massa d r o n k a a r d s " en van "een d r o e v i g z o o d j e " . V o o r z i t t e r van het ANWV, de heer C. Kouw, had wel e n i g b e g r i p voor de zogenaamde " p e d a n t e r i e " der a r b e i d e r s : " V e l e g e z i n n e n l a t e n z i c h l i e v e r dood-hongeren dan gebruik te maken van z u l k eene i n r i c h t i n g "6^ .

D u i d e l i j k i s , dat de t w e e l e d i g e f u n c t i e van de w e r k i n r i c h t i n g n i e t p o s i t i e f h e e f t gewerkt: b e d e l a a r s en w e r k l o z e n worden over d e z e l f d e l i e f d a d i g e kam g e s c h o r e n . Verder kan de vraag g e s t e l d worden, i n hoe-v e r r e de d i r e c t e u r hoe-van de S t e d e l i j k e W e r k i n r i c h t i n g z e l f hoe-vanwege z i j n o p v a t t i n g e n een belemmering i s geweest voor het goed f u n c t i o n e r e n van het b e l a n g r i j k s t e wapen, dat de gemeente tegen de w e r k l o o s h e i d i n z e t t e .

In deze p e r i o d e bleken pogingen om t o t een s t a t i s t i e k van de w e r k l o o s -h e i d te komen, m o e i l i j k u i t v o e r b a a r . Wel z i j n e r s t a t i s t i s c -h e gegevens van i n s t e l l i n g e n van armenzorg, maar deze z i j n w e i n i g o n t h u l l e n d over het v e r l o o p van de w e r k l o o s h e i d7 0.

Het a a n t a l ondersteunden van de L e i d s c h e M a a t s c h a p p i j van Weldadig-h e i d was a f Weldadig-h a n k e l i j k van de r e n t e n en g i f t e n aan de k a s . Het a a n t a l t e w e r k g e s t e l d e n b i j deze i n s t e l l i n g was a f h a n k e l i j k van de omvang van de o r d e r s van het m i n i s t e r i e van k o l o n i ë n . Ook de a a n t a l l e n opgenomenen b i j de S t e d e l i j k e W e r k i n r i c h t i n g geven geen i n z i c h t i n het v e r l o o p van

de w e r k l o o s h e i d : de j a a r l i j k s e gemiddelden z i j n v e r d a c h t c o n s t a n t , hetgeen v e r k l a a r d moet worden u i t de algemeen heersende gevoelens van a f k e e r jegens deze i n s t e l l i n g . Kortom: het a a n t a l mensen, dat door l i e f d a d i g h e i d bedeeld w e r d , g e e f t n i e t de mate van armoede a a n , nog minder de mate van w e r k l o o s h e i d , maar s l e c h t s de mate van w e l d a d i g h e i d

M o g e l i j k kunnen m i g r a t i e g e g e v e n s meer l i c h t op de omvang van de werk-l o o s h e i d i n L e i d e n werpen. De v e r o n d e r s t e werk-l werk-l i n g d a a r b i j i s , dat hoge

73

v e r t r e k o v e r s c h o t t e n zouden duiden op hoge w e r k l o o s h e i d . In hoeverre b i j v e r t r e k u i t L e i d e n de woningmarkt en de a a n t r e k k e l i j k h e i d van de gemeente van v e s t i g i n g een r o l s p e l e n , i s m o e i l i j k te meten. Tot en met 1886 i s e r sprake van een v e s t i g i n g s o v e r s c h o t , daarna van een v e r -t r e k o v e r s c h o -t ' ' ' ' . De v e r k l a r i n g voor he-t v e s -t i g i n g s o v e r s c h o -t kan l i g g e n i n een ruimere woningmarkt a l s g e v o l g van een s t e r k e bevolkingsafname

75

i n het v e r l e d e n . V e r d e r kan de a g r a r i s c h e c r i s i s ook een r o l hebben g e s p e e l d .

De v e r t r e k o v e r s c h o t t e n na 1886 moeten d e e l s v e r k l a a r d worden u i t de toename van de g e b o o r t e o v e r s c h o t t e n van rond v i j f h o n d e r d i n de j a r e n t a c h t i g t o t rond de achthonderd b i j de e e u w w i s s e l i n g . O p v a l l e n d hoog z i j n e c h t e r de v e r t r e k o v e r s c h o t t e n van 1888 t o t 1890, van 1895 t o t 1899 en i n 1902 en 1903. Omdat de s t i j g i n g i n de p e r i o d e 1888 t o t 1890 zo s t e r k w a s , zou de v e r k l a r i n g i n de s l e c h t e w e r k g e l e g e n h e i d s s i t u a t i e kunnen l i g g e n . Voor de p e r i o d e 1895-1899 s p e e l t z e k e r de woningmarkt een r o l , omdat toen g e b i e d s u i t b r e i d i n g werd aangevraagd en e x t r a w i j k e n werden a a n g e l e g d . Dat ook de werkgelegenheid een r o l z a l hebben gespeeld i s w a a r s c h i j n l i j k , omdat een zekere s t a g n a t i e van de econo-mische g r o e i i n L e i d e n samenviel met een z e k e r e e x p a n s i e i n de r e s t van N e d e r l a n d ^ . Voor de p e r i o d e 1902-1903 z a l w e r k g e l e g e n h e i d ook een oorzaak z i j n geweest voor het hoge v e r t r e k o v e r s c h o t , omdat toen de woningnood minder n i j p e n d was a l s g e v o l g van de aanbouw van nieuwe w i j k e n . Kortom: op b a s i s van de v e r t r e k o v e r s c h o t t e n mag verwacht worden dat i n de p e r i o d e n 18881890, 18951899 en 19021903 de w e r k g e l e g e n -h e i d i n L e i d e n b i j de l a n d e l i j k e a c -h t e r b l e e f .

v e r h o o g d . Ook i n de b e p a l i n g e n van de gemeentebestekken werd het l o o n i n 1901 hoger g e s t e l d dan i n 1895 was v o o r g e s t e l d . In het n a j a a r van 1902 worden aanvragen voor l o o n s v e r h o g i n g e n weer a f g e w e z e n . Deze gegevens b e v e s t i g e n het b e e l d , dat e r i n de j a r e n t o t 1890 en de p e r i o d e 1895-1900 s p r a k e zou z i j n van een ruime a r b e i d s m a r k t .

Z o a l s i n h o o f d s t u k een reeds b l e e k , was e r i n de w i n t e r van 1884-85 i n L e i d e n g r o t e w e r k l o o s h e i d . O p m e r k e l i j k i s , dat het L e i d s c h Dagblad meende, d a t de t o e s t a n d i n L e i d e n minder zorgwekkend was dan i n andere

78

gemeenten . D i t stemt overeen met de j u i s t besproken m i g r a t i e g e g e v e n s . Toch moet worden aangenomen, dat het a b s o l u t e a a n t a l w e r k l o z e n i n L e i d e n t o e n hoger l a g dan de 411 personen d i e s t e u n vroegen b i j de s p e c i a l e commissie v o o r w e r k v e r s c h a f f i n g . Dezen vormen n a m e l i j k op een b e r o e p s -b e v o l k i n g van ongeveer 16000 personen minder dan d r i e p r o c e n t . Het i s n i e t w a a r s c h i j n l i j k , dat een d e r g e l i j k l a a g p e r c e n t a g e z o ' n c o n s t e r -n a t i e teweeg h e e f t g e b r a c h t . Het f e i t d a t a l l e e -n a l b i j de f i r m a De Heyder & Co 300 mensen werden o n t s l a g e n , d o e t vermoeden, dat het werk-l o o s h e i d s p e r c e n t a g e v e e werk-l hoger i s geweest.

O p m e r k e l i j k i s t e n s l o t t e , dat j u i s t gedurende de d e b a t t e n o v e r de a r b e i d s b e u r s i n 1904 en 1905 n i e t êen k e e r wordt g e z e g d , dat de werk-l o o s h e i d op d a t moment hoog i s . In de p e r i o d e n van v e r m o e d e werk-l i j k hoge w e r k l o o s h e i d wordt d i e hoge w e r k l o o s h e i d s t e e d s b e v e s t i g d door u i t s p r a k e n van r a a d s l e d e n o f door ingekomen s t u k k e n van b i j v o o r b e e l d v a k -v e r e n i g i n g e n . Het l i j k t daarom w a a r s c h i j n l i j k , dat i n 1904 en 1905 de w e r k l o o s h e i d minder e r n s t i g was.

De s l o t s o m o v e r de omvang van de w e r k l o o s h e i d i n L e i d e n o v e r de p e r i o d e 1880-1905 l u i d t a l s v o l g t :

van 1880-1884: de w e r k l o o s h e i d v a l t mee;

van 1884-1886: de w e r k l o o s h e i d i s h o o g , maar l a g e r dan i n de omgeving; yan 1887-1890: de w e r k l o o s h e i d i s h o o g ;

van 1 8 9 1 - 1 8 9 3 : de w e r k l o o s h e i d l o o p t t e r u g ;

van 1 8 9 4 - 1 9 0 0 : de w e r k l o o s h e i d i s h o o g , met name na de brand i n de k a t o e n f a b r i e k i n 1897;

van 1901-1902: de w e r k l o o s h e i d v a l t mee;

van 1 9 0 2 - 1 9 0 3 : de w e r k l o o s h e i d i s aan de hoge k a n t ; van 1 9 0 4 - 1 9 0 5 : de w e r k l o o s h e i d l o o p t t e r u g .

NOTEN:

1 H . A . C . B r a n d e r h o r s t , Het economisch l e v e n , L e i d e n ( 1 8 6 0 - 1 9 6 0 ) 3 4 4 .

2 P . J . B l o k , G e s c h i e d e n i s e e n e r H o l l a n d s c h e S t a d i n den nieuwere t i j d (Den Haag 1918) 19. ;

3 J . P . Duyverman, Het b e s t u u r d e r gemeente, L e i d e n ( 1 8 6 0 - 1 9 6 0 ) 9 7 .