Neuromodulation and urodynamics in lower urinary tract symptoms Groenendijk, P.M.

(1)

Neuromodulation and urodynamics in lower urinary tract symptoms

Groenendijk, P.M.

Citation

Groenendijk, P. M. (2008, December 9). Neuromodulation and urodynamics in lower urinary tract symptoms. Retrieved from

https://hdl.handle.net/1887/13341

Version: Corrected Publisher’s Version

License: Licence agreement concerning inclusion of doctoral thesis in the Institutional Repository of the University of Leiden

Downloaded from: https://hdl.handle.net/1887/13341

Note: To cite this publication please use the final published version (if

applicable).

(2)

(3)

Summary / Samenvatting List of publications

Nawoord

Curriculum vitae

(4)

Summary

The prevalence of voiding disorders and the demand for incontinence treatment and will continue to rise as the population ages. Growing knowledge concerning treatment modalities and atten- tion in the media, will almost certainly lead to an increasing workload of those professionals, both urologists and gynaecologists, working in this ﬁeld. Unfortunately, national health care budgets will not rise in parallel. In the contrarily, we must prove that our new, innovative techniques are not just more effective but more cost-effective than current treatments. Of course, this creates is a ﬁeld of tension between physicians and politics.

During the last 3 decades many new treatment modalities have been introduced for different voiding disorders. Evaluation of the efficacy by traditional parameters is often disappointing. For instance, the urodynamically observed finding of detrusor overactivity during filling cystometry proved to be not the best tool for booth patient’s selection and treatment efficacy evaluation.

Interest in pelvic ﬂoor function is increasing, leading to a multidisciplinary approach to cope with the problems associated with pelvic ﬂoor dysfunction. In a number of hospitals physicians with a speciality in urology, gynaecology, surgery, internal medicine and physiotherapy, cooperate in specialised centres to choose the optimal treatment option. To achieve this goal, investigational data and parameters that do predict the outcome of that treatment option best are essential. This thesis takes a close look at these parameters.

The importance of urethral pressure recording during ﬁlling cystometry is discussed in Chapter 1.

The relevance of urethral pressure changes during cystometry is underscored to get to an optimal choice of therapy as well as for evaluation of new, often quite sophisticated treatment options.

Literature on the item of urethral instability and urethral pressure variations is reviewed.

Chapter 2 deals with the 5-years follow-up data of 22 patients evaluated in the international multi-center trial MDT-103. implanted with a permanent neurostimulator at the Leids Univer- sitair Medisch Centrum, Leiden, the Netherlands, Fifteen patients with refractory urge urinary incontinence complaints, 5 with severe urgency/frequency symptoms, and 2 voiding difﬁculty patients due to non-obstructive retention and requiring clean intermittent self catheriszation, were implanted with a permanent neurostimulator. Success was deﬁned as a greater then 50%

improvement in symptoms as measured by a voiding diary. The results are comparable with pre- vious reports, mostly with a shorter follow-up period. At 5-year follow-up, 10 out of 15 patients with urge urinary incontinence showed clinical success, one of the 2 voiding difficulty patients was able to void to completion without clean intermittent selfcatherization while a clinical significant decrease in urgency/frequency symptoms was seen 2 out of the 5 patients. Five of the 22 patients underwent device explant and 1 patient has the inactive stimulator still in situ. Sacral neuromodulation is an effective and save treatment modality that offers clinical benefit in the majority of patients that do not respond to other, more conservative therapies.

(5)

121 Urodynamic evaluation of sacral neuromodulation for patients with urge urinary incontinence, in relation to clinical efficacy is discussed in Chapter 3. In the MDT-103 trial, 111 urge urinary incontinence (UI) patients qualified for surgical implantation of a permanent sacral neurostimulator. Urodynamic data before and 6 months after implantation were studied, together with clinical efficacy. Patients were categorized in those with confirmed detrusor overactivity (DO) and those without confirmed detrusor overactivity. At baseline, there was urodynamicallly confirmed DO in 67 patients, while 44 showed no DO. At the 6 months follow-up 65% of patients showed clinical benefit. Patients with UI but no DO at baseline had a higher rate of clinical success (73%) than patients with UI and DO (61%), but the difference was not statistically significant. Therefore, in patients with UI, DO should not be a prerequisite selection criteria for using sacral neuromodulation.

Considerations dealing with the mode of action and the value of urodynamic test results for patients treated with sacral neuromodulation (SNM) are dealt with in Chapter 4. The mode of action of SNM is debated, including examples of the role of the pudendal nerve in urodynamic changes after SNM therapy. After a selective blockage of the pudendal nerve, urethral instability instantly recurred whereas it did vanish after SNM therapy. This emphasises the importance of the pudendal nerve for the observed urethral instability.

Urethral pressure changes (i.e. urethral instability) in the ﬁlling phase of the urodynamic evaluation seems to be a valuable parameter to predict the outcome of SNM therapy, as written in Chapter 5. In 19 female patients, urethral and detrusor behaviour was studied before permanent implant of a neurostimulator. In 18 patients, urethral instability was present, 9 patients showed detrusor overactivity. SNM therapy was successful in 13 (69%) patients; 12 with baseline urethral instability while detrusor overactivity was present in 4. Urethral instability disappeared in 7 of the 13 successful treated patients after SNM treatment while detrusor overactivity disappeared in only 1 of these patients. Urethral instability appeared to be a valuable urodynamic parameter that predicts a clinical successful outcome of SNM therapy better than detrusor overactivity.

In Chapter 6 a non-invasive neuromodulation treatment option is discussed. Nerves in the small pelvis can be modulated by functional magnetic stimulation. In a prospective study efﬁcacy and urodynamic changes in 24 female patients, 12 with mixed and 12 with urge incontinence, was evaluated. Success was deﬁned as a more than 50% improvement in incontinence episodes, pad-test and/or patient satisfaction. Patients were treated twice weekly for 8 weeks. An objective improvement in incontinence was observed in 58% of the patients, 3 patients were completely dry and 71% reported a subjective improvement. Functional magnetic stimulation seems a safe and effective treatment in this group of patients.

In 16 patients with refractory complaints of urge, stress and mixed incontinence, this clinical ef- ﬁcacy for functional magnetic stimulation could not be found (Chapter 7). Baseline detrusor over- activity was observed in 10 patients, 12 patients showed urethral instability. Detrusor overactivity

(6)

did disappear at follow-up in 60% of patients, in 66% a decrease in urethral instability was seen.

Urodynamic improvement could not be correlated to (lack of) clinical success in this study.

The role of urodynamic parameters for both choice and evaluation of neuromodulation treatment options remains controversial. Urethral pressure changes and recognition of the pattern of urethral instability are useful tools for explaining sensory voiding symptoms. Urethral instability is shown to be a good parameter that predicts the outcome of sacral neuromodulation better than the presence of detrusor overactivity. Therefore, it is not clear why the value and role of urethral pressure changes is only limited discussed in literature. Most investigators are more interested in bladder pressure measurements and less in the role of the urethra for describing and explaining voiding disorders. Unfortunately, you only see were you look for and you only look for what you know! In the past Gallileo Gallileo stated that not our Earth but the Sun is the centre of our solar system. He was almost executed by the Holy Church because of this statement. When no new scientiﬁc research is performed, most of them creating new issues to question, this will eventually lead to recession.

(7)

123

Samenvatting

Door het toenemen van de leeftijd van de populatie in de westerse samenleving en bijkomende vergrijzing zal de prevalentie van mictieklachten toenemen. Tevens is er een groeiend besef ten aanzien van behandelingsmogelijkheden, mede veroorzaakt door een toename in media aandacht. Dit zal het werk van urologen en gynaecologen, gespecialiseerd in dit aandachtsgebied zeker doen toenemen. Helaas groeit het budget om een dergelijke groei in zorgvraag te ﬁnancie- ren niet mee. In tegendeel, om het gebruik van nieuwe, innovatieve behandelingsmogelijkheden te rechtvaardigen moeten deze niet alleen meer ‘effectief’ zijn dan reeds bestaande therapieën, maar ook meer ‘kosteneffectief’ zijn. Dit brengt uiteraard een spanningsveld met zich mee.

In de laatste 30 jaar zijn vele nieuwe behandelingsmogelijkheden voor patiënten met verschillende soorten mictieklachten geïntroduceerd. Het is teleurstellend hoe wij het effect van de behandeling kunnen evalueren met traditionele parameters. Deze traditionele onderzoeksmethoden, zoals bijvoorbeeld urodynamisch geobjectiveerde overactiviteit van de (detrusor) blaasspier, laten ons vaak in de steek bij het selecteren van een patiënt voor een bepaalde behandeling maar ook bij de evaluatie van het effect van de behandeling.

Er is een toenemende aandacht voor de functie van de bekkenbodem. Dit leidt tot een multidisciplinaire aanpak van de problemen. In veel ziekenhuizen werken medisch specialisten van verschillende disciplines (urologen, gynaecologen, chirurgen, gastro-enterologen, bekken fysiotherapeu- ten) samen in zogenaamde ‘bekkenbodemcentra’. Doel van deze multidisciplinaire aanpak is in de vaak complexe problematiek van de patiënt, juist die behandeling te kiezen welke de grootste kans van slagen heeft. Om tot een maximaal effectieve behandeling te komen zijn onderzoeks- gegevens welke de uitkomst van de behandeling redelijkerwijs kunnen voorspellen van groot belang. Dit proefschrift richt zich onder andere op de zoektocht naar juist die parameters.

In Hoofdstuk 1 wordt het belang van urethrale drukmetingen tijdens de vullingsfase van het urodynamisch onderzoek besproken. De relevantie van urethrale drukschommelingen tijdens het urodynamisch onderzoek wordt onderschat, zowel voor de keuze van behandeling voor de pa- tiënt als ook bij de evaluatie van nieuwe, vaak ingewikkelde behandelingsmogelijkheden. Een literatuur overzicht betreffende urethrainstabiliteit wordt gegeven.

De 5 jaars resultaten van patiënten behandeld middels sacrale neuromodulatie in het Leids Uni- versitair Medisch Centrum worden besproken in Hoofdstuk 2. Deze 22 patiënten zijn geëvalueerd in het kader van de internationale MDT-103 studie. Vijftien patiënten kregen een permanente neurostimulator geïmplanteerd in verband met refractaire klachten van urge incontinentie, vijf omwille van ernstige klachten van urgency/frequency en bij 2 patiënten was sprake van niet obstructieve retentie, welke zelfcatheterisatie nodig maakt. Succes werd gedeﬁnieerd als een afname van meer dan 50% in symptomen, gemeten middels een mictiedagboek. De resultaten zijn in lijn met publicaties in de literatuur met een minder lange follow-up. Tien van de vijftien

(8)

patiënten met urge incontinentie tonen klinisch succes 5 jaar na de implantatie, een van de twee retentie patiënten kan spontaan plassen zonder zelfcatheterisatie en de ernstige mictieklachten bij de patiënten met een urgency/frequency syndroom verdwenen bij twee van de vijf. Bij vijf van de 22 patiënten werd de neurostimulator verwijderd, een patiënt heeft de inactieve neurostimulator nog in situ. Sacrale neuromodulatie is een veilige en effectieve behandelmethode voor patiënten welke niet reageren op andere, meer conservatieve behandelmethoden.

Het urodynamische effect van sacrale neuromodulatie bij patiënten met urge incontinentie, in relatie tot de klinische effectiviteit van de behandeling komt in Hoofdstuk 3 aan de orde. De urodynamische data van 111 patiënten met urge incontinentie, behandeld middels implantatie van een permanente neurostimulator in het kader van de internationale MDT-103 studie werden bestudeerd. Urodynamica voor en 6 maanden na implantatie werd bestudeerd, samen met de klinische effectiviteit. Een onderverdeling in patiënten met en zonder urodynamisch bewezen detrusor overactiviteit voor de implantatie werd gemaakt; bij 67 patiënten werd een overactieve detrusor gediagnosticeerd tegen 44 patiënten waarbij sprake was van een normaal detrusor gedrag tijdens de urodynamische test voor implantatie van een sacrale neurostimulator. Na 6 maanden was de behandeling succesvol bij 65%. Patiënten zonder pre-operatief gediagnostiseerde detrusor overactiviteit toonden een hogere mate van klinisch succes (73%) vergeleken met patiënten met detrusor overactiviteit (61%) maar het verschil was niet statistisch signiﬁcant. Geconcludeerd mag worden dat detrusor overactiviteit geen selectie criterium voor het plaatsen van een permanente neurostimulator mag zijn.

Overwegingen ten aanzien van het werkingsmechanisme en urodynamische test resultaten bij patiënten behandeld met sacrale neuromodulatie worden besproken in Hoofdstuk 4. In een over- zicht worden de hypothesen betreffende het werkingsmechanisme van sacrale neuromodulatie uiteengezet. In enkele klinische voorbeelden wordt de rol van de nervus pudendus bij de urodynamische veranderingen na sacrale neuromodulatie toegelicht. Indien na sacrale neuromodulatie de eerder geobserveerde urethrainstabiliteit verdwijnt, keert deze onmiddellijk terug na een selectieve blokkade van de nervus pudendus met het anaestheticum lignocaine. Dit suggereert duidelijk de rol van de nervus pudendus bij het tot stand komen van urethrainstabiliteit.

Deze rol van urethrale drukschommelingen (i.e. urethrainstabiliteit) in de vullingsfase van het urodynamische onderzoek in relatie tot de kans op een succesvolle behandeling met sacrale neu- romodulatie komt naar voren in Hoofdstuk 5. Bij 19 patiënten werd voor implantatie van een permanente sacrale neurostimulator de aanwezigheid van urethrainstabiliteit alsmede detrusor overactiviteit bestudeerd. Bij 9 patiënten werd detrusor overactiviteit gevonden, terwijl 18 urethrainstabiliteit toonden. De behandeling was succesvol bij 13 (69%) patiënten; 12 met urethrainstabiliteit en 4 met detrusor overactiviteit. Urethrainstabiliteit verdween bij 7 van de 13 succesvol behandelde patiënten terwijl detrusor overactiviteit bij 1 van deze patiënten na sacrale neuromodulatie niet meer werd waargenomen. Urethrainstabiliteit lijkt een waardevolle urodynamische parameter te zijn welke de kans op een succesvolle sacrale neuromodulatie behandeling beter voorspelt dan detrusor overactiviteit.

(9)

125 Een niet-invasieve vorm van neuromodulatie wordt besproken in Hoofdstuk 6. Middels een mag- netisch veld worden zenuwen in het kleine bekken gemoduleerd. In een prospectieve studie worden 24 vrouwelijk patiënten, 12 met urge incontinentie en 12 met een gemengde (zowel stress als urge) incontinentie geëvalueerd. Indien een meer dan 50% afname in incontinentie, gemeten middels de luier-test, en/of een afname in subjectieve verbetering gevonden werd, was de behandeling succesvol. Patiënten werden gedurende 8 weken behandeld, 2 maal per week. In 58%

van de patiënten werd een objectieve verbetering in incontinentie episoden gemeten, 3 patiënten waren volledig droog, terwijl bij 71% een subjectieve verbetering werd gezien. De behandeling met de magnetische stoel lijkt veilig en succesvol bij deze patiënten groep.

Deze klinische effectiviteit van de ‘magnetische stoel’ werd niet bevestigd in een andere groep van 16 vrouwen met klachten van urge, stress en een gemengde incontinentie (Hoofdstuk 7). Bij 10 patiënten werd voor de behandeling detrusor overactiviteit gevonden, bij 12 was er urethrainstabiliteit. Urodynamisch verdween na de behandeling de detrusor overactivieit bij 60%; een afname in urethrainstabiliteit werd bij 66% gezien. De urodynamische verbeteringen konden niet worden gecorreleerd met (gebrek aan) klinisch succes in deze patiënten groep.

Ook na dit onderzoek is er geen eenduidig antwoord te geven betreffende de rol van urodynamische onderzoeken bij zowel het indiceren als evalueren van neuromodulatie behandelmethoden.

Urethrale drukmetingen en de herkenning van het patroon van urethrainstabiliteit lijken bruik- bare parameters om met name sensore symptomen te verklaren. Ook is urethrainstabiliteit een goede parameter gebleken die de kans op een succesvolle sacrale neuromodulatie behandeling beter voorspelt dan de al dan niet aanwezigheid van detrusor overactiviteit. Dat de rol van urethrale drukmetingen in de (inter-)nationale literatuur slechts beperkt wordt besproken is derhalve vreemd te noemen. Vele onderzoekers zien meer in drukmetingen gericht op de blaasfunctie en minder in de rol van de urethra bij de beschrijving en verklaring van verschillende soorten mictieklachten. Is het echter niet zo dat hetgeen men niet onderzoekt ook hetgeen is men niet begrijpt? Reeds lang geleden veronderstelde Gallileo Gallilei dat de zon en niet de Aarde zich in het middelpunt van ons zonnestelsel bevindt. Hij moest deze bewering in 1633 bijna met de dood bekopen. Indien er geen nieuwe wetenschappelijke onderzoeken worden verricht, welke leiden tot nieuwe vraagstukken, leidt dit slechts tot achteruitgang.

(10)

List of publications

■ P.M. Groenendijk en G.A. Boymans. De Griekse luchtmacht, geen veren en was. Luchtvaart, februari 1993, 51-55

■ A.C.G. Wenink, B.J. Wisse and P.M. Groenendijk. Development of the Inlet Portion of the Right Ventricle in the Emryonic Rat Heart: The Basis for Tricuspid Valve Development. The Anatomical Record 239: 216-223 (1994)

■ A.A.B. Lycklama a Nijeholt, P.M. Groenendijk and J. den Boon. Chapter 5: Clinical and urodynamic assessment of the mode of action of sacral nerve stimulation. New perspectives in sacral nerve stimulation, edited by Udo Jonas and Volker Grunewald (2002)

■ D.G.F. van der Drift, J.A. Vroege, P.M. Groenendijk, A.K. Slob, F.H. Schröder, G.H.J. Mickisch. The plication procedure for penile curvature: surgical outcome and postoperative sexual functioning. Urologia Internationalis 2002;69:120-124

■ Pieter M. Groenendijk and Eric Katerberg. A bordo della Lincoln. JP4 Aeronatica e Sapzio, December 2002, 48-53

■ Pieter M. Groenendijk en Eric Katerberg. USS Abraham Lincoln (CVN-72). Piloot & Vliegtuig, maart 2003, 78-83 en omslagfoto

■ Pieter M. Groenendijk and Eric Katerberg. ‘Traps’, ‘Wave-offs’ and ‘Bolters’. Combat Aircraft, Vol.4, no.5, March 2003, 418-421

■ Marco Ferrageau and Pieter M. Groenendijk. Tactical Helicopter Group dell’Aeronaautica olandesa. JP4 Aeronatica e Sapzio, May 2003, 82-87

■ Eric Katerberg and Pieter M. Groenendijk. US Naval Test Pilot School. International Air Power Review, Vol. 10, 2003, 27-30

■ Pieter M. Groenendijk and Eric Katerberg. Das letzte bemannte X-Flugzeug.Flieger Revue, August 2003, 24-27 and cover photo

■ Pieter M. Groenendijk and Eric Katerberg. Vector – the last piloted X-plane? Aviation News, Vol. 65, August 2003, 600-603 and cover photo

■ Eric Katerberg and Pieter M. Groenendijk. The outer limits: ﬂight testing with the US Navy. Combat Aircraft, Vol. 5, No. 2. September 2003, 46-57

■ P. M. Groenendijk and M. Ferrageau. Air mobility - dutch style. Aviation News, Vol. 65, No.9, September 2003, 680-683

■ Eric Katerberg and Pieter M. Groenendijk. Letani az na hranu. Lecectvi + Kosmonautika, 11/2003, 710-713

■ Marco Ferrageau and Pieter M. Groenendijk. Sveitsilaiset Deltassiipiset. Siivet Wings, December 2003, 54-57

■ Pieter M. Groenendijk en Eric Katerberg. X-31 Vector: het laatste bemande X-vliegtuig? Piloot & Vliegtuig, december 2003, 106-109 en cover foto

■ Eric Katerberg and Pieter M. Groenendijk. X-31 Vector. Siivet Wings, January 2004, 48-50

■ Pieter M. Groenendijk and Eric Katerberg. X-31 Vector. JP4 Aeronatica e Sapzio, March 2004, 76-79

■ P.M. Groenendijk. F-104 Addio! JP4 Aeronatica e Sapzio, July 2004, cover photo

■ D.D. Chandi, P.M. Groenendijk and P.L. Venema. Functional extracorporeal magnetic stimulation as a treatment for female urinary incontinence: ‘the chair’. Britisch Journal of Urology International 2004 March;93(4):539-42

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. La leyenda se retira. Avion Revue, No 265, July 2004, 60-64

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. Last of the Stars. Aviation News, Vol 66, August 2004, 604-606

■ Pieter M. Groenendijk and Eric Katerberg. X-31 Vector: posledni pilotovane letadlo serie X. Lecectvi + Kosmonautika, September 2004, 32-37

(11)

127

■ Pieter M. Groenendijk and Eric Katerberg. A Bordo o USS Abraham Lincoln CVN 72 da Fortaleza, ASAS, February/

March 2004, 40-43

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau de St Amand. A legend retires-again. Flight Journal, August 2004, 16

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau de Saint Amand. “Arrivederci” Starﬁghter F-104: O Adeus de uma Lenda.

ASAS, October/November 2004, 54-60

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau de Saint Amand. F-104 Starﬁghter; legenda elakkeelle. Siivet Wings, January 2005, 36-39

■ Pieter M. Groenendijk. Cover photo. Revista da Aviacao Naval. March 2005

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. L’addio alla Naval Air Station Valkenburg. JP4 Aeronautica e Spazio, Vol 378, July 2005, 30

■ Pieter M. Groenendijk. The last Starﬁghter in town... Aviation News, Vol 67, No 10, October 2005, 766

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. F-104 in congedo il limitato. Aerei, No 30, November-December 2005, 15-17

■ Marco Ferrageau and Pieter M. Groenendijk. Frisian Flagissa. Siivet Wings, November 2005, 42-44

■ R. Waalkes, P.M. Groenendijk, D.G. van den Broecke. Auto-amputatie penis en scrotum. Nederlands Tijdschrift voor Urologie; 8;217-219; december 2005

■ P.M. Groenendijk. Lo mejor de lo mejor: Escuela de pilotes de prueba de la NAVY. Avion Revue, Vol 283, January 2006, 30-34

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. Super Hornetin: kasvun paikka. Siivet Wings, January 2006, 30-31

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. Base Aerea de Andrews realiza edicao do Joint Service Open House.

ASAS, Vol 31. June/July 2006, 14

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. Prowlers e Growlers: Troca de Guarda na US Navy. ASAS, Vol 32.

August/September 2006, 56-59

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. Modernizacion de los helicopteros H-1 para los Marines. Fuerza Aerea, Vol 8, No 77, September 2006, 36-41

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. UH-1 e SuperCobra dos fuzileiros navais des Estados Unidos serao modernizados. ASAS, Vol 32. August/September 2006, 16

■ Pieter M. Groenendijk. Pioneering at Pax.Combat Aircraft, Vol 7, No 8, September 2006, 68-71

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. H-1 ammodernati per I Marines. JP4 Aeronatica e Spazio. Vol 384, September 2006, 72-73

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. Joint Service Open House at Andrews AFB. Flight Journal, Vol 11, No 5, October 2006, 17

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. EA-6B improved capability III. Fuerza Aerea, Vol 8, No 79, November 2006, 38-41

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. Growler ﬂies. Combat Aircraft, Vol 7, No 9, November 2006, 9

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. Naval Test Pilot School: du personnel d’essai qualiﬁe pour l’US Navy. Air Fan, No 336, November 2006, 22-31

■ P.M. Groenendijk and M. Ferrageau. Elso-Hornetin. Siivet Wings, November 2006, 6

■ Pieter M. Groenendijk en Marco Ferrageau. United States Naval Test Pilot School:’The Dutch connextion’. Piloot &

Vliegtuig, november 2006, 88-91

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. La United States Naval Test Pilot School. Aeronautica & Difesa, No 243, January 2007, 48-51

(12)

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. Growler latest. Aircraft Illustrated, January 2007, 15

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. TPS changes. Aircraft Illustrated, February 2007, 13

■ Pieter M. Groenendijk en Marco Ferrageau. Dienen in nood: ‘SAR is een gevoel’. Piloot & Vliegtuig. maart 2007, 74-77

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. Texan II al posto del Buckeye all’USNTPS. JP4 Aeronautica e Spazio.

Vol 398, March 2007, 63

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. Testing the limits; behind the scenes of the US Naval Test Pilot School at Patuxent River. Combat Aircraft, Vol 8, No 3, June-July 2007, 52-59

■ Groenendijk PM, Heesakkers JPFA, Lycklama à Nijeholt AAB. Urethral instability and Sacral Nerve Stimulation: a better parameter to predict the efﬁcacy? J Urol 2007; 178: 568-572

■ Groenendijk PM, Lycklama a Nijeholt AAB, Ouwerkerk TJ, van den Hombergh U. Five-year follow up after sacral neuromodulation (SNM): single center experience. Neuromodulation 2007: 10(4): 293-298

■ Pieter M. Groenendijk. Zweefvliegen op Ameland. Thermiek, Vol 3 2007, 10-11

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. Escuela de Pilotes de Pruebas Navales de los Estados Unidos: ‘Entrada al Espacio’. Fuerza Aerea, Vol 8, No 95, December 2007, 52-59 and cover photo

■ Groenendijk PM, Lycklama à Nijeholt AA, Heesakkers JP, et al. Urodynamic evaluation of sacral nerve stimulation for urge urinary incontinence. BJU Int 2008; 101(3): 325-329

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. La scuola collaudatori dell’US Navy. JP4 Aeronautica e Spazio, Vol 411, April 2008, 64-69

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. USNTPS update. Combat Aircraft, Vol 9, No 2, April-May 2008, 15

■ Pieter M. Groenendijk and Marco Ferrageau. USNTPS. Jwings, Vol 117, May 2008, 71

■ Marco Ferrageau en Pieter M. Groenendijk. Oefening Frisian Flag 2008 ‘Train as you Fight’. Piloot & Vliegtuig, juni 2008, 52-53

■ Pieter Groenendijk and Marco Ferrageau. Ritorno a Pratica di Mare; il reparto sperimentale di volo. Aerei, No46, July- August 2008, 49-53

■ Groenendijk PM, Halilovic M, Chandi DD, et al. Extracorporeal magnetic innervation therapy: Assesment of clinical efﬁcacy in relation to urodynamic parameters. Scand J Urol Nephrol Apr 2008 2:1-4 (Epub ahead of print)

(13)

129

Nawoord

Het voltooien van een proefschrift is als het krijgen van een ‘liefdesbaby’, luid een van de stellin- gen bij dit proefschrift. Met het vorderen van de leeftijd wordt de gemiddelde mens steeds wijzer, echter wordt het ook steeds lastiger om tot een geslaagde conceptie te komen. Iets soortgelijks geldt ook voor het voor u liggende proefschrift. Na een ﬂitsende start met het verzamelen van de data in 2000, kwam in de zomer van 2003 de klad in het verwerken van de gegevens. Hiervoor zijn natuurlijk allerlei geldende redenen, dat moge duidelijk zijn. Enige tijd heeft het er naar uit gezien dat het voor u liggende boekje nooit het daglicht zou zien maar uiteindelijk is het toch gelukt deze ‘liefdesbaby’ geboren te laten worden.

Een proefschrift schrijf je niet alleen, al doet de kaft anders geloven. Om tot een goed einde te komen is de hulp en inzet van velen nodig, alleen lukt het niet. Meerdere personen hebben op de een of andere wijze bijgedragen aan dit proefschrift. Een aantal van hen verdienen extra aandacht. Ere wie ere toekomt.

Weledelzeergeleerde dr. M. Koeman, lieve Mirelle. Op 16 september 2005 verdedigde jij met verve je proefschrift ‘Ventilator Associated Pneumoniea: studies on prevention, and attributable mortality’. Ons vroegere plan om op een en dezelfde dag onze ‘boekjes’ te verdedigen was helaas praktisch niet haalbaar. Daar was ik met name debet aan. Nu sta je naast mij bij de verdediging van mijn proefschrift. Jij begrijpt als geen ander wat dit betekent. Zonder jouw steun en begrip was het nooit gelukt. Je ‘rustige’ karakter is vaak het nodige tegengewicht voor mijn ‘onrust’. Als dokter (internist-intensivist) kunnen weinig mensen aan je kwaliteiten tippen. Je bent de steun en toeverlaat in mijn leven, hopelijk nog voor heel lang.

Ad en Dien, mijn ouders. Jullie hebben jullie kinderen door dik en dun gesteund in het leven, ook in lastige tijden. Niet voor niets hebben we alle drie een universitaire titel op zak en gaat het ons maatschappelijk redelijk voor de wind. Zonder deze steun was het nooit gelukt en ik dank jullie zeer. Ik ben trots op jullie. We hebben de laatste tijd veel meegemaakt. Ad, jij heb mij al op kinder- leeftijd kennis laten maken met de vliegerij en ik bewaar dan ook zeer goede herinneringen aan de vele vluchten die wij samen hebben gemaakt, alternerend jij en ik aan de ‘controls’. Het siert je dat je vaak dacht de ware kunst van het thermiekvliegen toch beter te beheersen dan ik (hetgeen natuurlijk niet zo is). Dien, misschien heb ik mijn medische interesse wel aan jou te danken. Als

‘zuster in de wijk’ in Nootdorp een bekende verschijning en voorbeeld voor velen, ook voor mij.

Lieve Marloes, Jaap, Tom en Pien. Het is af! Kunnen jullie weer wat vaker op de computer spelen in plaats van dat ik ‘moet werken’.

(14)

Curriculum vitae

Pieter werd op 12 oktober 1965 geboren te Nootdorp, onder de rook van vliegveld Ypenburg. Na het behalen van het VWO diploma aan het Huygens Lyceum te Voorburg in 1985 startte hij in dat zelfde jaar zijn opleiding zweefvliegen. Dit resulteerde in 1986 in het behalen van het felbegeerde Zweefvliegbewijs. Ook in 1986 werd te Leiden gestart met de studie geneeskunde, alwaar hij op 26 augustus 1994 zijn arts diploma ontving.

Al tijdens de co-schappen werd zijn interesse gewekt voor de urologie. Na de dienstplicht, welke werd vervuld als militair arts (1e Luitenant-arts) te Utrecht, startte hij op 1 september 1995 als arts-assistent urologie in het Rijnstate ziekenhuis te Arnhem (Drs. E.A. Rodrigues Pereira). Van 1 januari 1996 tot 1 september 1997 was hij werkzaam als arts-assistent urologie in het Dijkzigt ziekenhuis te Rotterdam (Prof. Dr. F.H. Schroder) om vervolgens op 1 september 1997 te starten met de vooropleiding heelkunde in het Medisch Spectrum Twente te Enschede (Dr. P.A.M. Vier- hout). Aan het Leids Universitair Medisch Centrum volgde hij het academisch gedeelte van zijn opleiding urologie van 1 januari 2000 tot en met 31 december 2001 (Prof. Drs. J. Zwartendijk).

Tijdens een van de operaties, samen met Prof. Dr. A.A.B. Lycklama a Nijeholt, werd het idee geboren voor het voor u liggende onderzoek. Vanaf 1 januari 2002 tot 31 december 2003 vervolgde hij de opleiding in het Leyenburg ziekenhuis in Den Haag alwaar onder de stimulerende leiding van Dr. P.L. Venema het in Leiden ingezette onderzoek kon worden voortgezet. Vanaf 1 januari 2004 is hij werkzaam als uroloog binnen de maatschap urologie van de Reinier de Graaf Groep te Delft/Voorburg. Regelmatig publiceert hij in verschillende internationale luchtvaarttijdschriften omtrent de militaire luchtvaart. Op 18 mei 2006 werd een (laatste?) wens vervuld door tijdens een vlucht in een straaljager van de Amerikaanse marineluchtvaartdienst de magische geluidsbar- rière te doorbreken.

Pieter Groenendijk woont met Dr. Mirelle Koeman in Rijswijk en heeft twee dochters, Marloes en Pien, en twee zoons, Jaap en Tom.