HET PROCES

/ 1 144

HET PROCES

Een onderzoek naar

creatief schrijven

Masterscriptie  van     Merlijn  Torensma  

Eerste  begeleider  

dr.  R.A.  Hummel  

Tweede  begeleider   dr.  E.  van  Es  

Het Proces

Een onderzoek naar creatief schrijven bij vijf Nederlandse auteurs  

Masterscriptie Kunst Cultuur en Media, Rijksuniversiteit Groningen

Door:

Merlijn Torensma

Studentnummer:

s1164147

Eerste begeleider:

dr. R.A. Hummel

Tweede begeleider:

dr. E. van Es

Kunsteducatie

Plaats:

Leeuwarden

Schepping is een oneindig

fascinerende gebeurtenis, een

grenzeloze bekoring die almaar

doorgaat en steeds nieuwe wegen

vindt.

Voorwoord

Dit  onderzoek  gaat  over  hoe  creativiteit  werkt.  In  het  bijzonder  gaat  het  over  creativiteit  bij  het  schrijven   van  proza  en  poëzie.  Binnen  de  opleiding  Kunst,  Cultuur  &  Media  van  de  Rijksuniversiteit  Groningen  wordt   veel  aandacht  besteed  aan  sociologie,  cognitie  en  kunstfilosofie.  Creativiteit  is  een  fenomeen  dat  een  plek   heeft  in  elk  van  die  drie  studierichtingen:  creativiteit  is  alleen  mogelijk  doordat  het  wordt  beïnvloed  door   de  wereld  om  ons  heen,  door  onze  biologische  mogelijkheden  en  door  ons  denken  over  het  leven  en  de   verbeelding   daarvan.   Vanwege   al   deze   raakvlakken   was   het   onderzoek   interessant   om   uit   te   voeren.   Gepoogd  is  om  dit  onderzoek  naar  creativiteit  zo  concreet  en  praktisch  mogelijk  te  houden  met  als  doel   dat   de   uitkomsten   toegepast   kunnen   worden   in   een   educatieve   omgeving   zoals   bij   de   opleiding   Communication  &  Multimedia  Design  (CMD)  waar  ik  les  geef  in  persoonlijke  en  professionele  ontwikkeling,   communicatie,  copywriting  en  fotografie.  Dat  dit  onderzoek  is  geslaagd,  tenminste  naar  mijn  bescheiden   mening,  is  te  danken  aan  een  kleine  groep  mensen  die  op  hun  wijze  een  bijdrage  hebben  geleverd.  

  Dank  is  verschuldigd  aan  de  vijf  auteurs  die  de  deuren  van  hun  werkkamers  openden  en  tijd  vrij   maakten   om   antwoord   te   geven   op   een   groot   aantal   vragen.   Anne   Feddema,   Kees   ’t   Hart,   Joke   van   Leeuwen,  Jean  Pierre  Rawie  en  Anita  Terpstra  gaven  tijdens  de  interviews  nieuwe  inzichten  in  het  creatieve   proces   dat   een   schrijver   of   dichter   doormaakt.   De   methodes   die   zij   gebruiken,   zijn   individueel   erg   verschillend  en  tegelijk  blijken  er  algemene  wetten  te  zijn  die  gelden  voor  de  creatieve  schrijfprocessen  die   worden  doorlopen.  Vanuit  academisch  oogpunt  is  de  vergaarde  kennis  waardevol  omdat  het  nieuw  licht   werpt  op  het  creatieve  proces  én  op  de  gebruikte  methodes,  maar  even  waardevol  kunnen  de  inzichten   zijn  voor  mensen  die  zich  in  de  praktijk  bezighouden  met  het  maken  van  literatuur  –  denk  hier  bijvoorbeeld   aan  schrijvers,  redacteuren  en  docenten  van  bijvoorbeeld  schrijfopleidingen.  Voor  mij  als  docent  bij  CMD   zijn   de   uitkomsten   van   het   onderzoek   zeer   goed   bruikbaar   en   ik   verwacht   in   de   toekomst   een   vervolgonderzoek  te  doen  met  als  doel  een  toolbox  voor  creatief  schrijven  te  maken.  

  Dank   ook   is   verschuldigd   aan   de   begeleiders   van   de   Rijksuniversiteit   Groningen.   Met   name   de   eerste   lezer   Rhea   Hummel   gaf   tijdens   het   opstellen   en   uitvoeren   van   dit   onderzoek   de   nodige   opbouwende   kritiek   die   ervoor   zorgde   dat   het   onderzoek   niet   alleen   leuk   was   om   te   doen,   maar   ook   voldoende  academische  onderbouwing  kreeg.  In  een  later  stadium  hielp  ze  met  het  vinden  van  de  juiste   focus  die  nodig  was  voor  het  verwerken  van  de  veelheid  aan  informatie  die  was  verzameld.  

  Tot   slot   is   er   natuurlijk   dank   verschuldigd   aan   het   thuisfront   vanwege   het   geduld,   het   actief   meedenken  en  meelezen  en  het  geven  van  morele  steun.  

Inhoudsopgave

1. Inleiding

8

2. Creativiteit

16

3.Educatie en creativiteit

35

3.1 Wat is leren? 35

3.2 Hoe leren we? 37

3.3 Leren en educatie 40

3.4 De rol van educatie bij creativiteit 41 3.5 Conclusie over educatie en creativiteit 42

4. Onderzoeksmethode

44

4.1 Onderzoeksopzet 44

4.2 Methode van data verzamelen 45

4.3 Respondenten 46

4.3 Data-analyse 47

5. De interviews

50

5.1 Jean Pierre Rawie: ‘Nabootsen, evenaren, overtreffen’ 51 5.2 Joke van Leeuwen: ‘Van vorm naar verbeelding’ 55 5.3 Kees ’t Hart: ‘Archief van kennis en ervaring’ 60 5.4 Anne Feddema: ‘Fluiten tegen de melodie in’ 65 5.5 Anita Terpstra: ‘Een spanne van honderdduizend’ 69

6. Analyse & conclusie

74

6.1 Visie op creativiteit 74

6.2 Oriëntatie 75

6.3 Divergeren 76

6.4 Convergeren 77

6.5 Realisatie 78

6.6 Analyse van creativiteit 79 6.7 Analyse van het creatieve schrijfproces 80

6.8 Eindconclusie 86

7. Aanbevelingen

88

8. Samenvatting

90

9. Bibliografie

91

10. Bijlagen

94

Volgens mijn bevindingen is een

wezenlijke factor bij creativiteit

het Janus-achtige denken, het

vermogen om actief twee

tegengestelde ideeën of beelden te

vatten of twee tegengestelde emoties

te voelen.

1. Inleiding

Dit  onderzoek  gaat,  zoals  gezegd,  over  creatief  schrijven.  De  focus  ligt  op  methodes  die  worden  gebruikt   bij  het  schrijven  van  creatieve,  literaire  teksten  en  hoe  deze  te  gebruiken  zijn  in  een  educatieve  omgeving.   De   aanleiding   van   dit   onderzoek   heeft,   zoals   ik   in   de   volgende   paragraaf   duidelijk   maak,   een   hele   praktische  oorsprong.  Niet  alleen  is  het  een  doel  om  een  beter  begrip  te  krijgen  van  het  schrijfproces,  maar   ook  hoe  deze  kennis  toe  te  passen  is  in  een  educatieve  vorm.  

  Om  te  weten  welke  schrijfmethodes  werken  in  een  educatieve  omgeving,  doe  ik  aan  de  hand  van   bestaande   wetenschappelijke   theorieën   eerst   onderzoek   naar:   1.   creativiteit   en   2.   educatie.   In   het   onderzoek  naar  creativiteit,  definieer  ik  aan  de  hand  van  bestaande  wetenschappelijke  theorieën  eerst  wat   creativiteit  is  en  richt  ik  mij  vervolgens  op  het  verloop  van  creatieve  processen.  Op  basis  van  de  algemene   creatieve  processen  kan  er  preciezer  gekeken  worden  hoe  de  processen  eruit  zien  bij  het  schrijven.  In  het   onderzoek   naar   educatie   kijk   ik   eerst   naar   wat   leren   is,   omdat   we   pas   over   educatie   kunnen   spreken   wanneer  we  weten  hoe  het  leren  zich  voltrekt  bij  mensen.  Het  is  ook  daarom  dat  in  het  theoretisch  kader   veel  aandacht  wordt  besteed  aan  hoe  we  leren.  Gezocht  is  naar  theorieën  die  het  leerproces  beschrijven  en   daarbij   ook   aandacht   hebben   voor   creativiteit.   Met   name   aan   de   hand   van   de   bevindingen   van   onderwijskundigen  Knud  Illeris  en  Ken  Robinson  wordt  verderop  in  deze  tekst  duidelijk  gemaakt  hoe  het   leren   werkt   en   hoe   we   daarmee   om   kunnen   gaan.   Aan   de   hand   van   kwalitatief   onderzoek   toets   ik   vervolgens   de   theorie   over   creativiteit   en   kijk   ik   welke   praktische   methodes   door   schrijvers   zelf   worden   toegepast.   Deze   methodes   worden   vervolgens   naast   de   theorie   geplaatst.   In   de   eindconclusie   van   dit   onderzoek   worden   de   uitkomsten   van   de   interviews   naast   de   theorie   over   creativiteit   en   educatie   geplaatst.  

Deelnemende  auteurs  aan  dit  onderzoek  zijn:     •   Anne  Feddema  

  •   Kees  ‘t  Hart     •   Joke  van  Leeuwen     •   Jean  Pierre  Rawie     •   Anita  Terpstra  

Alle   vijf   hebben   ze   succes   geoogst   op   het   gebied   waarin   ze   actief   zijn.   Feddema   deed   dat   als   schrijver,   dichter  en  schilder.  Hij  won  ondermeer  in  2009  de  Gysbert  Japicxpriis  voor  de  bundel  Reidhintsje  op  ’e  Styx.   ’t  Hart  is  meermaals  genomineerd  voor  de  Libris  Literatuurprijs,  schreef  aan  de  hand  van  interviews  met   collega-­‐auteurs  een  boek  over  het  schrijverschap  en  geeft  les  aan  de  schrijversvakschool.  Van  Leeuwen  is   een  van  de  meest  productieve  auteurs  met  ruim  vijftig  boektitels  op  haar  naam.  Ze  won  in  2014  de  AKO   Literatuurprijs   voor   haar   roman   Feestelijk   begin.   Rawie   is   een   van   de   best   verkopende   dichters   van   Nederland.   Van   zijn   bundel   De   tijd   vliegt,   maar   de   dagen   gaan   te   traag   (2012)   werden   meer   dan   vijftienduizend   exemplaren   verkocht,   wat   meer   is   dan   welke   andere   poëziebundel   in   het   Nederlandse   taalgebied.  In  totaal  zijn  er  meer  dan  150.000  bundels  van  Rawie  verkocht,  meldt  zijn  uitgever.  In  2008  won   hij  de  Charlotte  Köhler  Prijs,  een  driejaarlijkse  oeuvreprijs.  Terpstra,  tot  slot,  schrijft  thrillers  die  zowel  in   het  Nederland  als  Franse  en  Duitse  taalgebied  worden  uitgegeven  en  waarvan  het  succes  in  verkoopcijfers   en  goede  kritieken  gestaag  groeit.  

  Dat  de  auteurs  een  zich  bezighouden  met  uiteenlopende  vormen  van  literatuur  en  dat  zij  daardoor   verschillende  posities  innemen  in  het  literaire  veld,  vormt  geen  probleem  voor  dit  onderzoek.  Het  is  naar   mijn   mening   zelfs   een   onoverkomelijk   feit   dat   er   verschillen   zijn.   Zelfs   wanneer   vijf   schrijvers   waren   benaderd   die   alle   vijf   boeken   schrijven   in   hetzelfde   genre,   dan   nóg   waren   de   verschillen   in   hun   werken   groot  geweest.  Bij  literatuur  is  juist  het  unieke,  singuliere  zo  kenmerkend  voor  een  auteur  net  zoals  dat   wanneer   vijf   portretschilders   uit   eenzelfde   periode   en   stroming   zouden   worden   vergeleken   dat   ieder   werken  oplevert  die  herkenbaar  zijn  aan  een  eigen  toets.  Waar  ik  in  dit  onderzoek  naar  kijk,  zijn  uiteraard   de   individuele   verschillen,   maar   vooral   ook   de   waarneembare   overeenkomsten   van   het   creatieve   schrijfproces.  

1.1 Aanleiding 

De   aanleiding   van   dit   onderzoek   is   persoonlijk   en   heeft   een   lange   geschiedenis.   Rond   mijn   achtste   of   negende  nestelde  zich  het  idee  in  mijn  hoofd  dat  ik  schrijver  zou  worden.  Na  het  schrijven  van  een  paar   korte  verhalen,  waarvan  een  aantal  werd  gepubliceerd  in  de  schoolkrant,  kreeg  ik  van  de  mensen  om  mij   heen  de  bevestiging  dat  ik  goed  kon  schrijven.  Dit  versterkte  het  idee  dat  ik,  als  ik  later  groot  was,  een   serieus  schrijver  zou  kunnen  worden.  Op  de  middelbare  school  deed  ik  mijn  best  bij  Nederlands  en  Engels   en   ook   toen   schreef   ik   een   aantal   verhalen   die   hun   weg   naar   boekjes   en   tijdschriften   vonden.   De   beste   keuze  om  beter  te  worden  in  het  schrijven  leek  de  School  voor  Journalistiek  in  Zwolle.  Vier  jaar  studeerde   ik  er  Geschreven  Pers  en  liep  ik  stage  bij  de  Leeuwarder  Courant  en  Filosofie  Magazine,  maar  ik  bleef  met   een   heel   onbevredigend   gevoel   zitten:   ik   had   veel   geleerd   over   journalistiek,   iets   over   de   opbouw   van   nieuwsverhalen,  maar  nagenoeg  niets  over  het  schrijven  van  literaire  teksten.  

  In  de  hoop  meer  te  begrijpen  van  literatuur,  begon  ik  in  1999  aan  Rijksuniversiteit  Groningen  met   Algemene   Literatuurwetenschap.   Die   studie   leverde   veel   inzichten   op,   vooral   over   hermeneutiek   en   sociologische   benaderingen   van   literatuur   en   een   enkele   collegereeks   zoals   die   van   prof.   dr.  Scholz   gaf   nieuwe   inzichten   over   het   thema   inspiratie .  Toch   bleek   de   studie   een   deceptie   omdat   het   vooral   veel  1

theorie  en  niet  de  handvaten  opleverden  waar  ik  toen  behoefte  aan  had.  Op  de  School  van  Journalistiek   werd   uitgelegd   hoe   een   tekst   opgebouwd   kan   worden   en   welke   verschillende   genres   er   zijn,   aan   de  

 Dit  vak  leverde  bijvoorbeeld  een  essay  op  over  de  verschillen  tussen  Plato,  Aristoteles,  Friedrich  

1

universiteit   was   aandacht   voor   meer   filosofische   opvattingen   over   het   schrijverschap   en   de   invloed   van   bijvoorbeeld  de  omgeving  op  het  ontstaan  van  een  tekst.  Zoals  Kees  ’t  Hart  ook  tijdens  mijn  interview  met   hem   zei,   heeft   de   academische   kennis   die   nu   aangeboden   wordt   nauwelijks   nut   tijdens   het   creatieve   proces.  

  Op  geen  van  de  hogescholen  en  universiteiten  in  Nederland  leek  een  opleiding  te  bestaan,  die  was   gericht  op  het  ontwikkelen  van  de  creatieve,  literaire  vaardigheden  die  nodig  zijn  om  te  schrijven.  Hoewel   ik  thuis  nog  wel  eens  achter  mijn  computer  kroop  en  een  paar  zinnen  schreef,  bleven  uitgebreide  literaire   pogingen   achterwege.   Jaren   werkte   ik   als   journalist,   presentator,   manager   bij   een   bank   en   communicatieadviseur  met  telkens  op  de  achtergrond  de  gedachte  om  het  schrijven  weer  serieus  op  te   pakken.   Drie   jaar   geleden   begon   ik   met   lesgeven   bij   de   opleiding   Communication   &   Multimedia   Design   (CMD)   aan   de   NHL   Hogeschool .   Bij   die   opleiding   werd   ik   voor   het   eerst   in   jaren   weer  2

geconfronteerd   met   methodes   die   creativiteit   stimuleren.   Voor   het   ontwikkelen   van   multimediale   concepten,   reclamecampagnes   en   copywriting   zijn   talloze   methodes   ontwikkeld.   Eerstejaars   wordt   bijvoorbeeld   vaak   aangeraden   het   boek   Creativiteit   Hoe?   Zo!   te   lezen   (2003).   In   dat   boek   staat   een   honderdtal   methodes   die   de   creativiteit   stimuleren.   Waar   de   methodes   op   gebaseerd   zijn   en   welke   wetenschappelijke  basis  ze  hebben,  is  onduidelijk.  Het  zijn  vooral  uit  de  praktijk  gegrepen  voorbeelden.   Daarmee  geconfronteerd,  verdiepte  ik  mij  opnieuw  in  methodes  voor  creatief  schrijven.  Dat  leverde  een   klein  aantal  Nederlandse  publicaties  en  honderden  Amerikaanse  onderzoeken  op.  Creative  writing  heeft  op   veel  van  de  Amerikaanse  academies  een  vaste  plek.  Hier  lijkt  het  nauwelijks  voet  aan  de  grond  te  hebben   gekregen.   Wel   zijn   er   verspreid   door   het   land   verschillende   schrijversvakscholen   gekomen,   alle   zonder   accreditatie   van   de   overheid.   De   Rietveld   Academie   heeft   de   afstudeerrichting   Beeld   en   Taal   waarbij   enigszins  aandacht  is  voor  het  maken  van  ‘boekjes’  zoals  het  op  haar  website  wordt  omschreven.  Het  gaat   hier   echter   niet   om   een   schrijfopleiding.   Het   is   een   studierichting   die   zich   richt   op   de   bestudering   van   kunstenaars  die  beeld  en  taal  combineren  in  hun  werk.  De  studenten  worden  gestimuleerd  eenzelfde  soort   combinatie  te  maken.  

  Bij  de  opleiding  CMD  komen  regelmatig  vragen  van  studenten  die  meer  willen  weten  over  creative   writing.  Voor  het  maken  van  designs  en  grafisch  werk  kennen  ze  meestal  wel  methodes  om  het  creatieve   proces  te  starten,  voor  tekst  niet.  Dezelfde  vraag  is  voor  mijzelf  ook  nog  steeds  relevant  omdat  ik  enerzijds   de  studenten  wil  voorzien  van  goed  advies  en  anderzijds  het  schrijven  weer  heb  opgepakt,  maar  af  en  toe   blijf  verlangen  naar  een  dieper  inzicht  in  creativiteit  en  handvaten.  Het  blijft  zoeken  naar  bronnen  die  én   een  goede  definitie  geven  van  creativiteit  én  methodes  aanreiken  die  helpen  bij  het  creatieve  schrijfproces   vanuit   een   gedegen   wetenschappelijke   onderbouwing.   De   aanleiding   van   dit   onderzoek   is   om,   vanuit   academisch  perspectief,  informatie  te  verzamelen  die  inzicht  geeft  in  het  creatieve  proces  en  methodes   voor  creatief  schrijven.  

 CMD  is  een  opleiding  waar  studenten  leren  hoe  ze  communicatiemiddelen  en  -­‐strategieën  én  

2

multimediale  uitingen  en  strategieën  moeten  ontwerpen.  De  opleiding  is  volledig  praktijkgestuurd  (er   wordt  uitsluitend  gewerkt  aan  opdrachten  die  bedrijven  neerleggen  bij  de  studenten)  en  vraaggestuurd  (er   is  geen  vast  curriculum  en  de  studenten  geven  zelf  aan  waar  ze  behoefte  aan  hebben  qua  kennis  en  

1.2 Probleemstelling

Er   is   onvoldoende   koppeling   tussen   bestaande   academische   kennis   over   creatief   schrijven   en   de   educatieve   praktijk.   Dit   leidt   ertoe   dat   er   op   scholen   ofwel   niets   wordt   aangeboden   ofwel   mogelijk   verkeerde   methodes   worden   aangeboden   om   het   creatief   schrijven   over   te   brengen   aan   leerlingen   en   studenten.  Kennis  over  het  creatieve  proces  bestaat  er  wel  degelijk.  Zo  is  uit  eerder  onderzoek  bekend  hoe   auteurs   zich   voelen   tijdens   een   creatief   proces   (Csikszentmihalyi,   1999),   hoe   de   denkprocessen   globaal   verlopen  bij  een  creatief  proces  als  het  schrijven  van  literatuur  (Wallas,  1926;  Flower  &  Hayes,  1980).  Deze   onderzoeken  bieden  voldoende  perspectieven  voor  een  theoretisch  kader.  Echter  blijven  de  beschrijvingen   over  het  creatieve  proces  abstract  en  wordt  er  vaak  nauwelijks  een  koppeling  gemaakt  met  educatie.  

1.3 Doelstelling

Het  doel  van  dit  onderzoek  is  om  voldoende  wetenschappelijke  kennis  en  inzichten  te  verzamelen  over  het   creatieve  schrijfproces  en  het  proces  van  leren.  Dit  moet  de  basis  worden  voor  het  ontwikkelen  van  een   educatief   middel,   bijvoorbeeld   een   toolbox   voor   schrijvers.   In   dit   onderzoek   gaat   het   nog   niet   om   het   daadwerkelijk  maken  van  zo’n  toolbox,  maar  om  het  verbinden  van  de  theorie  met  best  practices.  Het  gat   tussen  theorie  en  praktijk  moet  gedicht  worden.  Een  empirisch  onderzoek  is  daarbij  nodig  om  te  kijken   hoe   het   creatieve   proces   bij   schrijvers   verloopt   en   welke   methodes   de   auteurs   gebruiken   tijdens   dat   proces.  Aan  het  einde  van  dit  onderzoek  moet  de  lezer  een  beeld  hebben  van  creativiteit,  educatie  en  een   reeks  beproefde  schrijfmethodes.  

1.4 Hoofdvraag

De  hoofdvraag  van  dit  onderzoek  luidt:  

Hoe  kan  kennis  over  enerzijds  het  creatieve  schrijfproces  en  anderzijds  educatie  zo  met  elkaar  

verbonden  worden  dat  dit  een  aantal  praktische  uitgangspunten  biedt  voor  een  toolbox  voor  

schrijvers?  

1.5 Deelvragen

De  deelvragen  van  dit  onderzoek  hebben  betrekking  op  de  volgende  onderwerpen:   1. Creativiteit


Wat  is  het  creativiteit?  Hoe  ziet  creativiteit  eruit?  Hoe  werkt  creativiteit?   2. Educatie


Wat  is  educatie?  Hoe  werkt  educatie?   3. Schrijfprocessen


Wat  zijn  schrijfprocessen?  Hoe  werken  schrijfprocessen?  Hoe  sluiten  deze  schrijfprocessen  aan   op  de  educatieve  praktijk?  

4. Schrijfmethodes


kan  werken  zoals  een  mens  of  een  machine  kan  werken.  Het  is  veeleer  een  fenomeen  of  een  proces  dat  wel   of  niet  volgens  een  bepaalde  structuur  verloopt.  Hetzelfde  geldt  voor  de  andere  drie  onderwerpen.  Door   de  vragen  zo  te  stellen  als  ik  hierboven  doe,  maak  ik  me  schuldig  aan  wat  men  reïficatie  noemt,  ik  ken   menselijke  eigenschappen  toe  aan  dingen.  Hoewel  dat  misschien  een  tekortkoming  is  in  dit  onderzoek,  is   er  om  praktische  redenen  voor  gekozen  de  vragen  toch  zoals  hierboven  te  stellen  vanwege  het  leesgemak   en  de  begrijpelijkheid  van  de  tekst.  

De   onderwerpen   creativiteit   en   educatie   worden   in   het   theoretisch   kader   besproken.   Het   schrijfproces   wordt  deels  behandeld  in  het  theoretisch  kader  en  deels  in  het  empirisch  onderzoek  waarin  de  uitspraken   van  de  vijf  auteurs  aan  bod  komen.  De  methodes  zijn  volledig  gebaseerd  op  hoe  de  respondenten  te  werk   gaan  en  worden  daarom  toegelicht  aan  de  hand  van  een  empirisch  onderzoek.  In  de  eindconclusie  van  dit   onderzoek  worden  theorie  en  praktijk  bijeengebracht.  

1.6 Relevantie

Creativiteit   en   schrijven   zijn   belangrijk   voor   het   onderwijs,   de   kunstwereld,   het   bedrijfsleven   en   persoonlijke  ontwikkeling.  Het  heeft  een  grote  maatschappelijke  relevantie  om  beter  zicht  te  krijgen  op   hoe   creatief   schrijven   werkt,   welke   methodes   gebruikt   worden   of   kunnen   worden   en   welke   lessen   getrokken   kunnen   worden   voor   de   toekomst.   Dat   creativiteit   voor   het   onderwijs   belangrijk   is,   blijkt   bijvoorbeeld  uit  het  feit  dat  het  creatieve  denken  wordt  genoemd  als  een  van  de  21st  century  skills,  de  set   met   vaardigheden   die   veel   onderwijskundigen   en   beleidsmakers   nodig   achten   voor   toekomstige   generaties.  De  21st  century  skills  werden  ontwikkeld  in  de  Verenigde  Staten  in  een  poging  het  onderwijs,   beleidsmakers  en  het  bedrijfsleven  samen  te  brengen.  Met  het  oog  op  de  toekomst  werd  een  onderzoek   uitgevoerd   naar   wat   voor   competenties   mensen   nodig   hebben   (in   een   steeds   meer   digitaliserende   samenleving).   Op   dit   onderzoek   volgde   een   white   paper   en   daarop   volgden   wereldwijd   tientallen   vergelijkbare   initiatieven   waarbij   telkens   de   term   21st   century   skills   wordt   gebruikt   en   ook   telkens   een   aantal   van   dezelfde   competenties,   in   wisselende   samenstellingen,   terugkomen.   Het   gaat   meestal   om   cognitieve  vaardigheden  (de  noodzakelijke  kennis)  en  conatieve  vaardigheden  (de  sociale  vaardigheden).   Op  de  website  van  het  Landelijk  Kennisinstituut  Cultuureducatie  en  Amateurkunst  (LKCA)  is  te  lezen  dat   creativiteit,  kritisch  denken,  samenwerken,  empathisch  vermogen  en  mediawijsheid  onmisbaar  zijn,  niet   alleen   voor   het   kunstonderwijs,   maar   volgens   het   LKCA   en   de   overheid   ook   voor   andere   vakgebieden.   Zoals  Karin  Hoogeveen  en  Esther  Bos  (2013:  42)  het  stellen,  wordt  doorgaans  aangenomen  dat  kunst  en   cultuur  creativiteit  en  het  creatieve  denken  in  andere  domeinen  stimuleren.  Of  zoals  Seana  Moran  en  Vera   John-­‐Steiner  (2003:  2)  het  stellen:  

‘In  today’s  information,  technological  and  innovation  driven  society,  creativity  has  become  more  of  a   necessity  for  psychological  health  and  life  success.  It  can  no  longer  be  viewed  as  a  luxury  or  marginal   to  “the  good  life”;  it  is  essential  to  society’s  ability  to  develop  and  work  under  conditions  of  fast-­‐paced   change.’  

kunsten,  voor  innovatieve  ontwikkelingen  in  vrijwel  alle  domeinen  en  met  name  de  economie.  Robinson   stelt   dat   het   leren   aanspreken   van   creatieve   vaardigheden   ervoor   zorgt   dat   de   verbeelding   wordt   aangesproken,  dat  mensen  zich  bewuster  worden  van  zichzelf  en  hun  omgeving  en  dat  ze  hierdoor  in  staat   worden  gesteld  kritischere  burgers  te  worden.  De  producten  die  uit  een  creatief  proces  voortkomen,  zoals   poëzie   en   romans,   verrijken   het   leven   en   onze   levenskwaliteit,   zo   stelt   de   Amerikaans-­‐Hongaarse   psycholoog   Mihaly   Csikszentmihalyi,   wiens   theorie   ook   later   in   deze   tekst   behandeld   wordt.   Volgens   Csikszentmihalyi   zijn   het   deze   creatieve   producten   die   ons   informatie   geven   over   hoe   we   ons   leven   interessanter   en   productiever   kunnen   maken   (Csikszentmihalyi,   1999:   19).   In   een   vroege   studie   legt   de   Russische  psycholoog  Lev  Vigotsky  dat  creativiteit  een  proces  is  dat  zich  een  leven  lang  blijft  ontwikkelen.   Hij   benadrukte   dat   persoonlijke   transformatie   het   einddoel   is   van   creativiteit   –   het   creëren   van   toneelstukken,  drama’s,  gedichten,  romans  en  doet  iemand  voor  zichzelf.  Het  draagt  namelijk  bij  aan  de   persoonlijke  groei.  De  motivatie  om  te  schrijven  komt  voort  uit  een  drang  onszelf  te  verwezenlijken,  ons  te   perfectioneren  zowel  voor  onszelf  als  voor  de  buitenwereld.  (Moran  &  John-­‐Steiner,  2003:  20).  

Een  onderzoek  van  Time  Magazine,  dat  werd  gepubliceerd  op  20  mei  2013,  geeft  aan  dat  91  procent  van  de   Amerikanen   creativiteit   van   groot   belang   acht   voor   het   persoonlijke   leven   en   dat   83   procent   het   een   belangrijk  onderdeel  vindt  van  het  zakelijk  leven.  Het  gaat  om  een  populair-­‐wetenschappelijk  onderzoek   en   het   is   niet   volledig   duidelijk   hoe   het   onderzoek   exact   is   uitgevoerd.   Wel   toont   de   publicatie   in   het   toonaangevende  blad  aan  dat  creativiteit  een  onderwerp  is  dat  nu  brede  belangstelling  geniet  en  dat  een   groot  aantal  mensen  er  waarde  aan  hecht.  

  Dit  onderzoek  is  gericht  op  slechts  een  klein  deel  van  creativiteit,  namelijk  het  creatief  schrijven  en   dan  ook  nog  heel  specifiek  op  het  schrijven  van  poëzie  en  proza.  Dit  onderzoek  levert  echter  ook  nieuwe   inzichten  op  over  het  creatieve  proces  in  zijn  geheel,  over  de  verschillende  fases  die  doorlopen  worden  en   methodes  die  toegepast  worden.  De  bevindingen  van  dit  onderzoek  leveren  daarmee  een  bijdrage  aan  het   wetenschappelijke  discours  rondom  dit  thema.  Naast  creativiteit  is  educatie  een  belangrijk  onderwerp  van  

dit   onderzoek.   Dit   onderzoek   beschrijft   welke   methodes   helpen   om   creativiteit   te   stimuleren.   Door   te   kijken   hoe   mensen   in   het   algemeen   leren   en   dat   vervolgens   te   verbinden   aan   een   aantal   methodes   die   door  de  respondenten  worden  gebruikt,  wordt  een  relevante  input  geleverd  voor  een  later  te  ontwikkelen  

toolbox  voor  schrijvers.  

1.7 Leeswijzer

Dit  onderzoeksrapport  bestaat  uit  drie  delen.  Het  eerste  deel  is  het  theoretische  kader:  in  hoofdstuk  2  en  3   wordt  een  aantal  theorieën  verkend  over  creativiteit  en  educatie.  Het  tweede  deel  is  het  eigen  empirisch   onderzoek:   in   hoofdstuk   4   en   5   wordt   gekeken   naar   een   aantal   best   practices.   Het   derde   deel   bevat   de   conclusie  waarbij  theorie  en  praktijk  met  elkaar  verbonden  worden.    

Hoofdstuk  2  is  meer  dan  een  opsomming  van  theorieën  en  definities:  het  doel  is  om  te  komen  tot  een  beeld  

van  een  complex  begrip  als  creativiteit  dat  helpt  begrijpen  hoe  creatieve  processen  werken  en  uiteindelijk   hoe  auteurs  mogelijk  in  staat  zijn  een  creatieve  tekst  te  produceren.  

Hoofdstuk  3  heeft  als  doel  om  een  definitie  te  geven  van  educatie  en  dat  te  verbinden  aan  creativiteit.  De  

bevindingen  hiervan  worden  aan  het  einde  van  dit  onderzoeksrapport  gebruikt  om  te  kijken  of  en  hoe  de   methodes  die  schrijvers  gebruiken,  vertaald  kunnen  worden  naar  de  educatieve  praktijk.  

Hoofdstuk   4   behandelt   het   empirische   gedeelte   van   dit   onderzoek.   Uitgelegd   wordt   waarom   een  

kwalitatief  onderzoek  bij  vijf  Nederlandse  auteurs  nodig  was  en  hoe  dit  onderzoek  is  uitgevoerd.  

Hoofdstuk   5   beschrijft   het   schrijfproces   van   vijf   respondenten.   In   telkens   drie   à   vier   pagina’s   wordt   van  

iedere  auteur  een  beeld  geschetst  van  hoe  er  gedacht  wordt  over  creativiteit,  hoe  de  auteur  zich  oriënteert   op  het  scheppen  van  een  nieuw  product,  hoe  een  tekst  wordt  gerealiseerd  en  welke  methodes  erbij  komen   kijken.  Het  gaat  kortom  over  hoe  Rawie,  Van  Leeuwen,  ’t  Hart,  Feddema  en  Terpstra  schrijven.  

Hoofdstuk  6  bevat  de  conclusie  van  dit  onderzoek:  hierin  maak  ik  een  verbinding  tussen  de  uitspraken  van  

de  auteurs  en  de  theorie  over  creatief  schrijven  en  educatie.  De  schrijfmethodes  die  de  auteurs  gebruiken   worden   op   een   rij   gezet.   Daarmee   wordt   voldaan   aan   de   doelstelling   van   dit   onderzoek   om   vanuit   wetenschappelijke   bevindingen   een   reeks   uitgangspunten   te   formuleren   die   van   waarde   zijn   voor   de   educatieve  praktijk.  

Uit louter dromenstof zijn wij

gemaakt – wat ons is toegemeten ligt

in een zee van slaap.

2. Creativiteit

‘Over   schrijfprocessen   wordt   zoveel   onzin   verteld’,   zei  Arnon  Grunberg   15   maart   2015   in   Vrij   Nederland.   Voor  hem  was  alle  onzin  reden  om  mee  te  doen  aan  een  uitgebreid  onderzoek  waarbij  hij  met  elektroden   op   het   hoofd   schreef   aan   zijn   laatste   boek,   Het   Bestand.   Waar   Grunberg   op   doelt   is   dat   zijn   collega-­‐ schrijvers  vooral  onzin  vertellen  over  het  creatieve  proces,  omdat  ze  vaak  niet  weten  hoe  ze  tot  een  boek   komen  maar  ook  niet  met  een  mond  vol  tanden  willen  staan  en  dus  maar  iets  verzinnen  (Pleij,  2015).  Ze   houden  van  de  Romantische  mythe  van  de  schrijver  als  genie  die  geïnspireerd  wordt  door  het  goddelijke  of   een  andere  hogere  macht.  In  dit  theoretisch  kader  wordt  gekeken  naar  wat  creativiteit  is,  hoe  creativiteit   zich   ontwikkelt   bij   mensen,   hoe   het   creatieve   proces   verloopt   en   tot   slot   welke   methodes   en   randvoorwaarden  er  zijn  voor  creatief  schrijven.  Het  uiteindelijke  doel  van  het  theoretisch  kader  is,  om  met   Grunberg   te   spreken,   om   minder   onzin   te   vertellen.   Het   doel   van   dit   onderzoek   is   inzicht   krijgen   in   de   verschillende,   complexe   facetten   van   dit   onderwerp.   Een   aantal   van   de   belangrijkste   theorieën   worden   naast  elkaar  gezet  om  te  komen  tot  een  beter  beeld  van  hoe  creativiteit  mogelijk  werkt  bij  auteurs.  

Het  onderzoek  waar  Grunberg  aan  meewerkte,  is  een  poging  om  met  empirisch  verkregen  gegevens  aan   te  tonen  hoe  creativiteit  werkt.  Dat  werd  gedaan  door  te  meten  welke  delen  door  elektrische  golven  in  de   hersenen  zichtbaar  zijn  tijdens  het  schrijven.  Het  is  niet  de  eerste  poging  data  te  verzamelen  waarmee  het   creatieve   schrijfproces   in   kaart   wordt   gebracht.   De   laatste   zes   decennia   is   er   veel   empirisch   onderzoek   gedaan   naar   alledaagse   en   artistieke   of   academische   vormen   van   creativiteit   (Runco   &   Richards,   1997).   Met   alledaagse   creativiteit   wordt   vaak   gedoeld   op   praktische   oplossingen   die   nodig   zijn   voor   een   probleem  als  het  ophangen  van  de  was,  een  groep  studenten  op  een  nieuwe  manier  lesstof  voorschotelen   of  bijvoorbeeld  meer  toepassingen  verzinnen  voor  het  gebruiken  van  een  paperclip.  De  andere  vorm  van   creativiteit   wordt   vaak   geassocieerd   met   enerzijds   artistieke   vermogens   en   anderzijds   innovatieve   vermogens.  De  verschillen  tussen  definities  van  creativiteit  en  bijvoorbeeld  innovativiteit  lijken  dicht  tegen   elkaar  te  liggen,  zoals  in  de  volgende  paragraaf  wordt  verduidelijkt.  

2.1 Wat is creativiteit?

Voor  een  goed  begrip  van  wat  creativiteit  is  en  welke  mechanismes  een  rol  spelen  bij  een  creatief  proces,  is   het  belangrijk  om  te  beginnen  met  een  definitie.  Volgens  James  Kaufman  en  Robert  Sternberg  bevat  (een   definitie  van)  creativiteit  vrijwel  altijd  de  drie  volgende  componenten  (Kaufman  &  Sternberg,  2010):  

1. ideeën  die  nieuw  of  innovatief  zijn;   2. ideeën  die  van  grote  kwaliteit  zijn;  

3. ideeën  die  geschikt  zijn  als  oplossing  voor  een  probleem.  

Als  we  het  over  creativiteit  hebben,  dan  hebben  we  het  dus  over  ideeën  die  nieuw,  goed  en  relevant  zijn.   Hoewel  Kaufman  en  Sternberg  twee  leidende  figuren  zijn  bij  het  in  kaart  brengen  van  creativiteit  en  veel   academici  hun  standpunt  overnemen,  leidt  hun  definitie  volgens  mij  tot  de  volgende  vier  beperkingen:   1. creativiteit  beperkt  zich  tot  de  ideeënwereld  en  sluit  daarmee  producten  uit;  

2. creativiteit  moet  van  grote  kwaliteit  zijn,  wat  het  moeilijk  maakt  een  objectieve  definitie  te  geven;   3. creativiteit  moet  leiden  tot  een  passende  oplossing  voor  een  probleem,  wat  producten  uitsluit  die  er  

louter  voor  bijvoorbeeld  de  schoonheid,  een  overpeinzing  of  andere  bevrediging  zijn,  zoals  het  geval   kan  zijn  bij  goede  muziek  of  een  spannend  boek;  

4. de   manier   van   definiëren   van   Kaufman   en  Sternberg   legt   de   nadruk   op   het   uiteindelijke   product   en   minder  op  het  proces  waarbij  het  product  of  een  idee  tot  stand  komt.  

De  vier  beperkingen  zijn  met  een  paar  kleine  ingrepen  gemakkelijk  op  te  lossen.  De  belangrijkste  ingreep  is   door   te   stellen   dat   creativiteit   altijd   een   samenspel   is   tussen   wat   de   maker   doet   en   denkt   en   wat   de   ontvanger  of  het  publiek  ervan  vindt  en  ermee  kan.  De  tweede  ingreep  die  noodzakelijk  is,  is  ruimte  bieden   aan  zowel  het  proces  als  het  product.  Een  goed  werkbare  definitie  die  voldoet  aan  deze  voorwaarden  komt   van  Jonathan  Plucker,  Ronald  Beghetto  en  Gayle  Dow:  

‘Creativiteit   is   the   interaction   among   aptitude,   process   and   environment   by   which   an   individual   or  

group   produces   a   perceptible   product   that   is   both   novel   and   useful   as   defined   within   a   social   context.’  (Plucker  e.a.,  2004:  90)  

Plucker   en   collegae   zeggen   zoveel   als   dat   creativiteit   zowel   een   intern   als   extern   proces   is,   waarbij   de   maker  en  zijn  omgeving  beide  invloed  hebben  op  de  uitkomst  van  dat  proces.  Creativiteit  is  niet  louter  een   geestesproduct,   maar   een   samenspel   van   individuele   inspanningen   én   die   van   anderen.   Een   roman   is   daarmee  niet  alleen  het  werk  van  de  auteur,  ook  de  vrienden,  collega-­‐auteurs,  uitgevers  en  lezers  spelen   een  rol  bij  het  ontstaan  van  de  tekst.  De  creatieve  tekst  is  daarmee  deels  een  afspiegeling  van  de  wereld   waarmee  de  auteur  wordt  omringd.  

alledaagse   creativiteit   en   artistieke   creativiteit.   Dit   onderscheid   is   wel   nodig   omdat   er   mogelijk   verschillende  processen  gaande  zijn  bij  deze  uiteenlopende  vormen  van  creativiteit.  

  Over  het  algemeen  wordt  er  zowel  maatschappelijk  als  in  academisch  onderzoek  wel  onderscheid   gemaakt   tussen   het   alledaagse   en   het   uitzonderlijke   van   creativiteit.   Kaufman   en   Beghetto   voegen   daaraan   toe   dat   het   alledaagse   en   uitzonderlijke   op   hun   beurt   weer   opgesplitst   dienen   te   worden,   waardoor  creativiteit  volgens  hen  voorkomt  in  vier  verschillende  vormen:  

little-­‐c   alledaagse   creativiteit   zoals   het   aanpassen   van   een   gerecht,   het   combineren   van  

verschillende   kledingstukken   of   het   vinden   van   een   originele   oplossing   voor   een   dagelijks   probleem  op  het  werk;  

mini-­‐c   creativiteit   die   zich   voordoet   wanneer   iemand   in   een   leerproces   is   en   bezig   is   met   wat  

algemeen  als  creatief  wordt  ervaren.  Bijvoorbeeld  wanneer  iemand  leert  vioolspelen  of  schilderen   dan   zijn   de   stapjes   in   het   leerproces   maatschappelijk   gezien   niet   vernieuwend,   maar   voor   het   individu  wel;  

Pro-­‐C   professionele  creativiteit  zoals  bij  een  concertviolist  of  een  pas  afgestudeerde  student  van  

de  kunstacademie  of  iemand  die  regelmatig  werk  publiceert  in  een  literair  tijdschrift.  De  creatieve   vaardigheden  worden  erkend  door  een  breed  publiek;  

Big-­‐C   grootse   creativiteit   zoals   we   dat   zien   bij   mensen   als   Mozart,   Picasso   en   Einstein.   De  

creatieve   prestaties   zijn   zo   groot,   dat   ze   een   diepe   impact   hebben   op   de   samenleving   en   generaties  die  volgen.  Dit  wordt  wel  genialiteit  genoemd.  

Afb. 3 Verschillende voorbeelden van creativiteit:

1.een bord eten mooi opmaken (little-c) 2. schoolkunst (mini-c) 3. kunst op Oerol (Pro-C)

De  scheidingslijn  tussen  de  drie  laatste  vormen  van  creativiteit  is  niet  altijd  even  duidelijk  aan  te  brengen.   Een  kunstenaar  die  een  bepaalde  cultstatus  heeft,  zal  bij  lieqebbers  gerekend  worden  tot  Big-­‐C  terwijl  het   grote   publiek   hem   zal   scharen   onder   Pro-­‐C.   Bovendien   kan   de   publieke   opinie   veranderen   zoals   dat   gebeurde  met  de  dichter  John  Keats  die  tijdens  zijn  leven  weinig  serieus  werd  genomen  (Pro-­‐C)  maar  na   zijn  dramatische  dood  en  de  publicatie  van  een  aantal  brieven  plots  uitgroeide  tot  een  nationale  literaire   held  (Big-­‐C).  Dit  onderzoek  richt  zich  op  de  laatste  twee  genoemde  vormen  van  creativiteit:  de  auteurs  die   voor   dit   onderzoek   geïnterviewd   worden,   werken   als   professional,   hebben   een   academische   opleiding   afgerond  en  behoren  allen  tot  Pro-­‐C  of  Big-­‐C.  

  Het   model   van   Kaufman   en   Beghetto   houdt   rekening   met   de   ontwikkeling   die   mensen   doormaken.  Een  groot  kunstenaar  zal  tijdens  zijn  leven  alle  fases  doorlopen.  Alle  mensen  hebben  mini-­‐c,   de   meesten   van   ons   little-­‐c   en   een   groot   aantal   van   de   mensen   kan   door   hard   werken   of   aanleg   Pro-­‐C   bereiken.  Slechts  een  klein  aantal  zal  doordringen  tot  de  hoogste  regionen  van  creativiteit  en  bereikt  Big-­‐ C.  Volgens  Kaufman  zijn  alle  vier  vormen  van  creativiteit  waardevol  omdat  ze  ofwel  van  waarde  zijn  voor   alledaagse   problemen   ofwel   waardevol   zijn   voor   de   academische   wereld   en   de   kunsten   door   de   oplossingen  die  eruit  voortkomen.  Mini-­‐c  is  een  vorm  die  wordt  gezien  als  belangrijk  voor  de  persoonlijke   ontwikkeling  van  een  kind  en  kan  bijdragen  tot  de  ontwikkeling  van  cognitieve  en  conatieve  vaardigheden.   Het  is  daarnaast  een  belangrijke  tussenstap  om  te  komen  tot  het  ontwikkelen  van  creatieve  vaardigheden   die  vallen  onder  Pro-­‐C  en  Big-­‐C  (Kaufman  &  Beghetto,  2009).  

2.2 Hoe ziet creativiteit eruit?

Van   de   klassieke   oudheid   tot   op   de   dag   van   vandaag   zijn   er   beeldende   kunstenaars,   schrijvers   en   componisten   die   zeggen   dat   hun   werk   spontaan   ontstaat,   dat   ze   door   een   hogere   macht   bij   de   hand   genomen  worden  wanneer  ze  hun  kunstwerk  creëren  (Runco  &  Albert,  2010:  5).  De  Britse  dichter  Alfred   Tennyson   omschreef   het   schrijfproces   als   ‘een   soort   van   vervoering   in   waaktoestand’   en  Samuel  Taylor   Coleridge  als  een  transpersoonlijke  ervaring.  Jack  Kerouac  zei  dat  hij  bij  het  schrijven  gedicteerd  werd  door   God  of  de  Grote  Geest.  

  Door  de  eeuwen  heen  zijn  er  sterk  verschillende  opvattingen  geweest  over  wat  creativiteit  is  en   waar  het  vandaan  komt.  In  vroege  Griekse  teksten  komt  de  overtuiging  naar  voren  dat  een  beschermende   geest  of  godheid  bijdroeg  aan  de  scheppende  vermogens.  In  latere  klassieke  teksten  werd  een  koppeling   gemaakt  tussen  creativiteit  en  waanzin  –  een  idee  dat  tot  ver  in  de  negentiende  eeuw  standhield.  In  de   westerse  wereld  was  het  christendom  lange  tijd  erg  bepalend  voor  opvattingen  over  creativiteit:  God  als   grote   schepper   had   de   mens   naar   zijn   evenbeeld   geschapen   en   daarmee   ook   de   mens   zijn   scheppende   vermogens  gegeven.  De  mens  was  daarmee  haast  een  gelijke  van  God.  Creativiteit  kon  volgens  sommigen   worden  opgevat  als  een  goddelijke  vonk.  Omdat  God  in  staat  was  om  vanuit  niets  iets  nieuws  te  creëren,   werd  creativiteit  bij  mensen  als  iets  vergelijkbaars  gezien  (Runco  &  Albert,  2010:  5).  De  kunstenaar  werd   een  Imago  Dei  (schepper)  of  alter  deus  (tweede  god).  

  In  taoïstische  en  boeddhistische  culturen  was  dit  idee  van  het  scheppen  uit  het  niets  ondenkbaar.   Taoïsten  zien  de  wereld  als  een  constante  beweging  van  yin  en  yang  die  elkaar  in  stand  houden  en  daarin   kan   niet   iets   ontstaan   uit   niets   omdat   er   simpelweg   geen   eindeloze   niet   iets   bestaat.   Volgens   de   boeddhistische  opvattingen  is  de  wereld  die  wij  om  ons  heen  zien  een  schijnwereld,  een  weerspiegeling   van  een  hogere  wereld.  Wanneer  een  mens  iets  maakt,  dan  is  dat  een  vorm  van  imitatie  van  die  hogere   wereld.  De  boeddhistische  opvattingen  liggen  sterk  in  de  buurt  van  die  van  Plato,  die  ook  geloofde  dat  een   kunstenaar   niets   anders   deed   dan   beelden   uit   een   ideeënwereld   kopiëren.   De   oosterse   wereldbeelden   hebben   met   name   in   de   tijd   van   Plato   en   vanaf   eind   negentiende   eeuw   tot   nu   invloed   gehad   op   het   westerse  denken.  

  Vanaf  de  Verlichting  is  het  denken  over  onszelf  veranderd  en  daarmee  ook  het  denken  over  wat   creativiteit  is.  Vanaf  het  moment  dat  in  de  Westerse  wereld  de  Bijbel  niet  langer  als  de  enige  drager  van  de   waarheid  gold  en  waardevrij  wetenschappelijk  onderzoek  aan  terrein  won,  werd  creativiteit  verbonden  aan   individuele   prestaties.   Het   is   deze   periode   dat   termen   als   talent   en   genialiteit   in   zwang   raakten.   De   algemene  consensus  in  het  denken  over  creativiteit  was  dat  iedereen  in  zekere  mate  ergens  vaardig  in  kon   zijn,   maar   dat   er   ook   een   select   groepje   van   uitzonderingen   was   waarbij   hun   denken   en   doen   uitsteeg   boven  die  van  de  gewone  stervelingen.  Deze  zogenaamde  ‘oorspronkelijke  genieën’  genoten  lange  tijd  een   haast  bovenmenselijke  status.  (Runco  &  Albert,  2010:  7).  

  De   hedendaagse,   wetenschappelijke   benadering   van   creativiteit   is   divers.   Kozbelt,   Beghetto   en   Runco   noemen   op   basis   van   een   vergelijkend   onderzoek   naar   verschillende   theorieën   over   en   benaderingen  van  creativiteit  tien  hoofdcategorieën:  Developmental,  Psychometric,  Economic,  Stage  and  

Componential   Process,   Cognitive,   Problem   Solving   and   Expertise-­‐Based,   Problem   Finding,   Evolutionary,   Typological   en   Systems   (Kozbelt   e.a.,   2010:   21).   Het   voert   te   ver   om   al   deze   benaderingen   hier   toe   te  

De   studie   naar   het   proces   is   erop   gericht   in   kaart   te   brengen   welke   mechanismen   in   werking   worden   gesteld  wanneer  het  creatieve  denken  of  een  creatieve  activiteit  plaatsvindt.  Hierbij  wordt  ervan  uitgegaan   dat  het  proces  bestaat  uit  verschillende  fases  of  stappen.  Een  vroege  omschrijving  van  deze  fases  komt   van  de  invloedrijke  sociaal  psycholoog  Graham  Wallas.  Wallas  stelde  in  1926  als  een  van  de  eersten  aan  de   hand   van   empirisch   en   een   vergelijkend   literatuuronderzoek   dat   ieder   creatief   proces   de   volgende   vier   stappen  volgt:  

1. voorbereiding   2. incubatie   3. illuminatie   4. verificatie  

Tijdens  de  voorbereidingsfase  wordt  een  idee  van  alle  kanten  bekeken.  In  het  hoofd  wordt  de  grond  klaar   gemaakt  en  de  zaadjes  geplant.  Alle  intellectuele  bronnen  worden  aangesproken  om  een  nieuw  idee  te   construeren.  Deze  fase  wordt  volledig  bewust  doorlopen  en  omvat  het  doen  van  onderzoek,  het  maken   van  een  planning  en  het  stappen  in  de  juiste  mindset  die  nodig  is  om  verder  te  komen.  Problemen  die  aan   de   wieg   van   een   creatief   proces   staan,   worden   volgens   Csikszentmihalyi   geboren   uit   1.   persoonlijke  

ervaringen,   2.   behoeftes   van   een   gebied   of   veld   of   3.   sociale   druk   (Csikszentmihalyi,   1999:   94).  

Csikszentmihalyi   voerde   gedurende   een   periode   van   dertig   jaar   gesprekken   met   tientallen   mensen   met   een  creatief  beroep  waaronder  ook  een  aantal  auteurs.  Hoe  hij  die  gesprekken  heeft  geanalyseerd,  welke   methodologie  hij  heeft  toegepast,  wordt  in  zijn  boek  niet  altijd  duidelijk.  Voorbeelden  lijken  willekeurig  te   zijn   gekozen   en   passen   soms   wel   erg   gemakkelijk   bij   zijn   theorie.   In   zijn   hoofdstuk   ‘Het   gebied   van   het   woord’,  dat  gaat  over  creativiteit  bij  auteurs  beschrijft  hij  een  aantal  auteurs,  zoals  de  dichter  Mark  Strand.   Op  basis  van  het  portret  dat  van  Strand  wordt  geschetst  wordt  onder  meer  gesteld  dat  een  auteur  leeft   volgens  een  bepaald  patroon  en  dat  dichters  het  leven  beschrijven  zonder  enige  pretentie.  Maar  of  en  hoe   Strand  representatief  is  voor  alle  dichters,  wordt  niet  duidelijk.  Ondanks  dat  er  veel  kanttekeningen  zijn  te   plaatsen  bij  het  werk  van  Csikszentmihalyi  is  hij  wel  een  van  de  invloedrijkste  theoretici  van  dit  moment  op   het   gebied   van   creativiteit   en   zijn   er   geen   alternatieven   die   een   aannemelijker   beeld   schetsen.   In   zijn   teksten  komt  sterk  naar  voren  dat  het  oplossen  van  een  probleem  een  sterke  motivator  is  om  creatief  te   gaan   denken.   Met   andere   woorden:   de   voorbereidende   fase   binnen   een   creatief   proces   wordt   in   gang   gezet  door  een  persoonlijk  probleem,  een  probleem  van  buitenaf  of  door  sociale  druk/verwachtingen  die   anderen  stellen  aan  een  persoon.  

thought,  even  if  we  succeed  in  observing  it,  is  not  necessarily  ‘natural.’  The  subject-­‐matter,  again,  even  of   our  least  conscious  thought  is  mainly  derived  from  past  experience,  and  is  deeply  influenced  by  intellectual   and   emotional   habits;   and   thought   at   all   grades   of   consciousness   makes   large   use   of   language   with   its   innumerable  acquired  associations.’  (Wallas,  1926:  69)  Op  basis  van  eerder  opgedane  ervaringen  en  kennis   worden  er  onbewust  associaties  gemaakt  en  het  zijn  deze  associaties  waarin  vaak  de  oplossing  voor  een   probleem  gevonden  wordt.  Tegelijk  worden  ook  associaties  onderzocht  die  niet  geschikt  zijn  als  oplossing   voor  een  probleem.  Omdat  er  ideeën  en  oplossingen  tegen  elkaar  worden  afgewogen,  spreekt  Wallas  van   een   interne   dialoog.   Wallas   geeft   voor   een   succesvol   verloop   van   de   incubatiefase   het   advies   om   gelijktijdig   bezig   te   gaan   met   een   reeks   losstaande   problemen   die   opzettelijk   niet   allemaal   worden   opgelost.   Telkens   wordt   een   nieuw   probleem   onderzocht   en   pas   in   een   later   stadium   worden   alle   afzonderlijke  problemen  één  voor  één  opgelost.  Het  is  een  methode  die  Wallas  heeft  gebaseerd  op  eigen   ervaringen  en  waarvoor  hij  in  zijn  boek  The  Art  of  Thought  (1926)  geen  uitvoerige  onderbouwing  geeft.     De  derde  fase  is  die  van  een  plotseling  inzicht  of  illuminatie.  Verschillende  denkrichtingen  komen   bij  elkaar  en  het  is  alsof  het  licht  plots  gaat  schijnen  en  de  best  mogelijke  oplossing  voor  een  probleem  zich   aandient.  Deze  fase  is  volgens  Wallas  moeilijk  te  sturen  met  een  directe  inspanning.  Aan  de  andere  kant  is   het  niet  een  volledig  willekeurige  fase:  ‘the  final  “flash”,  or  “click”  is  the  culmination  of  a  successful  train  of   association,  which  may  have  lasted  for  an  appreciable  time,  and  which  has  probably  been  preceded  by  a   series   of   tentative   and   unsuccessful   trains.  The   series   of   unsuccessful   trains   of   association   may   last   for   periods  varying  from  a  few  seconds  to  several  hours’  (Wallas,  1926:  107).  

  De  vierde  en  laatste  fase  is  die  waarin  een  nieuw  idee  of  concept  wordt  getoetst  op  kwaliteit  en   bruikbaarheid.   Het   is   ook   in   deze   fase   waarin   een   idee   wordt   omgesmeed   naar   een   vaste   vorm.   De   verificatiefase  wordt  bewust  doorlopen:  er  worden  keuzes  gemaakt,  er  wordt  met  aandacht,  wilskracht  en   discipline  gewerkt.  De  vier  fases  zijn  duidelijk  van  elkaar  te  onderscheiden,  maar  lopen  tijdens  een  creatief   proces   door   elkaar.   Hierover   zegt   Wallas:   ‘It   must   always   be   remembered   that   much   very   important   thinking,  done  for  instance  by  a  poet  exploring  his  own  memories,  or  by  a  man  trying  to  see  clearly  his   emotional  relation  to  his  country  or  his  party,  resembles  musical  composition  in  that  the  stages  leading  to   success  are  not  very  easily  fitted  into  a  “problem  and  solution”  scheme’  (Wallas,  1926:  93).  

illuminatie  maar  over  het  genereren  van  oplossingen.  De  keuze  hiervoor  maken  Cropley  en  Cropley  vooral   omdat  ze  de  term  incubatie  zien  als  een  metafoor  die  een  verkeerde  associatie  oproept  van  een  oplossing   die  plots  uit  het  niets  komt  opdagen.  

Fase Proces Resultaat Motivatie Persoonlijkheid

voorbereiding -­‐  identificeren  _probleem  

-­‐  doelen  stellen   -­‐  convergerend   denken -­‐  eerste  activiteit   -­‐  algemene  kennis   -­‐  specifieke  kennis -­‐  drijfveer  probleem   oplossen  (extrinsiek)   -­‐  hoop  op  winst   (extrinsiek)

-­‐  kritische  houding   -­‐  optimisme

informatie -­‐  leren  _{-­‐  onthouden}  

-­‐  convergerend   denken -­‐  focus  specifieke   kennis   -­‐  rijke  toevoer   cognitieve   elementen -­‐  nieuwsgierig   -­‐  voorkeur   complexiteit   -­‐  hard  willen  werken   -­‐  winst  willen

-­‐  aanwezigheid  van   kennis  

-­‐  bereid  om  te   selecteren  en   beoordelen

genereren -­‐  divergerend  denken  _{-­‐  associaties  maken}  

-­‐  netwerk  bouwen

-­‐  ideeën -­‐  vrij  van   beperkingen   -­‐  toelaten   ambiguïteit -­‐  ontspannen   -­‐  fantasie  toelaten   -­‐  non-­‐conformistisch   -­‐avontuurlijk

illuminatie -­‐  herkennen  van  een  _{veelbelovend  idee} -­‐  nieuwe  ideeën -­‐  intuïtie  _{-­‐  wegnemen}  

spanning

-­‐  sensitief   -­‐  open   -­‐  flexibel

verificatie -­‐  check  van  _{relevantie  en}  

effectiviteit  idee -­‐  passende  oplossing   -­‐  aantonen  relevantie   en  effectiviteit -­‐  verlangen  naar   afronding  

-­‐  wens  kwaliteit  te   leveren

-­‐  goed  gevoel  voor   realiteit  

-­‐  zelf  kritisch

communicatie -­‐  afronden  _{-­‐  verzamel  feedback} -­‐  werkbaar  product  _{-­‐  kan}  

gecommuniceerd   worden  met  anderen

-­‐  verlangen  naar   erkenning  (intrinsiek)   -­‐  verlangen  lof -­‐  vol  zelfvertrouwen   -­‐  zelfstandig   -­‐  vertrouwen  op   overtuigingen

validatie -­‐  beoordeel  _{relevantie  en}  

effectiviteit -­‐  erkenning  van   product  door   relevante  mensen -­‐  gedreven  door   erkenning   -­‐  gedreven  door   meesterschap -­‐  volhardend   -­‐  flexibel

Afb. 4 De zeven creatieve fases van Arthur en David Cropley.

Bovenstaand schema is vertaald en overgenomen van een paper van John Munro.