ALS VERDRIET EN ROUW JE WEG KRUISEN GRATIS
Auteur: van den Berg M.
Aantal pagina's: 77 pagina's Verschijningsdatum: 1999-03-13
Uitgever: Vbk Media EAN: 9789024280834
Taal: nl Link:
Download hier
‘Als verdriet en rouw je weg kruisen’
Voorwaarde om deel te kunnen nemen aan deze groep is dat het overlijden van de partner minimaal 9 maanden geleden moet zijn. De groep staat open voor mensen met verschillende levensovertuiging en komt 7 keer bij elkaar in twee wekelijkse bijeenkomsten die ongeveer 2 uur duren.
Voorlopige data: 9 en 23 januari en 6 en 20 februari, 6 en 20 maart en 3 april van In overleg wordt nog een terugkommoment gekozen. Deelname is verder gratis. Voor meer informatie en opgave kunt u dagelijks tussen Vorige bericht Volgende bericht. Weekend Kick-Off is een programma wat vooral gericht is op jongeren. In dit programma wordt van alles besproken Deze website gebruikt cookies om de site handiger te maken en te leren hoe bezoekers de site gebruiken.
Download Gevelstenen in Amsterdam pdf H. Download Heidense hekserij - Jack Stoop pdf. Download Helle piloten pdf Francis Bergése.
Download Het beste boek over het wilde westen pdf Mike Stotter. Download Het verhaal gaat Ter Linden. Download Hoe de Edammer de wereld veroverde pdf Marc Argeloo. Download Honden van Riga pdf Henning Mankell. Download Ik leer goochelen pdf Pasqual Romano.
Download Kuitert onder kritiek - H. Kuiper pdf. Download Kunst rond pdf K. Download Laatste trein naar Istanbul pdf Ays¿e Kulin. Download Leerwoordenboek Nederlands pdf M. Download Lezing met lichtbeelden - W. Hofman pdf. Download Mag het ijsje opgewarmd? Download Mijn ouders maken me gek pdf Pete Johnson. Download Motiveren kun je leren pdf Pauline Dekker.
Download Nu slaapt Toetanchamon pdf Patrick Bernauw. Download Oden en epoden pdf Quintus Horatius Flaccus. Download Onverzameld werk pdf B. Download Renoir pdf Gabriele Crepaldi. Download Roddrick ende alphonsus luxe ed. Download Snelle Keuken Recepten pdf C.
Download Spaans vuur pdf Wouter van Mastricht. Download Surimam cooking 2 pdf Aretha Waal. Download Ten pigs and other short stories - L. Mellgren pdf. Download Toegepast communicatieonderzoek pdf G. Download Twee honden pdf Richard Adams. Download Verborgen verleden pdf Rob van Drie. Download Verwaarlozing pdf. Download Vet arm pdf Steven van de Vijver. Download Vlinders voor altijd - Jill Mansell pdf. Download Voel je wat ik voel?
Download Wij Zijn Niet Gek! Download Wilhelm ivens pdf A. Download Wilhelmus en de anderen pdf Barend-van Haeften. Download Wolken, blauwige raadsels - Hans Magnus Enzensberger pdf. Roeland pdf. Download Woordspel werkwoordspelling oefenkaarten Taal actief nieuw pdf S. Download Zomerspelers - Carol Velthuis pdf. Drama voor de camera boek. Dreamweaver Ultradev 4 boek. Easy Steps deel 1 methode voor Tenorsaxofoon boek J. Kastelein pdf. Easy Vegan met Julie. Een boek vol vriendschap download PDF S. Een dichter in mijn voorgeslacht boek.
Een Echte Vrouw boek. Een hemel zonder schroeven boek - Marieke van Meijeren. Een Internet-site opzetten voor Dummies boek. Een kat tussen de duiven ebook - Agatha Christie. Een snoek in een zwembroek boek - Y.
Een warm welkom 2-in-1 ebook - Nora Roberts. Een wereld apart ebook - Jacques van Nederpelt. Europa Inspiratie voor onvergetelijke reizen download PDF. Eve Dallas 5 - Plechtig vermoord ebook - J. Everville boek - Clive Barker. Faillissementsgids boek. Fastfood download PDF G.
Feestjes Voor Beestjes boek - Fiona Rempt. Fiscale geschriften - Het fiscale loonbegrip. Fiscale Praktijkreeks 4 - Onroerende zaken, btw en overdrachtsbelasting ebook - R. Gaming boek. Garfield dubbel-album boek Jim Davis epub. Gebeden van de kosmos boek. Geborgen oogst boek.
Gedichten in 't Oldambsters ebook - J. Geel boek - Mart Smeets. Geen Twee Hetzelfde boek. Geen tweede kans boek. Geheimen van het Wilde Woud boek. Gezondheidsvoorlichting en gedragsverandering boek. God denkbaar verklaard. Groenten boek - Christl Exelmans. Groenten Kweken boek. Handboek allergologie ebook - C.
Bruijnzeel - Koomen. Handboek haptonomisch verplaatsen boek. Heerlijk Eerlijk boek. Help faalangst boek - Nieuwenbroek. Het droomhuis boek. Het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger Een terugblik. Het naaste bloed erfde het goed 1 de periode van het 'oud-vaderlandse' recht tot boek - J. Het paranormale spelletjesboek - Trakteer uw gasten op een spirituele avond met de leukste bovennatuurlijke spelletjes boek.
Het Roer Moet Om! Het Utrechts Dichtersgilde ebook - Mark Boog. Het vrolijke enneagram boek. Hij schreef te weinig boeken boek - Herman Brusselmans. Hoera, ik kan al lezen! Hogere bouwkunde Jellema 12a Uitvoeren - de techniek boek. Honderd jaar later pdf download Jong.
Hoofdstukken gesch. Horizon 3 B - Horizon 3B ebook - I. Ik ben hoogbegaafd boek Emma W.
Brouwer epub. Ik weet wat jij denkt pdf download John Verdon. Ik wou dat ik anders was boek. Ik zou zo graag van jullie houden boek. In Troebel Water boek Tom Kristensen epub. Inleiding gerontologie en geriatrie download PDF. Jaarboek fysiotherapie kinesitherapie boek. Jij en ik boek - Nelleke Wander. Jij vs. Judo op school boek - Vanderghote. Kinderopvang In De Praktijk. Klink klaar boek - Inès Blomme. Koken voor kromsnavels boek - C. Koken voor starters boek Merkloos epub. Koning Arthur pdf download Jaap ter Haar. Kop dicht! Theissen epub.
Lachen in een leeuw boek Kees Stip epub. Lang leve de koningin! Lea Dasberg, historica en pedagoog boek - Marion E. Leerboek klinische neurologie boek -. Leerlingenboek Bij de tijd 3 Groep 6 pdf download F. Lees dit - Lees dit als je topfoto's van plekken wilt maken ebook - Henyi Carroll. Leren is leuk!
Leren observeren boek J. Dijkstra epub. Leven in twee werelden boek Mien van 't Sant epub. Leven uit een dag download PDF A. Lila boek - Marilynne Robinson. Lutopia pdf download Thomas Metaforius. Maangezichten ebook - Anouk Saleming. Maarten Luther 2 - Soteriologie boek - Maarten Luther. Machteld boek Babette Sijmons pdf. Mannen en vrouwen Haken voor mannen ebook - Theo Sundh. Medezeggenschap op Europees niveau pdf download D. Mercedes benz Met recht verkregen boek Auteur Onbekend epub.
Migraine pdf download Eileen Herzberg. Mijn Eigen Voetbalboek boek. Moderne modelspoorwegen reizigersvervoer boek Enter epub.
Mosselen boek. Motieven boek. Musculoskeletale aandoeningen in de sport - De schouder boek R. My NY marathon boek A. Kievit pdf.
Natuurlijk Genezen met Marihuana boek G. Ooiman epub. Nero 17 De blauwe mannen hardcover boek Marc Sleen pdf. Nextens BTW Almanak boek. Niemand heeft ons méér lief download PDF W. Noordgrens boek Jim Lynch epub. Oefenen als professie boek Anja Zonneveld epub. Offergave pdf download Julie Kagawa. Onbegrensd boek Bert Den Boer epub. Ondersteuning van mensen met ernstige meervoudige beperkingen download PDF.
Onze hersenen. Op zoek naar de geschiedenis van het landschap boek - Hans Renes. Paddenkoppenland boek Luc De Vos epub. Parijs boek -
Gabriele Kalmbach. Passie in de keuken ebook - G. Pieter Konijn boek Potter, Beatrix pdf. Pieter Konijn ebook - Potter, Beatrix. Practicum huisartsgeneeskunde - Bovenste luchtweginfecties. Praktijkgericht onderzoek boek - Piet J. Puur Tuin. RIP boek Filip Tas epub. Rosa's thai café ebook - Saiphin Moore.
Ruim Geloven boek C. Samenlevingen incl. Schilderkunst Van Het Impressionisme. Seks leugens en medicijnen boek - Ray Moynihan. Sesam Atlas Van De Muziek boek. Fisscher pdf. Spaar de spotvogel oude editie boek. Spel, spelen, spelletjes boek David Pritchard epub. Super Solos boek. Taal van de gnosis ebook - Broek. Tegentijds eigendraads. The core of the matter boek.
Nieuwe rouwgroep ‘Als verdriet en rouw je weg kruisen’
Nederlands, 92 pagina's, Kok, Kampen, Nederlands, 77 pagina's, Kok, Kampen, Een meisje vertelt over de ziekte en dood van haar moeder, die overleed toen ze 14 was. Vanaf ca. Nederlands, 72 pagina's, De Toorts, Haarlem, Leidraad bij de verwerking van dood, verdriet en rouw vanuit een christelijke levensopvatting, door de hervormde predikant. Nederlands, pagina's, Boekencentrum, Zoetermeer, Nederlands, pagina's, De Toorts, Haarlem, Nederlands, 64 pagina's, Auctor, Apeldoorn, Interviews en gesprekken over allerlei thema's rond lijden, dood en rouw.
Nederlands, pagina's, Gottmer, Haarlem, Persoonlijk verslag van de ziekte en het overlijden van de echtgenote van de schrijver, gevolgd door een beschrijving van het verwerkingsproces. Nederlands, pagina's, Kok, Kampen, Nederlands, 47 pagina's, Boekencentrum, 's-Gravenhage, De verzorging van het laatste afscheid is in Nederland grotendeels overgenomen door de uitvaartindustrie. Zo kan een gestorven kind als een hoog ontwikkelde ziel aan gene zijde voortleven.
We kunnen om ons heen zien dat een overleden kind vrijwel altijd een speciale plaats behoudt in het gezin waarin het geleefd heeft. Soms ontstaat binnen de familie dan het bewustzijn voor de geestelijke wereld. Door het overlijden van dit kind kan de overige gezinsleden op een nieuw levensspoor brengen. Steiner heeft vele voordrachten gewijd aan het ogenblik van het sterven. Ook in deze reeks lezingen komt het aan de orde en wel in de eerste voordracht uit ; daar benadrukt hij het belang van het sterfmoment: dit is immers de geboorte, het ontwaken in de geestelijke wereld.
De mens maakt zich stervend los van zijn lichaam, gestorven neemt hij het van buitenaf waar. Hij is zich nu — zonder het lichaam — bewust van zichzelf: het is de geestelijke indivi dualiteit die dan ontwaakt. Daarom is de wijze waarop men over de doodsdrempel gaat van grote betekenis. In veel gevallen heeft men het sterfmoment niet zelf in de hand, zoals bij het normale verloop van een ernstige ziekte of wanneer men het slachtoffer wordt van een ongeval of geweld.
Zoals eerder gezegd heeft de dood weer een plaats in de samenleving gekregen en daarmee is ook het sterfmoment in de belangstelling komen te staan. Met het voortschrijden van de techniek, maar vooral van de medische wetenschap krijgen wij steeds meer greep op ons levensverloop:
levensbedreigende ziektes worden bedwongen, te vroeg geboren kinderen kunnen in leven worden gehouden, euthanasie wordt ter discussie gesteld. We willen ons lot zoveel mogelijk in eigen hand nemen, ook als het de grenzen van het leven betreft: als we datum en uur van een keizersnede vaststellen, waarom kunnen we dan ook niet — voor onszelf, of voor onze naasten — bepalen wanneer het leven wat ons betreft ten einde is?
Hierdoor ontstaan zelfgekozen drempelovergangen die ten tijde van Steiner nog niet aan de orde waren, maar die nu actueel zijn, zoals euthanasie en palliatieve sedatie. Daarnaast doen zich ook tegenbewegingen voor: regelmatig vernemen we hoe terminale patiënten toch nog worden doorbehandeld. De vraag dient zich aan in hoeverre we ons actief met ons levenseinde moeten bemoeien. Ieder van ons zal hier zelf een antwoord op moeten vinden. Daarom zullen we nu verschillende actuele situaties rond het sterfmoment belichten.
De bovenstaande ongemakkelijke omschrijving geeft het Van Dale woordenboek voor zelfmoord; hiermee zijn we meteen aangeland bij de meest drastische wijze om het leven te beëindigen. Zelfmoord is van alle tijden en komt onder alle lagen van de bevolking voor. Deze dood veroorzaakt zonder meer een grote schok in de omgeving van de overledene: vaak heeft men dit niet zien aankomen. Terugkijkend waren er wel voortekenen te herkennen, maar die worden meestal achteraf pas zichtbaar. Daarnaast zullen de nabestaanden altijd worstelen met schuldgevoel: waarom hebben we dit niet eerder gezien, dan hadden we het wellicht kunnen voorkomen. Het is de vraag in hoeverre deze gedachte gerechtvaardigd is.
De oorzaken lopen vaak zeer uiteen. Er kan sprake zijn van een ongeneeslijke ziekte: men wil het verdere verloop niet meer afwachten. Iemand zit gevangen in een uitzichtloze levenssituatie, zoals een vergeefse asielprocedure, een langdurige gevangenschap of het uitbreken van een oorlog.
Maar ook een onverwacht voorval kan de aanleiding zijn, of tegengesteld hieraan het gevoel dat de bestaande situatie nooit zal veranderen. Of er is sprake van een algemene levensmoeheid. Opvallend is dat in het laatste geval gezondheid, leeftijd en levensomstandigheden er niet direct toe doen; veel eerder is de persoonlijke visie op leven en dood van belang. De kerk vatte zelfmoord op als een doodzonde: God beschikt over leven en dood en het is niet aan de mens om hier in te grijpen. Zelfmoordenaars werden dan ook niet in gewijde aarde begraven; de eeuwige rust zou hen niet ten deel vallen. Steiner zegt dat iemand na zelfdoding in een moeilijke situatie terechtkomt.
Dit is geen straf, zo vervolgt hij, maar gevolg van het feit dat hij het fysieke lichaam in zeer korte tijd heeft moeten loslaten. Bij een natuurlijke dood wordt dit proces voorbereid. Bij mensen die met een psychiatrische stoornis kampen is de verbinding met hun fysieke lichaam altijd veel losser geweest. Daarbij komt nog dat hun psychische toestand — al dan niet versterkt door bepaalde medicamenten — hun soms gedachten ingeeft die tot zelfmoord aanzetten en deze daad in hun ogen ook rechtvaardigen.
Een merkwaardig feit is dat zelfmoord een aanzuigende werking op anderen heeft. Dat is ook de reden dat de pers meestal terughoudend is in de berichtgeving hierover. Maar wanneer een beroemdheid zich van het leven berooft, wordt dit nieuws toch verspreid; dat is dan voor een aantal aanhangers aanleiding om hetzelfde te doen. Er zijn ook situaties waarin eerder sprake is van een offerdood dan van zelfmoord: wat te denken van een gevangen verzetsleider die zich van zijn bewakers losrukt en zich in een trappenhuis laat vallen, zodat hij tegenover zijn ondervragers niet zal doorslaan? De Duitsers lieten hierna de verzetsgroep met rust, niet wetend dat de weduwe het werk van haar man stilletjes voortzette…. Het schijnt dat veel mensen daar achteraf blij om zijn. Maar soms volgt toch een tweede poging, en deze lukt wel. En dan blijkt: zelfmoord is de meest
individuele beslissing die een mens kan nemen. Als het een écht besluit is, houdt niets of niemand hem tegen. Dat zullen de nabestaanden moeten accepteren.
Dan helpt het niet om hem daarna gebrek aan uithoudingsvermogen of slapte te verwijten. Wat weten wij eigenlijk van zijn motieven af? Steiner wijst erop dat de goede werken die deze overledene op aarde heeft verricht, zijn weg in de geestelijke wereld zullen verlichten. Hiermee wordt bedoeld: opzettelijke levensbeëindiging die wordt uitgevoerd door een arts op verzoek van de patiënt zelf. Voorwaarde is dat er sprake moet zijn van uitzichtloos en ondraaglijk lijden. Vanaf de laatste decennia van de vorige eeuw kwam deze vorm van sterven regelmatig voor, vooral bij kankerpatiënten. Voorheen was het vaak zo, dat de patiënt zo lang mogelijk onkundig werd gehouden van het feit dat hij ongeneeslijk ziek was.
Toen hier verandering in kwam, had dat tot gevolg dat de zieke, met het uitzicht op een moeilijk begaanbare lijdensweg, aangaf deze weg eigenlijk niet te willen.
Daarvoor waren verschillende argumenten: angst voor pijn en ontluistering, maar ook de omgeving niet tot last willen zijn. Zoals al eerder gezegd kwam in de euthanasiewet tot stand. Daarmee verdween de euthanasiehandeling door de arts uit het Wetboek van Strafrecht, mits een aantal zorgvuldigheidseisen in acht werd genomen. Behalve het reeds genoemde uitzichtloos en ondraaglijk lijden, moet de arts onder meer vaststellen dat de patiënt vrijwillig en weloverwogen zelf het verzoek om euthanasie heeft ingediend en dat er geen andere redelijke oplossing voorhanden is.
Bovendien moet de arts een collega geraadpleegd hebben die de patiënt heeft gezien en een schriftelijk oordeel heeft gegeven. Ten slotte dient euthanasie gemeld te worden bij een toetsingscommissie. Deze commissies, waarin artsen, ethici en juristen zitting hebben, houden het handelen van artsen bij actieve levensbeëindiging in de gaten. Met deze regelgeving, waarmee Nederland voorop loopt in de wereld, is het laatste woord over euthanasie nog niet gezegd.
Want wanneer is er sprake van ondraaglijk lijden? Hoe zit het met psychisch ondraaglijk lijden? Een ander punt is het vrijwillig verzoek om euthanasie van de patiënt. Er mag dus geen druk vanuit de omgeving zijn. Maar in hoeverre heeft een arts hier weet van? Het is nog niet voor iedereen even duidelijk, maar de euthanasiewet beschermt de arts — zij geeft de patiënt geen rechten. Toch zijn er mensen met een dodelijke aandoening die menen zelf te kunnen bepalen of en wanneer een arts een einde aan hun leven zal maken.
Begin haalde een suïcideconsulent het nieuws. Hij was met dit werk begonnen vanuit de overtuiging dat ieder mens recht heeft op zelfbeschikking over zijn leven; maar dit dient dan wel helder en zorgvuldig te gebeuren. Niettemin oordeelde de rechtbank dat hij wel informatie over
levensbeëindiging mag verstrekken; concrete hulp hierbij blijft voorbehouden aan de arts. Hier zij nog iets toegevoegd over de rol van de arts bij euthanasie: zijn taak is verre van eenvoudig. Hoe integer hij ook omgaat met de zorgvuldigheidseisen, het is een feit dat hij het leven van een ander mens beëindigt. Voor veel artsen blijft dit altijd een zware opgave. In welke vorm zich dit aandient, is moeilijk concreet te zeggen. Ieder die om euthanasie verzoekt heeft zijn eigen persoonlijke redenen.
Bij alle afwegingen die een mens hierbij maakt zou de positie van de arts er één kunnen zijn. Een arts omschreef passieve euthanasie eens als: de natuur zijn gang laten gaan tot de dood erop volgt. Over het algemeen spreekt men van passieve euthanasie wanneer — meestal op de intensive care — de situatie van de patiënt uitzichtloos blijkt; hij wordt alleen nog dankzij medische apparatuur in leven gehouden.
Dit komt voor bij Alzheimerpatiënten die als gevolg van hun ziekte op een zeker moment voedsel en vocht weigeren. Wanneer zij dit niet meer op een andere wijze toegediend krijgen, zullen zij binnen een week overlijden. Een verpleeghuis kwam als gevolg hiervan in opspraak omdat het personeel een patiënt had laten versterven zonder dit met de familie te overleggen. Daarna raakten de meningen verdeeld of versterven al dan niet een humane dood zou zijn; het feit dat een patiënt niet meer reageert op prikkels wil nog niet zeggen dat hij niet lijdt onder de gevolgen van verhongeren en uitdrogen. Het regelmatig bevochtigen van de lippen zou hier verlichting in brengen. Wanneer men de patiënt dan in slaap brengt om hem de lasten van voedsel- en vochtgebrek verder te besparen, komen we op het terrein van de palliatieve sedatie. Onder palliatieve sedatie verstaat men het opzettelijk verlagen van het bewustzijn van een patiënt in zijn laatste levensfase.
Dit betekent dat patiënten die nog hoogstens één tot twee weken te leven hebben in diepe slaap worden gebracht en geen vocht meer toegediend krijgen. De arts gaat hier — meestal in overleg met de patiënt of diens familie — toe over als andere middelen ter bestrijding van onrust en pijn niet meer voldoende zijn. In tegenstelling tot euthanasie wordt dit beschouwd als normaal medisch handelen: melding, toetsing of het consulteren van een collega zijn niet aan de orde. Hoewel in de praktijk het levenseinde van de patiënt zal worden bespoedigd, blijft het eerste doel het verlichten van het lijden. Dat wordt het ook als men de patiënt voortdurend morfine toedient, omdat iemand daar op den duur altijd aan zal overlijden. In medische kringen is men overigens al enige tijd van mening dat dit geen juiste methode is, zowel voor palliatieve sedatie als voor euthanasie.
Het verschil tussen deze twee is mijns inziens te vatten in een eenvoudig beeld: palliatieve sedatie verlaagt de drempel naar de geestelijke wereld, euthanasie helpt de mens eroverheen. In beide gevallen is men niet bij zijn volle bewustzijn. Kiest men zelf bewust voor deze weg? Waarom verdampt de vraag hiernaar zo vaak in een hospice? Wat zijn de motieven voor een zodanig levenseinde? Het geloof in een hiernamaals kan angst voor de dood niet altijd wegnemen. Van meer belang is hoe men in de geestelijke wereld wil aankomen. Dan is het juist belangrijk dat dit de stervende toch verteld wordt; het gehoor blijft immers tot het laatste moment intact. Wie ervaring heeft met deze situatie kan waarnemen dat stervenden horen wat er gezegd wordt en daar soms met subtiele bewegingen op reageren.
Het is goed zich hier bewust van te zijn. Eind verscheen van de hand van cardioloog Pim van Lommel een boek onder de titel Eindeloos
bewustzijn. Hiervoor deed hij onderzoek naar bijna-doodervaringen bij Nederlandse patiënten. Van Lommel concludeert hier onder andere uit dat het menselijk bewustzijn niet alleen in de hersenen gelokaliseerd kan worden. Volgens Steiner leven we nu in het tijdperk van de bewustzijnsziel.
Dat kunnen we, als we met open vizier alles tegemoettreden wat op ons afkomt. Verschillende situaties zijn belicht waarbij men het sterfmoment min of meer zelf bepaalt: het meest neemt men de dood in eigen hand bij zelfmoord; bij euthanasie gebeurt dit in overleg met een arts; door palliatieve sedatie wordt de doodsdrempel voor de patiënt verlaagd.
Er zijn ook situaties rond het levenseinde waarbij de dood zich aankondigt, maar door medisch ingrijpen — onnodig lang — wordt uitgesteld. Van Dale kent het woord dysthanasie niet, maar enkele oudere geneeskundige woordenboeken wel. Men kan ook denken aan langdurige
behandelingen op de intensive care, waar patiënten al overleden zouden zijn, ware het niet dat zij door kunstmatige beademing in leven worden gehouden. Het bizarre is dat door lang doorbehandelen een ondraaglijk lijden kan ontstaan, wat uitmondt in een verzoek om euthanasie; en dat terwijl de patiënt zonder dit alles waarschijnlijk op een rustige manier al eerder zou zijn overleden.
Toetsingscommissies voor euthanasie kunnen hiervan getuigen. Om dergelijke situaties te helpen voorkomen kan men een wilsverklaring opstellen en deze bij zich dragen. Zo bestaat er een niet-reanimeren verklaring, ruim tien jaar geleden geïntroduceerd door de Nederlandse Vereniging voor Vrijwillige Euthanasie, tegenwoordig bekend onder de naam Nederlandse Vereniging voor Vrijwillige Levensbeëindiging. De drager ziet geheel af van reanimatie. Een andere mogelijkheid is de zorgverklaring, vanuit de Stichting Maia. Wie door zijn werk veel met oude mensen in contact komt, ziet vaak hoe het lichaam hen al voor het grootste deel in de steek heeft gelaten. Ze kunnen vaak niet meer zien, niet meer lopen, slecht horen en nauwelijks spreken en denken. Steiner beschrijft in een andere voordracht uit hoe met het verouderen van het lichaam de geest steeds vrijer wordt, omdat zij steeds minder door het lichaam kan worden vastgehouden.
In dat opzicht mogen we blij zijn dat we oud worden, stelt hij. Het lichaam verliest gaandeweg zijn soepelheid en kracht. De oudere mens heeft het luciferische° veld achter zich gelaten; zo heeft hij zeker een aantal illusies op moeten geven. Hij loopt niet meer zo snel ergens warm voor. In plaats daarvan behoedt hij nu zijn reserves om daar met mate uit te kunnen putten. Wanneer hij in dit proces zijn menselijkheid weet te behouden, dan heeft hij die op Ahriman veroverd. In dit hele proces ontwikkelt een mens geduld. Als je dit van nabij meemaakt, krijg je steeds meer ontzag voor deze mensen. In de veertien voordrachten staat de wereld van de gestorvenen centraal. Maar wanneer er iemand sterft, blijven familie en vrienden achter.
In hun midden is een lege plek ontstaan en daar moeten zij mee in het reine zien te komen. Wanneer de overledene op weg gaat in de geestelijke wereld, begint voor de nabestaanden het rouwproces. Steiner gaat enkele keren kort in op het verdriet van de nabestaanden. In de eerste lezing uit zegt hij het ongeveer aldus: al onze inzichten in de weg van de gestorvenen in de geestelijke wereld doet ons verdriet om hun gemis niet minder worden. Dit verdriet moet hier in het aardse leven doorgemaakt worden.
Hoe dit alles in zijn werk zou moeten gaan, daarvan spreekt hij hier niet. In zekere zin is hier iets voor te zeggen. Rouw is een proces waar ieder mens zelf doorheen moet gaan. Dat is voor iedereen anders. Elisabeth Kübler-Ross heeft door haar omgang met vele stervenden vijf
opeenvolgende fasen in het sterfproces herkend. Zij voegt hier onmiddellijk aan toe dat de tijd die elke fase in beslag neemt voor ieder mens verschillend is. Men kan in een fase blijven steken, of meerdere fasen tegelijk doorlopen. Omdat een sterfproces ook een rouwproces is — een stervende moet afscheid nemen van het aardse leven — geven deze fasen ook inzicht in de rouwperiode. Stervenden en nabestaanden maken hetzelfde proces door: de stervenden voor hun dood, voor de nabestaanden begint het rouwen daarna. Er zullen mensen zijn die met een dergelijke gefaseerde benadering niet uit de voeten kunnen: het gaat immers om een omvangrijk emotioneel proces. Toch lijkt het mij een goede zaak erbij stil te staan, omdat er voor iedereen wel één of meerdere aanknopingspunten te vinden zijn.
De dood valt niet te ontkennen. De tijd van ontkenning behoedt ons op een bepaalde manier voor diepere emoties. Misschien hadden we anders het hele gebeuren rond opbaring en uitvaart niet goed aangekund. In de tweede fase komt als reactie op de ontkenning protest omhoog. Dat uit zich dan in boosheid, een onderdeel van de rouw, waar mensen zich niet makkelijk over uitspreken. Je kunt toch niet boos worden op een gestorvene? Mijns inziens gaat het veelal om het gevoel van verlatenheid: de overledene is van ons weggegaan. Met zijn vertrek heeft hij ons alleen gelaten. In sommige gevallen zullen we ons zelfs in steek gelaten voelen. Het eerste besef van leegte en eenzaamheid dient zich aan.
Als we dit niet onder ogen zien, kunnen we niet goed verder met het rouwproces. Deze bestaat uit de hoop dat we, door iets te ondernemen, greep krijgen op onze emoties. We kunnen het interieur van ons huis veranderen, verhuizen, op reis gaan of een andere baan zoeken. Dit alles kan helpen het leven weer enigszins op de rails te krijgen; maar gevoelens van verdriet en rouw laten zich hiermee niet op de vlucht jagen, al kan het er de eerste tijd soms wel zo uitzien. Ook zullen inzichten in de wereld van de gestorvenen — Steiner zei het al — onze smart niet verminderen.
De heldere eenvoud van dementie pdf download Huub Buijssen. De kleine prins - de kleine prinses boek - Veltman Uitgevers. De kleur van liefde.
De liefste knuffels maak je zelf ebook - Gail Attwell. De nieuwe welzijnscoach boek. De Ordening boek - Kees van Beijnum. De Praagse connectie pdf download Coninck, Christian de. De reis van de Gazelle boek. De slangenkroon boek. De slimme moestuin boek - Lucy Halsall. De sociale pijler. De Verstekeling boek Cc Steens pdf. De vrolijke wetenschap. De zeer schone uren boek - Bob Castendijk. De Zwarte Magiërs - 2 - De Magiërsleerling boek. Denkers - Foucault ebook - Paul Veyne. Doodgaan maar niet sterven boek Christina Moormann epub.
Download 3x Everest pdf Harry Kikstra. Download Alfred hitchcock meester der suspense pdf Thomas Harris. Download Anders leven pdf Thomas Quartier. Download Bescherming van de intellectuele eigendom pdf P. Download Boer zoekt vrouw - Diverse auteurs pdf. Download Bombay, hyperstad pdf Rob Vreeken. Download Business bibliotheek - Vertrouwen als bron van winst pdf Tjeu Blommaert. Download De Boomgaard - Lynn Austin pdf. Download De onderstroom - Nicci Gerrard pdf. Download De strategie van het geluk pdf Gerbert Bakx.
Download Dienstvaardig pdf C. Download Een blik in de eeuwigheid pdf Raymond Moody. Download Erotisch verlangen pdf Roel Beenen.
Schoeman pdf. Download Gevelstenen in Amsterdam pdf H. Download Heidense hekserij - Jack Stoop pdf. Download Helle piloten pdf Francis Bergése. Download Het beste boek over het wilde westen pdf Mike Stotter. Download Het verhaal gaat Ter Linden. Download Hoe de Edammer de wereld veroverde pdf Marc Argeloo. Download Honden van Riga pdf Henning Mankell. Download Ik leer goochelen pdf Pasqual Romano. Download Kuitert onder kritiek - H. Kuiper pdf. Download Kunst rond pdf K. Download Laatste trein naar Istanbul pdf Ays¿e Kulin.
Download Leerwoordenboek Nederlands pdf M. Download Lezing met lichtbeelden - W. Hofman pdf. Download Mag het ijsje opgewarmd?
Download Mijn ouders maken me gek pdf Pete Johnson. Download Motiveren kun je leren pdf Pauline Dekker.
Download Nu slaapt Toetanchamon pdf Patrick Bernauw. Download Oden en epoden pdf Quintus Horatius Flaccus. Download Onverzameld werk pdf B. Download Renoir pdf Gabriele Crepaldi. Download Roddrick ende alphonsus luxe ed. Download Snelle Keuken Recepten pdf C.
Download Spaans vuur pdf Wouter van Mastricht. Download Surimam cooking 2 pdf Aretha Waal. Download Ten pigs and other short stories - L. Mellgren pdf. Download Toegepast communicatieonderzoek pdf G.
Download Twee honden pdf Richard Adams. Download Verborgen verleden pdf Rob van Drie. Download Verwaarlozing pdf. Download Vet arm pdf Steven van de Vijver. Download Vlinders voor altijd - Jill Mansell pdf. Download Voel je wat ik voel? Download Wij Zijn Niet Gek!
Download Wilhelm ivens pdf A. Download Wilhelmus en de anderen pdf Barend-van Haeften. Download Wolken, blauwige raadsels - Hans Magnus Enzensberger pdf. Roeland pdf. Download Woordspel werkwoordspelling oefenkaarten Taal actief nieuw pdf S. Download Zomerspelers - Carol Velthuis pdf. Drama voor de camera boek. Dreamweaver Ultradev 4 boek. Easy Steps deel 1 methode voor Tenorsaxofoon boek J. Kastelein pdf. Easy Vegan met Julie.
Een boek vol vriendschap download PDF S. Een dichter in mijn voorgeslacht boek. Een Echte Vrouw boek. Een hemel zonder schroeven boek - Marieke van Meijeren. Een Internet-site opzetten voor Dummies boek. Een kat tussen de duiven ebook - Agatha Christie. Een snoek in een zwembroek boek - Y. Een warm welkom 2-in-1 ebook - Nora Roberts. Een wereld apart ebook - Jacques van Nederpelt. Europa Inspiratie voor onvergetelijke reizen download PDF.
Eve Dallas 5 - Plechtig vermoord ebook - J. Everville boek - Clive Barker. Faillissementsgids boek. Fastfood download PDF G. Feestjes Voor Beestjes boek - Fiona Rempt. Fiscale geschriften - Het fiscale loonbegrip. Fiscale Praktijkreeks 4 - Onroerende zaken, btw en
overdrachtsbelasting ebook - R. Gaming boek. Garfield dubbel-album boek Jim Davis epub. Gebeden van de kosmos boek. Geborgen oogst boek. Gedichten in 't Oldambsters ebook - J. Geel boek - Mart Smeets. Geen Twee Hetzelfde boek. Geen tweede kans boek. Geheimen van het Wilde Woud boek. Gezondheidsvoorlichting en gedragsverandering boek. God denkbaar verklaard. Groenten boek - Christl Exelmans. Groenten Kweken boek. Handboek allergologie ebook - C.
Bruijnzeel - Koomen. Handboek haptonomisch verplaatsen boek. Heerlijk Eerlijk boek. Help faalangst boek - Nieuwenbroek. Het droomhuis boek. Het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger Een terugblik. Het naaste bloed erfde het goed 1 de periode van het 'oud-vaderlandse' recht tot boek - J.
Teksten voor de rouwkaarten - rouwannonce - rouwadvertentie
Augusta Verburg epub. Boek Moed van het hart Feino Blanka pdf. Boek Niets is onmogelijk Elizabeth Strout pdf. Boek Oma weet het echt veel beter Macbride pdf. Boek Practicum huisartsgeneeskunde - Seksespecifieke huisartsgeneeskunde t. Largo-Jansen pdf. Boek Punnikfeest Genevieve Ploquin pdf. Boek Tegen het cynisme Sybrand Buma pdf. Teunissen epub. Boek Thuis - Losgebroken pdf. Boek Uitgelicht: Catalogus van tekeningen, aquarellen en gouaches pdf. Boek Verhalen in vergulde lijsten Lyckle de Vries pdf. Boek Zoveel liefde Edith Schouten pdf.
Bouquet - Opnieuw veroverd boek - Kate Walker. Brouwerspoëzie boek Paul Daeleman pdf. Btw op europees palet download PDF Giele.
Bubbels boek - C. Buiten haar boekje boek - Joanne Rock. Burn-out boek. Careergasm pdf download Sarah Vermunt. Cool is hot boek René C. Boender epub. Dagelijkse kost 4 - Dagelijkse kost 4 boek. De bewoners van het Haaldersbroek boek. De Biesbosch boek J. Hoek pdf. De Bin Ladens boek Steve Coll epub. De Derde Waarheid boek - Kurt Aust. De dikke alg boek - Peter Mooij. De gelukkige boeddha ebook - Thomas Bien. De Grote Waard pdf download Willem van der Ham. De heldere eenvoud van dementie pdf download Huub Buijssen. De kleine prins - de kleine prinses boek - Veltman Uitgevers. De kleur van liefde. De liefste knuffels maak je zelf ebook - Gail Attwell. De nieuwe welzijnscoach boek. De Ordening boek - Kees van Beijnum. De Praagse connectie pdf download Coninck, Christian de.
De reis van de Gazelle boek. De slangenkroon boek. De slimme moestuin boek - Lucy Halsall. De sociale pijler. De Verstekeling boek Cc Steens pdf. De vrolijke wetenschap. De zeer schone uren boek - Bob Castendijk. De Zwarte Magiërs - 2 - De Magiërsleerling boek. Denkers - Foucault ebook - Paul Veyne. Doodgaan maar niet sterven boek Christina Moormann epub.
Download 3x Everest pdf Harry Kikstra. Download Alfred hitchcock meester der suspense pdf Thomas Harris. Download Anders leven pdf Thomas Quartier. Download Bescherming van de intellectuele eigendom pdf P. Download Boer zoekt vrouw - Diverse auteurs pdf. Download Bombay, hyperstad pdf Rob Vreeken. Download Business bibliotheek - Vertrouwen als bron van winst pdf Tjeu Blommaert. Download De Boomgaard - Lynn Austin pdf. Download De onderstroom - Nicci Gerrard pdf. Download De strategie van het geluk pdf Gerbert Bakx.
Download Dienstvaardig pdf C. Download Een blik in de eeuwigheid pdf Raymond Moody. Download Erotisch verlangen pdf Roel Beenen.
Schoeman pdf. Download Gevelstenen in Amsterdam pdf H. Download Heidense hekserij - Jack Stoop pdf. Download Helle piloten pdf Francis Bergése. Download Het beste boek over het wilde westen pdf Mike Stotter. Download Het verhaal gaat Ter Linden. Download Hoe de Edammer de wereld veroverde pdf Marc Argeloo. Download Honden van Riga pdf Henning Mankell.
Download Ik leer goochelen pdf Pasqual Romano. Download Kuitert onder kritiek - H. Kuiper pdf. Download Kunst rond pdf K. Download Laatste trein naar Istanbul pdf Ays¿e Kulin. Download Leerwoordenboek Nederlands pdf M. Download Lezing met lichtbeelden - W. Hofman pdf. Download Mag het ijsje opgewarmd? Download Mijn ouders maken me gek pdf Pete Johnson. Download Motiveren kun je leren pdf Pauline Dekker. Download Nu slaapt Toetanchamon pdf Patrick Bernauw. Download Oden en epoden pdf Quintus Horatius Flaccus. Download Onverzameld werk pdf B. Download Renoir pdf Gabriele Crepaldi. Download Roddrick ende alphonsus luxe ed. Download Snelle Keuken Recepten pdf C. Download Spaans vuur pdf Wouter van Mastricht. Download Surimam cooking 2 pdf Aretha Waal. Download Ten pigs and other short stories - L. Mellgren pdf. Download Toegepast communicatieonderzoek pdf G. Download Twee honden pdf Richard Adams.
Download Verborgen verleden pdf Rob van Drie. Download Verwaarlozing pdf. Download Vet arm pdf Steven van de Vijver. Download Vlinders voor altijd - Jill Mansell pdf. Download Voel je wat ik voel? Download Wij Zijn Niet Gek! Download Wilhelm ivens pdf A. Download Wilhelmus en de anderen pdf Barend-van Haeften. Download Wolken, blauwige raadsels - Hans Magnus Enzensberger pdf.
Roeland pdf. Download Woordspel werkwoordspelling oefenkaarten Taal actief nieuw pdf S. Download Zomerspelers - Carol Velthuis pdf.
Drama voor de camera boek. Dreamweaver Ultradev 4 boek. Easy Steps deel 1 methode voor Tenorsaxofoon boek J. Kastelein pdf. Easy Vegan met Julie. Een boek vol vriendschap download PDF S. Een dichter in mijn voorgeslacht boek. Een Echte Vrouw boek. Een hemel zonder schroeven boek - Marieke van Meijeren. Een Internet-site opzetten voor Dummies boek. Een kat tussen de duiven ebook - Agatha Christie. Een
snoek in een zwembroek boek - Y. Een warm welkom 2-in-1 ebook - Nora Roberts. Een wereld apart ebook - Jacques van Nederpelt. Europa Inspiratie voor onvergetelijke reizen download PDF. Eve Dallas 5 - Plechtig vermoord ebook - J. Everville boek - Clive Barker.
Faillissementsgids boek. Fastfood download PDF G. Feestjes Voor Beestjes boek - Fiona Rempt. Fiscale geschriften - Het fiscale loonbegrip.
Fiscale Praktijkreeks 4 - Onroerende zaken, btw en overdrachtsbelasting ebook - R.
Gaming boek. Garfield dubbel-album boek Jim Davis epub. Gebeden van de kosmos boek. Geborgen oogst boek. Gedichten in 't Oldambsters ebook - J. Geel boek - Mart Smeets. Geen Twee Hetzelfde boek. Geen tweede kans boek. Geheimen van het Wilde Woud boek.
Gezondheidsvoorlichting en gedragsverandering boek. God denkbaar verklaard. Groenten boek - Christl Exelmans. Groenten Kweken boek.
Handboek allergologie ebook - C. Bruijnzeel - Koomen. Handboek haptonomisch verplaatsen boek. Heerlijk Eerlijk boek. Help faalangst boek - Nieuwenbroek.
Het droomhuis boek. Het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger Een terugblik. Het naaste bloed erfde het goed 1 de periode van het 'oud- vaderlandse' recht tot boek - J. Het paranormale spelletjesboek - Trakteer uw gasten op een spirituele avond met de leukste bovennatuurlijke spelletjes boek. Het Roer Moet Om! Het Utrechts Dichtersgilde ebook - Mark Boog. Het vrolijke enneagram boek. Hij schreef te weinig boeken boek - Herman Brusselmans.
Hoera, ik kan al lezen! Hogere bouwkunde Jellema 12a Uitvoeren - de techniek boek. Honderd jaar later pdf download Jong. Hoofdstukken gesch. Horizon 3 B - Horizon 3B ebook - I. Ik ben hoogbegaafd boek Emma W. Brouwer epub. Ik weet wat jij denkt pdf download John Verdon. Ik wou dat ik anders was boek. Ik zou zo graag van jullie houden boek. In Troebel Water boek Tom Kristensen epub. Inleiding gerontologie en geriatrie download PDF. Jaarboek fysiotherapie kinesitherapie boek. Jij en ik boek - Nelleke Wander. Jij vs. Judo op school boek - Vanderghote. Kinderopvang In De Praktijk. Klink klaar boek - Inès Blomme. Koken voor kromsnavels boek - C.
Koken voor starters boek Merkloos epub. Koning Arthur pdf download Jaap ter Haar. Kop dicht! Theissen epub. Vóór houdt Steiner af en toe voordrachten die expliciet over het sterven en het leven na de dood gaan; vanaf , het jaar van de oprichting van de Antroposofische Vereniging, worden dat er steeds meer. In de eerste tien voordrachten uit gaat Steiner uitgebreid in op de weg die de gestorvene aflegt na de uitvaart.
Beeldend schildert hij diens gang door de verschillende planetensferen. Daarbij benadrukt hij telkens weer dat het leven na de dood een goede voorbereiding op aarde nodig heeft. Als de mens geen weet heeft of wil hebben van de geestelijke wereld, zal hij zijn weg daar moeilijk kunnen vinden. Steiner benadrukt meer dan eens dat de manier waarop men de periode in de geestelijke wereld doormaakt, bepalend is voor de kwaliteit van het daaropvolgende aardse leven. Kennis van de wereld van de gestorvenen als voorbereiding op het leven na de dood draagt in die zin in hoge mate bij aan de toekomst van de aarde.
Het zal niet toevallig geweest zijn dat deze lezingencyclus werd gehouden korte tijd voordat de Eerste Wereldoorlog uitbrak. De volgende drie voordrachten zijn uit De oorlog is inmiddels in volle gang. Steiner gaat hier dan ook uitvoerig en met compassie in op de jong gestorvenen. In de laatste voordracht uit staat het verzorgen van de band tussen levenden en gestorvenen centraal. Voor wie zich al langere tijd met antroposofie bezighoudt, is de wereld van de gestorvenen bekend terrein geworden. Dit nawoord begint met de vraag naar de plaats van de dood in de samenleving, zowel vroeger als nu. De inhoud van de voordrachten mag dan tijdloos en daarmee blijvend actueel zijn, we zijn inmiddels wel bijna een eeuw verder; de situatie rond het sterven is in een aantal opzichten anders geworden.
Zo worden opbaring en koeling tegenwoordig meestal heel anders geregeld. Verder heeft Steiner wel aanwijzingen voor de opbaring van overledenen gegeven, maar over het waken bij gestorvenen heeft hij niet gesproken. In de loop van de tijd is het waken in antroposofische kring een goede gewoonte geworden, daarom verdient ook dit onderwerp nadere beschouwing. Vanuit mijn lange ervaring met zowel het opbaren van overledenen als het leiden van een waakgroep voor gestorvenen zal ik hierop ingaan. Steiner benadrukt in zijn lezingen het gewicht van het sterfmoment: hoe men over de doodsdrempel gaat, is voor het vervolgen van de weg in de geestelijke wereld van doorslaggevend belang.
Zelfmoord is daarom een onderwerp dat niet onbesproken dient te blijven. Daarnaast is juist in deze tijd het tijdstip van sterven een actuele, verre van eenvoudige kwestie geworden. Het is een schaal waarop men aan de ene kant het lot in eigen hand neemt euthanasie , aan de andere zijde juist heel lang op de dood moet wachten; alle verschillende mogelijkheden van het sterfmoment bevinden zich hiertussen. Ten slotte is er nog aandacht voor de rouw van de nabestaanden. Steiner erkent de noodzaak van het doormaken van de rouw in zijn voordrachten over de jong gestorvenen, maar verder gaat hij er hier niet op in. Tijdens mijn lezingen over opbaren en waken krijg ik regelmatig de vraag of de overledene niet gehinderd wordt door de rouw van de achterblijvenden. Hoe kan men zijn verlies verwerken en daarbij de band met de gestorvene blijvend onderhouden?
Daarmee sluit dit nawoord af. Veel hangt af van de persoonlijke visie op de dood en de periode daarna. De zorg voor de doden is er altijd geweest. Tussen de oudste overblijfselen van de menselijke cultuur vinden we velerlei vormen van graven en grafgiften terug. De dood werd beschouwd als een reis naar het dodenrijk en de zorg van de nabestaanden was erop gericht deze reis zo goed mogelijk te begeleiden. Daarom werd de dode rijkelijk voorzien van kleding, voedsel en wapens. Om te voorkomen dat de overledene naar het rijk der levenden zou terugkeren, werd er meestal niet te lang gewacht met begrafenis of crematie; afgezien daarvan zal in warmere streken ook het klimaat een rol hebben gespeeld.
Bij joden en moslims is het nog steeds de gewoonte om de begrafenis zo snel mogelijk te laten plaatsvinden. De eerste christenen hoopten op de spoedige wederkomst van Christus: dan zouden alle doden weer tot leven gewekt worden en daarom werd het lichaam begraven.
De rooms-katholieke kerk hield ook vast aan het begraven, maar een kerkelijke begrafenis viel niet iedereen ten deel: mensen die niet waren gedoopt of als afvallig werden beschouwd en bijvoorbeeld tijdens hun leven waren geëxcommuniceerd, bleven verstoken van de kerkelijke rituelen. Bovendien mochten zij niet in gewijde aarde worden begraven. Eeuwenlang heeft de dood zijn plaats in het dagelijks leven behouden.
Dat had niet alleen te maken met de centrale rol van de kerk. De ongunstige levensomstandigheden waren er ook naar: oorlogen, epidemieën zoals de pest , het wonen in houten huizen die gemakkelijk konden uitbranden. De nog weinig ontwikkelde medische zorg kon niet voorkomen dat de dood een goede bekende was in iedere familie: vrouwen stierven in het kraambed, de kindersterfte was hoog. De meeste mensen werden niet oud.
In de loop van de vorige eeuw kwam hier verandering in. Na de Tweede Wereldoorlog was er geen oorlogsgeweld meer in onze streken. De
medische wetenschap ontwikkelde zich in een snel tempo, waardoor de meeste mensen veel langer bleven leven dan vroeger.
De dood begon zich te verplaatsen naar bejaardencentra, verpleeg- en ziekenhuizen. De ontkerkelijking zette in. De kerken met hun visie op leven en dood begonnen terrein te verliezen. Rouwrituelen waren voor een toenemend aantal mensen niet meer aan de orde. In plaats van een goede bekende werd de dood een onwelkome gast die je zo lang mogelijk buiten de deur moest zien te houden. Zolang je fi t en sterk was, moest je ervoor zorgen iets van je leven te maken.
Want je leeft maar één keer. En daarna is het afgelopen. Natuurlijk waren er ook mensen die hier anders over dachten en daar ook naar handelden, maar er kan toch wel van een duidelijke trend worden gesproken. Toch is er al enige tijd een kentering waarneembaar. De
Amerikaanse arts-psychiater dr. Elisabeth Kübler-Ross heeft vanaf de jaren zeventig met haar boeken, lezingen en workshops een belangrijke rol gespeeld bij het doorbreken van het taboe rondom sterven en rouwen. Zij ging met vele stervenden in gesprek en liet hen over hun behoeften en verwachtingen vertellen. Veel organisaties zijn geïnspireerd en opgezet vanuit haar gedachtegoed. In de jaren tachtig bracht aids een bewustere houding ten aanzien van de dood. De ziekte trof meestal jongere mensen. Omdat er aanvankelijk nog geen aidsremmers beschikbaar waren, kwam de dood binnen hun familie- en vriendenkring onontkoombaar in beeld.
Zo leefden aidspatiënten vaak langere tijd met het vooruitzicht van een vroeg levenseinde. Hierdoor kregen zij tijd zich voor te bereiden op hun dood en hun uitvaart. De discussie rond euthanasie maakt de dood bespreekbaar in bredere kring: we komen wellicht allemaal eens voor die keuze te staan. Uiteindelijk komt de euthanasiewet in , voorzien van een aantal zorgvuldigheidseisen, tot stand.
Het begrafeniswezen zit ondertussen niet stil. Omdat de dood weer een zaak voor iedereen is geworden, moet ieder mens ook zijn eigen persoonlijke uitvaart kunnen krijgen. Grote uitvaartondernemingen spelen hierop in: de nabestaanden krijgen meer mogelijkheden actief deel te hebben aan de uitvaart. Er ontstaan kleine uitvaartbedrijven met één of hoogstens een paar uitvaartleiders. Sommigen hebben daarnaast een uitvaartwinkel met diverse soorten kisten, urnen en grafmonumenten. Familie en vrienden kunnen de uitvaart zelf vormgeven, maar zij kunnen ook een beroep doen op mensen die van het begeleiden van uitvaarten hun beroep hebben gemaakt, zoals uitvaartdominees, toespraakverzorgers en musici.
De overledene kan per auto, maar desgewenst per boot of bakfiets naar de laatste rustplaats worden vervoerd. De nabestaanden mogen zelf de kist laten zakken, het graf dichtscheppen of, bij een crematie, meegaan naar de oven. Het is opmerkelijk dat juist de niet-religieuze rouwrituelen steeds uitbundiger worden: tatoeages met as van de dode; as die via de wortels wordt opgenomen in een boom en zo meegroeit; de hoeveelheid voorwerpen die overledenen meekrijgen in hun kist of op hun graf. Dit alles deed een antropoloog opmerken dat we weer terugkomen bij de voorouderverering: mensen willen contact houden en kracht putten uit het contact met de overledene, stelt hij. Uit het voorafgaande moge duidelijk zijn dat de dood weer een plaats heeft in de hedendaagse samenleving: wij willen onze gestorvenen zo goed mogelijk uitgeleide doen en na de uitvaart ervoor zorgen dat zij een plek bij ons behouden.
Maar voor een echte verbinding tussen levenden en gestorvenen is het van belang dat wij, de nabestaanden, ook deel hebben aan de wereld van de overledenen. Dat is niet zo eenvoudig. Want deze wereld is niet zintuiglijk van aard, terwijl het toch in eerste instantie de zintuigen zijn, waarmee wij toegang en begrip tot nieuwe dingen proberen te krijgen. Toch kunnen we gewoon bij het begin beginnen en dat is het moment dat de dood is ingetreden. Tussen het doodsmoment en de begrafenis of crematie moeten in ons land volgens de wet minstens drie dagen verlopen. Deze termijn werd destijds onder andere ingesteld omdat men bang was voor schijndood,° wat in het verleden nog wel eens voorkwam. In vroeger tijden was het normaal dat een dode thuis lag opgebaard, in zijn eigen bed. Spiegels werden afgedekt, lakens voor de ramen gehangen.
Zo wist de omgeving dat hier iemand gestorven was. In katholieke kringen werd er gewaakt bij de dode. Dit hield in dat er gebeden werden gelezen. Deze dienden tot het behoud van de ziel en het weghouden van het boze. In protestantse kringen was het niet gebruikelijk om bij de overledene te waken. Men geloofde immers dat de mens na zijn dood slaapt tot de opwekking der doden op de Jongste Dag. Vanaf het midden van de vorige eeuw verplaatste de dood zich, zoals gezegd, grotendeels naar verzorgings- en ziekenhuizen.
Het thuis opbaren raakte in onbruik. Men kwam na zijn dood in het mortuarium van het verzorgingshuis of van de begrafenisondernemer terecht.
Op verzoek organiseerde men daar een bezoekuur om de overledene nog eenmaal te kunnen zien. Waken bij de gestorvene was zo goed als onmogelijk. En dat, terwijl de dagen tussen het sterven en begraven juist van bijzondere aard zijn. Wie in de gelegenheid is deze tijdspanne van nabij mee te maken, kan zien dat met het sterven het sterfproces nog niet is afgesloten. Wanneer iemand net is overleden, lijkt het alsof hij slaapt;
naarmate de tijd voortschrijdt, neemt de dood steeds meer bezit van het lichaam. De gestorvene verwijdert zich langzaam maar zeker. Na ongeveer drie dagen, soms iets eerder of later, kunnen we waarnemen dat het lichaam echt verlaten is.
Antroposofisch onderzoek leert dat de herinneringen zich in ons etherlichaam° bevinden. Zintuiglijke indrukken, zoals geur of geluid, zijn in staat in een oogwenk een herinnering op te roepen die we helemaal vergeten waren. Met het loslaten van het etherlichaam komen dan ook alle
herinneringen vrij: zij staan in beelden om de gestorvene heen.
Het is van belang dat de overledene ongestoord de gelegenheid krijgt zich hiermee bezig te houden. Daarom is het goed dat het lichaam na het sterven zo snel mogelijk naar de plaats van de opbaring wordt gebracht, zodat het daarna drie dagen met rust kan worden gelaten; dit is ongeveer de tijd die het etherlichaam nodig heeft om los te komen van het fysieke lichaam. De plek waar de gestorvene deze dagen verblijft, doet er wel degelijk toe. Het eigen huis komt als eerste in aanmerking. Waar kan een mens beter op zijn eigen leven terugkijken dan in de vertrouwde leefomgeving? Maar als er niet iemand regelmatig in huis kan of durft te zijn om voor de overledene te zorgen, moet worden uitgekeken naar een andere plaats. Misschien komt het huis van een familielid of vriend in aanmerking. Soms zijn er in verzorgings- en verpleeghuizen of in een hospice ook mogelijkheden.
Enkele kerken van de Christengemeenschap° hebben een opbaringsruimte. Een belangrijk punt bij de keuze van de plaats voor de opbaring is de koeling. Vaak duurt het vier of vijf dagen voordat er ruimte is in het rooster van begraafplaats of crematorium. Daarbij komt nog dat men graag tot
kort voor de uitvaart de overledene nog — in goede staat! De koeling is een belangrijke reden om uit te wijken naar het mortuarium van de begrafenisondernemer. Afgezien van een aantal mortuaria waar het anders toegaat,° wordt de gestorvene hier tijdens het bezoekuur op een koelplaat gelegd en gedurende de rest van de tijd in een gekoelde lade opgeborgen. Dit laatste is geen prettige gedachte.
Meer dan eens heb ik in mijn praktijk kunnen merken dat, naarmate de tijd van opbaring langer duurde, dit een ongelukkige gang van zaken was.
De vaak vredige uitdrukking van de gestorvene verdween en maakte plaats voor een sombere en verdrietige indruk. Het natuurlijke sterfproces kan geen doorgang vinden, de overledene kan zijn weg niet goed vervolgen. Vlak voor het inslapen, maar evengoed nog klaarwakker, zag en hoorde iemand van onze waakgroep een langdurig opgebaarde gestorvene vragen waarom zijn begrafenis nog niet had plaatsgevonden. Dit liet een sterke indruk na, terwijl de desbetreffende persoon deze gestorvene niet eens kende en navraag leerde dat de indruk die de gestorvene had gemaakt, exact overeenkwam met hoe hij tijdens zijn leven was. In een huis kan de koeling ook anders worden geregeld. Om te beginnen koelt het lichaam zelf af.
Verder kan men de verwarming in de opbaringsruimte uitzetten. Onaangename geuren worden verdreven door een bakje met koffiedik of met rozemarijn badmelk in de ruimte te plaatsen. Het verdient ook aanbeveling veel losse bloemen bij de overledene neer te leggen. Deze verwelken als het ware met het lichaam mee. Losse bloemen zijn te verkiezen boven bloemen in vazen: bloemenwater blijft meestal niet heel lang fris.
Een wijze van koelen die hier nog niet zo lang bekend is, is de koeling met graszoden. In een aantal gemeenten van de Christengemeenschap wordt er al enige jaren mee gewerkt; deze koeling kan in een woonhuis ook goed worden toegepast. Daarom ga ik er hier iets uitvoeriger op in. Het is een oud gebruik dat men in Zwitserland nog kent. De graszoden op een theeblad of bakblik met plastic eronder worden onder de kist of het bed van de overledene gelegd. Tweemaal per dag worden ze voluit besproeid met water waarin kwartsdruppels en rozemarijn badmelk zijn opgelost.
De combinatie van deze elementen zorgt voor het aangaan van processen die het sterfproces ondersteunen.
Gras werkt verkoelend. De koolstofassimilatie maakt dat er warmte uit de omgeving wordt onttrokken, omdat het gras warmte nodig heeft.
Daardoor wordt de ruimte koeler. De verdamping wordt versterkt door rozemarijn te sproeien en het kwarts leidt dit door haar vormkrachten in goede banen. Opvallend is dat het gras altijd goed blijft. Door dit gebruik komen drie elementen in de ruimte: aarde, water en lucht. Het vierde element, het vuur, komt van de kaarsen. Deze staan aan weerszijden van de kist of het bed en wel zodanig, dat er geen schaduwen op het gezicht van de overledene vallen. Precies onderzoek naar wat er door koelen met graszoden met de temperatuur gebeurt, heeft nog niet plaatsgevonden.
Waarschijnlijk is een daling van de temperatuur niet meetbaar, maar zeker is dat de atmosfeer in de ruimte als koeler en frisser wordt ervaren.
Extra koeling is vaak niet meer nodig. Bij een temperatuur rond de 18 graden kan een lichaam in een normale situatie drie dagen zonder extra koeling liggen. In het laatste geval mag de uitvaart zelfs op de zesde dag plaatsvinden. Wanneer mechanische koeling onvermijdelijk blijkt, brengt deze extra kou, trillingen en storende geluiden met zich mee. Omdat de periode waarin de overledene terugblikt op zijn levenstableau, zoals gezegd, ongeveer drie dagen duurt, zou men de kist daarna kunnen sluiten en het koelapparaat aanzetten.
Als ook dat niet haalbaar is, kan men de koeling uitzetten gedurende de tijd dat familie en vrienden aanwezig zijn om bij hun gestorvene te waken.
Steiner heeft over de betekenis van de drie dagen tussen sterven en uitvaart gesproken, maar over de betekenis van het waken zijn geen uitspraken van hem bekend. Wel is bekend dat er in zijn tijd bij de gestorvenen werd gewaakt en dit is nadien in antroposofische kring en in gemeenten van de Christengemeenschap een goede gewoonte geworden. In katholieke kringen was men met het waken al lange tijd vertrouwd. Zoals eerder gezegd diende het voor het behoud van de ziel en het weghouden van het boze. Deze beweegredenen willen we nader beschouwen. In die tijd is de overledene bezig met zijn levenstableau, een proces dat zich rond fysiek en etherlichaam afspeelt. Steiner beveelt aan de opbaringsruimte te verlichten met kaarsen. Wie de kaarsen dooft en elektrisch licht aansteekt, ervaart onmiddellijk het verschil.
Na de dood gaat de overledene op weg in de geestelijke wereld en dat begint met het levenstableau, een eerste terugblik op het leven dat zojuist is afgesloten. Het waken ondersteunt dit proces. Dat is niet toevallig: wie bij een gestorvene waakt, bewaakt de sfeer om hem heen. Anders gezegd:
met het waken scheppen wij een beschermde ruimte, waarbinnen de overledene zich bezig kan houden met zijn levenstableau. De waker dient hierop voorbereid te zijn. Met het binnengaan van de opbaringsruimte gaan we werkelijk een drempel over.
We sluiten de deur achter ons en het eerste wat merkbaar wordt, is dat de deur naar de geestelijke wereld openstaat. De stilte die hier heerst, is van een heel ander karakter dan de stilte in een ruimte met levende mensen of de stilte op een groot heideveld. We kijken naar de overledene. De linker- en de rechterzijde van het gezicht geven ieder een eigen aanblik; vaak is er een milde en een strenge kant te zien. Zelfs wanneer wij deze mens goed gekend hebben, kunnen we ons niet aan de indruk onttrekken dat we eigenlijk nu pas kunnen waarnemen wie we in wezen voor ons hebben.
Als we regelmatig bij gestorvenen waken, kan het zijn dat dit de eerste ontmoeting met deze mens is en ook dat is niet zonder betekenis. Wat wil het zeggen dat wij elkaar nu pas ontmoeten? Wat wil het zeggen dat ik degene ben die jou helpt bij je eerste schreden in de geestelijke wereld?
We hebben helemaal geen persoonlijke herinneringen aan deze persoon. Onze sympathie of antipathie staat niet tussen ons in. Daardoor kunnen we het wezen van deze mens des te duidelijker waarnemen; dit is vaker het geval aan het begin van de waakperiode. Veel gestorvenen zijn dan nog zichtbaar aanwezig. Na een paar dagen wordt dat beduidend minder. Een van de manieren om het proces van de overledene te steunen is voor te lezen uit het evangelie. Zo horen andere teksten waar de gestorvene een bijzondere verbinding mee had ook tot de mogelijkheden. Er zijn zowel wakers als overledenen voor wie deze teksten meer betekenis hebben dan de evangeliën.
Hardop voorlezen is niet direct noodzakelijk, maar velen blijven hierdoor wel beter geconcentreerd. Belangrijk is ook de tijd van het waken in de gaten te houden en hierbij niet over de eigen grenzen te gaan. Hiermee is de overledene niet gediend. Passende muziek lier, cello of fluit kan ook helpen de goede sfeer rond de gestorvene in stand te houden. Kleinkinderen zitten soms stil te tekenen naast een van hun overleden grootouders en daar verschijnen dan indrukwekkende afbeeldingen: vliegers, vlinders, een brug waar aan de andere kant een engel wacht. Maar het komt ook voor dat de aanwezigheid van een waker in de stilte voldoende is; meestal kunnen we dat ervaren wanneer het einde van de drie dagen in zicht komt en het lichaam duidelijk een verlaten indruk maakt.
De overledene is dan al zichtbaar verder op weg. De periode vanaf het sterven tot en met de uitvaart wordt door de nabestaanden meestal als intens beleefd. Er zijn ontmoetingen met familie, vrienden en bekenden van de overledene, eigen waakervaringen, de voorbereidingen op de uitvaart en ten slotte de begrafenis of crematie. Het lijkt alsof in deze dagen de gestorvene nog in ons midden is; als hij of zij thuis ligt opgebaard, is deze indruk nog sterker. Na de uitvaart wordt het stil. Er is nu echt een lege plek in huis. De stroom bezoeken, telefoontjes en brieven neemt zienderogen af. Mensen die in een wat wijdere kring rond de gestorvene staan, nemen de draad weer op. Maar voor de naaste omgeving begint het nu pas. Met het waken heeft zij de overledene een stukje kunnen begeleiden, maar hoe gaat dat pad verder? Hoe kan de band met de gestorvene onderhouden worden, nu deze niet meer zichtbaar in hun midden is?
Op dit punt sluiten vooral de eerste tien voordrachten aan. Stap voor stap beschrijft Steiner daarin de weg van de overledene door de verschillende planetensferen. Opnieuw wordt er teruggeblikt op het afgelopen leven, in omgekeerde volgorde. De voorbereiding op een nieuwe incarnatie kan niet beginnen, voordat de draden van het vorige leven zijn afgehecht. Om een goed zicht op het eigen leven te krijgen, is de eigen blik niet voldoende; daarom beleeft ieder alles wat hij meegemaakt heeft nu door de ogen van de mensen die zijn pad kruisten: we bevinden ons dan in het kamaloka. Niet voor niets vatte de katholieke kerk deze periode op als vagevuur.
Daarna voert het pad verder door de planetensferen. In hoeverre de gestorvene door deze sferen zijn weg weet te vinden, hangt voor een deel af van de manier waarop hij zich hier op aarde heeft voorbereid. Want wat kun je zien als je niet weet waarnaar je moet kijken? De levenden kunnen de gestorvenen bijlichten door hen voor te lezen. Steiner geeft hiervoor concrete aanwijzingen. Belangrijk hierbij is dat men de overledene levendig voor zich ziet, met gestalte, stem, spraak en manier van bewegen; maar ook dat men zich op datgene wat men wil voorlezen ook werkelijk concentreert.
Het is niet noodzakelijk dat men altijd een boek voorhanden heeft: het gaat om de inhoud die men wil overbrengen. Men kan ook de tekst in gedachten doorlopen of deze aan de gestorvene vertellen. Het tijdstip waarop men dit doet komt er niet op aan. Hij bedoelt hiermee te zeggen dat het ene moment niet beter is dan het andere. In beginsel lijkt het mij een goede zaak voor het voorlezen van gestorvenen wel een vast tijdstip te kiezen en ook van tevoren te bedenken wat men gaat lezen. Het dagelijks leven van velen is dermate vol, dat dergelijke uitgespaarde uren er vaak bij inschieten.
Hardop lezen hoeft niet, het gaat tenslotte om de inhoud van de tekst, maar net als bij het waken zal het bij sommigen de concentratie verhogen.
Ook hier is het van belang de eigen grenzen te bewaken. Men kan ook voor meerdere overledenen tegelijk lezen. Steiner heeft spreuken voor de tijd na de uitvaart gegeven. Deze kunnen op zich worden gelezen of als opmaat dienen voor andere teksten. Wie in de evangeliën zoekt, vindt ook genoeg mogelijkheden. Het is in de loop van deze lezingen dat de Antroposofische Vereniging wordt opgericht. Dit hangt samen met het feit dat hij ervan overtuigd is dat antroposofie door de gestorvenen en de levenden!
Daarom is het ook goed mogelijk, zo vervolgt hij, om overledenen die tijdens hun leven niet veel met antroposofie op hadden of er zelfs vijandig tegenover stonden, hier toch uit voor te lezen. Zij zullen daar na hun dood geen bezwaar tegen hebben. Wie al langer overledenen voorleest kan zelf iets bemerken van wat dit voor hen betekent: soms wil een gestorvene even met rust worden gelaten; een andere keer ontwaart men een dringende behoefte om te worden voorgelezen en daarbij wordt dan ook wel eens duidelijk om welke teksten het gaat. Niet altijd hoeft dit antroposofie te zijn. Het gaat erom dat wat wordt voorgelezen geestelijk voedsel voor de gestorvene is. Steiner benoemt de antroposofie verschillende malen als een brug tussen levenden en gestorvenen. Hij vergelijkt het leven op aarde met het zwemmen aan de oppervlakte van een diepe zee: de geestelijke wereld.
Er zit nog zoveel onder deze oppervlakte wat we niet direct kunnen waarnemen, maar het is er wel. Na de dood wordt na het afhechten van de draden van dit leven een nieuwe incarnatie voorbereid. Deze processen zijn dan ook van groot belang voor de toekomst van de aarde. In hoeverre is een mens in staat zijn vorige leven te verwerken en zal hij erin slagen nieuwe impulsen naar het volgende leven mee te brengen?
In de drie voordrachten uit zijn jong gestorven mensen het centrale thema. Dat is niet verwonderlijk: de Eerste Wereldoorlog was een jaar eerder in volle hevigheid losgebarsten. Dat had ook gevolgen voor het werk van Steiner. Kon hij voor de oorlog rondreizen om in verschillende landen zijn voordrachten te houden, nu moest hij zich voornamelijk beperken tot Berlijn en tot Dornach in Zwitserland. De bouw van het Goetheanum daar liep grote vertraging op, omdat veel medewerkers naar het front werden geroepen. Uit de voordrachten tijdens de oorlogsjaren blijkt dat het lot van de vele omgekomen soldaten hem ter harte ging.
The Stigma of Disease and Disability : Understanding Causes and Overcoming Injustices
