Malcolm X en Martin Luther
King
INLEIDING
"We shal1 overcome!" Deze woorden symboliseren de hoop die vele Ame-rikaanse zwarten i n het begin van de jaren zestig koesterden. Zouden dan e i n d e l i j k na jaren van s l a v e r n i j , onderdrukking en u i t b u i t i n g v r i j h e i d en g e l i j k h e i d ook voor hen werkelijkheid worden? Zou hun l e i d e r , Hartin Luther King, hen via Birmingham, Washington en Selma naar het Beloofde Land voeren? Successen werden geboekt. Vele blanken gaven hun steun. De logge federale overheid kwam in beweging. De ver-wachtingen waren hooggespannen.
"We s h a l l overcome!" Malcolm X heeft deze woorden nooit gezongen. H i j overtrof menig blank segregationist i n z i j n f e l l e k r i t i e k op de beweging voor burgerrechten. Integratie, geweldloosheid en samenwerking met blanken werden door hem verafschuwd. De erkende zwarte l e i -ders noemde h i j de "Uncle Toms" van de twintigste eeuw, die i n dienst van de blanken de zwarte massa zouden terugvoeren naar de plantage.
THE LOST/ FOUND NATION OF ISLAM IN THE WILDERNESS OF AMERICA Reeds vanaf de koloniale periode bestaan er twee d u i d e l i j k v e r s c h i l -lende methoden die de zwarten gebruiken in hun pogingen hun minder-waardige p o s i t i e i n de Amerikaanse samenleving te verbeteren. Inte-gratie en a s s i m i l a t i e in de overwegend blanke maatschappij z i j n oude idealen, die echter a l t i j d hebben moeten wedijveren met s e p a r a t i s t i
-1 sche ideeën.
Toen de meeste zwarten nog werkzaam waren als slaven op de Zuide-l i j k e pZuide-lantages, werd i n het Noorden door v r i j e zwarten reeds h e f t i g geageerd voor emigratie naar Canada, het Westen van de Verenigde Staten, Hidden-Amerika en A f r i k a . Een massale uittocht hebben z i j niet kunnen verwezenlijken. Na de afschaffing van de s l a v e r n i j maak-te het separatisme t i j d e l i j k plaats voor de hoop dat de zwarmaak-te nu een volwaardig mens en burger zou worden. De laatste decennia van de negen-tiende eeuw geven echter een geheel ander beeld, namelijk dat van economische u i t b u i t i n g , het ontnemen van het kiesrecht, van segregat i e en van blank racisme en geweld. Vandaar dasegregat spoedig weer de s segregat i c h -ting van een eigen zwarte natie en een terugkeer naar A f r i k a werden gepropageerd.^
Een andere vorm van separatisme werd rond de eeuwwisseling verwoord door Booker T. Washington. In de oververhitte atmosfeer van lynchings en rassenrellen vond deze het dwaasheid de blanke agressie te weerstaan en luidkeels p o l i t i e k e en burgerrechten op te eisen. H i j s t r e e f -de naar "appeasement", naar een vergelijk tussen blank en zwart door de segregationistische "separate-but-equal"-doctrine te aanvaarden en af te zien van p o l i t i e k e p a r t i c i p a t i e . In r u i l daarvoor verwachtte h i j van de blanken i n s c h i k k e l i j k h e i d en financiële steun voor z i j n pogingen gescheiden, economisch zelfstandige, zwarte gemeenschappen
4
te ontwikkelen.
Ten t i j d e van de Eerste Wereldoorlog vond een massale migratie plaats van zwarten u i t het agrarische Zuiden naar de op v o l l e toeren draaiende fabrieken in het Noordoosten van het land. Z i j kwamen i n overvolle getto's te wonen. Na de oorlog werden velen getroffen door werkloosheid en door r a c i s t i s c h geweld van blanken die zich bedreigd
voelden door deze goedkope werkkrachten. Tegen deze grimmige achter-grond kwamen twee bewegingen op die de pioniers van het Zwarte Natio-nalisme worden genoemd.^ Oe ene werd geleid door de charismatische Harcus Garvey, die de miserabele getto's wilde omvormen tot trotse en produktieve zwarte gemeenschappen. Z i j n massale aanhang, die h i j slechts korte t i j d heeft gehad, h i e l d h i j voor dat de zwarten u i t e i n -d e l i j k zou-den terugkeren naar Afrika om -daar een groots nieuw r i j k te s t i c h t e n .7 Daarnaast was i n de twintiger jaren de Islamitische "profeet" Noble Drew A l i a c t i e f . Hij verkondigde dat de ware n a t i o n a l i -t e i -t van de "zogenaamde negers" de Moorse was en hun ware r e l i g i e de Islam. Christendom i s voor de blanken en Islam voor de k l e u r l i n g e n ,
D
meende h i j . Hoewel beiden snel van het toneel verdwenen, bleven hun ideeën voortleven en we vinden ze terug b i j een organisatie die i n de jaren d e r t i g ontstond.
De geschiedenis van de Nation of Islam begint i n 1930 wanneer te Detroit een zekere W.D.Fard beweert de reïncarnatie te z i j n van Noble Drew A l i , die een jaar eerder was gestorven. Hij vertelde z i j n aanhang, die binnen v i e r j a a r uitgroeide tot 8000 man, dat h i j u i t Mekka gekomen was om de zwarten hun ware i d e n t i t e i t , namelijk die van Moslim, terug te geven. Hij zou hen, die vierhonderd j a a r lang hadden gedoold als "Lost Sheep in the wïlderness of America", verlossen u i t deze h e l . In 1934 verdween Fard spoorloos. Z i j n i j v e r i g s t e l e e r l i n g , E l i j a h Muhammad, nam de l e i d i n g van de Nation of Islam over. Deze verklaarde dat de mysterieuze Fard in werkelijkheid Allah was en dat
9 h i j z e l f was benoemd tot z i j n "Last Messenger .
naar Amerika, waar deze van hun oorspronkelijke i d e n t i t e i t werden be-roofd. Gelukkig, zo l u i d t de profetie van deze Black Muslims, zal de blanke duivel spoedig z i j n Armageddon vinden. Allah zal de aarde ver-nietigen en slechts de "Black Nation" zal worden gered. "
Dit rotsvaste geloof in het einde der dagen bepaalt sterk het karakter van de Nation of Islam. Hoopvol wacht men de komst van Allah af en men heeft er geen behoefte aan in de tussentijd z i j n p o s i t i e in de verdoemde blanke samenleving te verbeteren. De Black Muslims ont-houden zich van het voeren van p o l i t i e k e s t r i j d voor de zwarten. Wel-iswaar laten z i j zo nu en dan de eis van een eigen zwarte staat horen, maar deze i s nooit door enige a c t i e kracht b i j g e z e t . * * De a c t i v i t e i t e n bestaan voornamelijk u i t het bekeren van zoveel mogelijk zwarten. In afwachting van de dag des oordeels trekt men zich zoveel mogelijk terug u i t de maatschappij. In steden, verspreid over het land, worden
"Temples" g e s t i c h t ; het z i j n gesloten gemeenschappen waarbinnen blank-en blank-en hun vele ondeugdblank-en, zoals de consumptie van a l c o h o l , tabak blank-en varkensvlees u i t den boze z i j n . De Nation of Islam wordt gekenmerkt door een sterke d i s c i p l i n e en een absolute gehoorzaamheid van haar leden.
De theologie van de Black Muslims mag merkwaardig z i j n , z i j bezat vanaf het begin een aantrekkingskracht op de arme, i n ellendige om-standigheden wonende zwarten van de g e t t o ' s . De theorie dat de blanke d u i v e l , en dus n i e t z i j z e l f , verantwoordelijk was voor hun miserabele toestand sprak enorm aan. De verzekering dat de zwarte goddelijk was, hielp hen hun " s e l f - h a t e " te overwinnen. Z i j leerden z i c h z e l f en hun
12 ras te respecteren.
Het was deze zogeheten " d e v i l theory", die eind veertiger j a r e n , toen de Nation of Islam nog een k l e i n en onbekende organisatie was, een enorme indruk maakte op een jonge zwarte gedetineerde, met grote
13 gevolgen voor hem en de Nation. MALCOLM LITTLE
Malcolm L i t t l e werd in 1925 geboren i n Omaha, in de staat Nebraska. Hij groeide op in Michigan, nabij het plaatsje Lansing. Gebeurtenis-sen u i t z i j n jeugd spotten met het idee dat de zwarten buiten het Zuiden meer v r i j h e i d en g e l i j k h e i d zouden genieten. Daar z i j n -vader
een enthousiast aanhanger van Garvey was en diens ideeën niet onder stoelen of banken stak, beschouwden blanken deze Earl L i t t l e als een gevaarlijke opruier van de "good niggers". Na jaren van agressie werd h i j i n 1931 vermoord door de Black Legion Society, een noordelijke
14 adept van de Ku Klux Klan.
De weduwe bleef achter met acht jonge kinderen en i n de depressie van de jaren dertig betekende d i t diepe armoede. Het gezin ontving bijstand en kwam onder toezicht van blanke "welfare people", die door hun tyranniek optreden Malcolms trotse moeder g e e s t e l i j k kapot maakten.
15
Z i j kwam terecht in een psychiatrische i n r i c h t i n g . Halcolm werd ondergebracht b i j een pleeggezin en kwam nu geheel tussen blanken te leven. Hij werd goed behandeld. In z i j n autobiografie lezen wij dat z i j n blanke opvoeders hem echter niet konden zien als een volwaardig
I C medemens. Voor hen was h i j meer een braaf huisdier.
Ondanks enig agressief gedrag presteerde Malcolm op school goed. Eén gesprek met een leraar zou daarin verandering hebben gebracht. Wanneer Malcolm hem zegt dat h i j j u r i s t w i l worden, antwoordt de man: "But you've got to be r e a l i s t i c about being a nigger. A lawyer -t h a -t ' s no r e a l i s -t i c goal for a nigger." Timmerman zou voor Malcolm, een i n t e l l i g e n t e maar zwarte l e e r l i n g het hoogst bereikbare z i j n . ^ Na een dergelijk advies kon Malcolm geen interesse meer opbrengen voor school en op v i j f t i e n j a r i g e l e e f t i j d sloot h i j zich aan b i j de vele zwarte "high-school drop-outs".
Aanvankelijk verrichtte Malcolm a l l e r l e i typische negerbaantjes, zo-als schoenpoetser, ober en broodjesverkoper aan boord van treinen. Die treinen brachten hem geregeld naar New York City en naar de be-faamde negerwijk aldaar. Hij verhuisde naar Harlem en z i j n ontaarding zette zich voort. Hij raakte verslaafd aan de drank en verdovende middelen. Doorcriminele a c t i v i t e i t e n probeerde h i j het hoofd boven wa-ter te houden:"Selling reefers, running numbers s l i p s and bootleg whiskey, steering johns to brothels, s t i c k i n g up stores and
discover-19
ing the pleasant sense of power a gun gave him." Hij leefde in een jungle. Agressief, d r i f t i g en bevreesd voor de p o l i t i e en andere c r i -minelen, stond h i j onder voortdurende hoogspanning. Grote hoeveelheden cocaïne en narcotica had h i j nodig om z i j n zenuwen in bedwang te hou-d e n .2 0
Weer terug in Boston (Harlem was hem te gevaarlijk geworden) werd h i j u i t e i n d e l i j k in 1946 gearresteerd. Malcolm was l e i d e r van een groepje dat zich had bekwaamd in het inbreken in huizen van r i j k e blanken. Hij werd veroordeeld tot een gevangenisstraf van t i e n j a a r ; een zware s t r a f ,
volgens Malcolm het gevolg van de verontwaardiging van de rechter over het f e i t dat er in z i j n groepje inbrekers twee blanke meisjes hadden
21 gezeten.
Het eerste j a a r binnen de muren van de gevangenis bleef Malcolm die agressieve zwarte, nog a l t i j d verslaafd, scheldend op God en de B i j b e l , nauwelijks in staat om buiten het "slang" van het getto enig fatsoen-l i j k engefatsoen-ls te spreken, fatsoen-laat staan te fatsoen-lezen of te schrijven. Hij fatsoen-leek reddeloos verloren, maar j u i s t i n het diepst van z i j n ellende kwam de verandering. Onder de indruk van de kennis van een medegevangene be-gon h i j met een opmerkelijk fanatisme te lezen en te leren. Hij volg-de cursussen, werd volg-de grootste gebruiker van volg-de gevangenisbibliotheek en schreef, om z i j n woordenschat te vergroten, het woordenboek in z i j n geheel over. Daarnaast bewees h i j een zeer grote aanleg te bezitten voor de kunst van het debatteren.
Terwijl deze ontplooiing zich voltrok, bracht z i j n broer Reginald hem in contact met de Nation of Islam. Het leidde tot een snelle be-kering. Het geloof van de Black Muslims en met name hun diepste myste-r i e , de "devil theomyste-ry", wamyste-ren voomyste-r Malcolm een openbamyste-ring. "...Despite my many experiences with w h i t e s , . . . ! s t i l ! respected whites. But when
my brother told me that God had taught Mr. E l i j a h Muhammad that the
22
white race was a race of D e v i l s , my eyes came open on the spot.' E i n d e l i j k had Malcolm een verklaring gevonden voor z i j n ellendige l e -vensloop: de blanke.
Malcolm begon een nieuw bestaan en nam de ascetische levenswijze van de Black Muslims over. Hij schreef dankbare brieven aan E l i j a h Muham-mad, die h i j beschouwde als z i j n persoonlijke redder. In 1952 v e r l i e t h i j de gevangenis, welbespraakt, tamelijk belezen en er ten zeerste op gebrand zich met hart en z i e l i n te zetten voor de Nation of Islam. MINISTER MALCOLM X
Toen Malcolm vrijkwam, stonden de burgerrechten voor zwarten nog nauwe-l i j k s in de p o nauwe-l i t i e k e benauwe-langstenauwe-lnauwe-ling en was de Nation of Isnauwe-lam een onbe-duidende organisatie. Hij werd opgenomen in de kleine Detroit Temple Number One en raakte onder de indruk van het wederzijdse respect, het
23 gevoel van eigenwaarde en de radicale t r o t s binnen die gemeenschap. Zoals gebruikelijk b i j de Black Muslims verving Malcolm z i j n slavennaam L i t t l e door een "X" om aan te geven dat h i j niet thuishoorde in de w i l -dernis van Amerika. Na een bliksemcarrière stond Malcolm X spoedig vlak onder de top van de Mus!im-hiërarchie. Tussen E l i j a h Muhammad en z i j n begaafdste l e e r l i n g was een speciale band ontstaan.
Malcolms snelle opkomst v i e l samen met de enorme groei die de Nation of Islam in de jaren v i j f t i g doormaakte. In vele steden werden nieuwe tempels gesticht en t a l r i j k e leden en sympathisanten werden gewonnen. In 1959 waren er dertig tempels en rond de t i e n duizend leden, maar het
24
iemand die dat ook in het b i j z i j n van blanken deed. Hij durfde "The Man" in de ogen te zien en hem onverbloemd de waarheid te zeggen. Z i j zagen bovendien hoezeer de blanke daarvan schrok.
Het gevolg van de forse groei was dat de Nation u i t de anonimiteit trad. Massale bijeenkomsten, a r t i k e l e n van met name Malcolm X en a l l e r l e i incidenten droegen daartoe b i j . Zo vond in 1957 i n Harlem een op-merkelijk voorval plaats. Een Muslim-broeder werd gearresteerd na door politiemensen te z i j n mishandeld. Malcolm X besloot onmiddellijk tot een krachtmeting met de a u t o r i t e i t e n en organiseerde een g e d i s c i p l i -neerde demonstratie. De Black Muslims kregen steun van vele andere zwarten die hun buik vol hadden van het regelmatig voorkomende p o l i t i e geweld. Hun e i s , dat de gearresteerde Muslim naar een ziekenhuis zou worden gebracht, werd i n g e w i l l i g d . P o l i t i e en dagbladen vonden het op-merkelijk en beangstigend dat een zwarte l e i d e r b i j machte was zo snel
25 zoveel mensen op de been te brengen.
De volgende jaren zou de Nation of Islam volop in de belangstelling staan. Louis Lomax, een zwarte j o u r n a l i s t , maakte in 1959 een documen-t a i r e over de Black Muslims. Toen deze onder de sensadocumen-tionele documen-t i documen-t e l "The Hate That Hate Produced" op t e l e v i s i e werd vertoond, leidde dat
26
tot heftige reacties onder blanken. In datzelfde jaar begon C. E r i c Lincoln z i j n onderzoek en de resultaten daarvan verschenen in 1961 i n z i j n boek "The Black Muslims in America". De Nigeriaan Essien Udom nam een jaar l a t e r in z i j n "Black Nationalism" de Nation of Islam nogmaals onder de loep. In t i j d s c h r i f t e n en dagbladen verschenen artikelen over de Black Muslims. Speciale aandacht ging u i t naar de m i l i t a n t e , "angri est Muslim", Malcolm X. H i j was d i k w i j l s te gast b i j diverse praatpro-gramma's op radio en t e l e v i s i e . De meest beroemde universiteiten nodig den hem u i t . Malcolm, een zwarte die z i j n high-school niet had
afge-27 maakt, werd de meest begeerde "campus speaker" na Barry Goldwater.
te bewijzen, een gewelddadige revolte niet u i t b l i j v e n . Wanneer n i e t snel de p o s i t i e van de zwarten zou verbeteren, dan zouden e r , zo l u i d -de -de vreeswekken-de voorspelling van Lincoln, spoedig miljoenen Black
28 Muslims z i j n .
Al deze aandacht i s de Black Muslims en met name Malcolm niet alleen maar ten goede gekomen. Hij werd afgeschilderd als een demagoog en een "hatemonger". De Black Muslims noemde men gewelddadig en r a c i s t i s c h en hun ideeën werden beschouwd als "segregation in reverse". De m i l i t a n t e en ophitsende retoriek verdoezelde het f e i t dat de Nation of Islam i n 29 werkelijkheid een organisatie was die zich van a l l e actie onthield. MALCOLM X EN DE CIVIL RIGHTS
Ondanks jaren van groei en toenemende p u b l i c i t e i t bleven de Nation of Islam en Malcolm X een randverschijnsel. Het was de beweging voor bur-gerrechten d i e , gewikkeld i n een geweldloze s t r i j d voor rassenintegra-t i e , de cenrassenintegra-trale p o s i rassenintegra-t i e innam. Malcolm X leefde in een periode waar-in niet z i j n ideeën maar die van Martwaar-in Luther Kwaar-ing gemeengoed waren onder de zwarten. King was de grote l e i d e r die de steun had van de meeste zwarten en vele progressieve blanken. Dergelijke ongunstige omstandigheden weerhielden Malcolm er n i e t van f e l l e k r i t i e k te leveren op de beweging voor de burgerrechten, haar idealen en haar l e i -ders.
set by our Negroes to slow down the real conflagration." Malcolm meende bovendien dat het vraagstuk van integratie e i g e n l i j k i r r e l e -vant was. Immers, de blanken wilden het niet en ook de meeste zwarten waren er tegen. Slechts een kleine groep 'middleclass i n t e g r a t i o n
-32 intoxicated Negroes' zou dat spookbeeld najagen.
Voor het ideaal van geweldloosheid kon Malcolm evenmin ëën goed woord opbrengen. Hij sprak van mensonterende b e d e l a r i j . "Non-violence - this mealy-mouth, beg-in, w a i t - i n , plead-in kind of action - i s
33 only a device for disarming blacks and worse s t i l l , unmanning them." Geweldloosheid i s een blank middel om de zwarten op de plantage te houden; het is een u i t i n g van een slavenmentaliteit want echte mensen laten zich n i e t afranselen. Een v e r g e l i j k i n g met Gandhi ging volgens Malcolm n i e t op, omdat in India de numerieke verhoudingen geheel an-ders lagen:"Gandhi was a big dark elephant s i t t i n g on a l i t t l e white mouse. King i s a l i t t l e black mouse s i t t i n g on top of a big white
34
elephant." De nauwe band tussen de beweging voor burgerrechten en het Christendom, dat geloof van de blanke slavendrijver, was voor Malcolm een extra bewijs hoezeer die beweging slechts tot doel had de zwarte onderworpen te houden.
De grote gebeurtenissen u i t het verloop van de s t r i j d voor de burger-rechten werden door Malcolm a l t i j d negatief becommentarieerd. Voor hem was Birmingham geen succes. Zwarten werden geschopt, geslagen en ge-vangen gezet en het resultaat was slechts geintegreerde c a f e t a r i a .
35
Cynisch zei h i j : " C o f f e e with a cracker, t h a t ' s success?!" Tijdens een televisiedebat antwoordde h i j op de opmerking dat de zwarte de
laatste t i j d toch vooruitgang boekte:"...Here you have 20 mi 11 ion black people who have worked for nothing for 300 years and then for the past hundred years we have been deprived of p r a c t i c a l l y anything a human being needs to e x i s t and keep his morale up. I just c a n ' t bring myself to accept the few strides we have made as any kind of progress..." Hoe kan de zwarte dankbaar z i j n voor verbeteringen wan-neer h i j zich voelt als een man met in z i j n rug een mes dat er slechts
37
een stukje wordt uitgetrokken, vroeg Malcolm zich af. De Mars naar Washington was voor Malcolm een bewijs te meer hoezeer de ' c i v i l -r i g h t s ' beweging in dienst stond van de blanken. Het idee van een mars was volgens hem ontstaan onder zwarten die in Washington hun
woede wilden komen uiten. De blanke ' l i b e r a l s ' wisten met behulp van de negerleiders dat angstwekkende vooruitzicht om te vormen tot een
38 nietszeggende demonstratie, een 'Farce on Washington'.
Z i j n b i t t e r s t e k r i t i e k r i c h t t e Malcolm X n i e t op de blanken maar op de zwarte e l i t e . H i j kwam openlijk u i t voor z i j n minachting voor de 'Negro m i d d l e - c l a s s ' , die zogenaamde leiders van zwarte organisaties
39
die in f e i t e achter de schermen geheel door blanken werden beheerst. H i j noemde deze zwarte bourgeoisie, die geen enkele binding zou hebben met de arme zwarten in de g e t t o ' s , de 'Uncle Toms' van de twintigste eeuw. H i j vergeleek hen met de 'House Negroes' u i t de t i j d van de s l a -v e r n i j , d i e , i n tegenstelling tot de op de katoen-velden zwoegende
' F i e l d Negroes', in het huis van de plantageeigenaar werkten en zich geheel met hun meester vereenzelviqden. De 'House Negro' had de taak om voor de blanke de zwarte massa passief, vreedzaam en geweldloos te houden.^" "This twentieth-century Uncle Thomas i s a professional Negro
...by that I mean his profession i s being a Negro f o r the white man."^ De bekendste l e i d e r van de beweging voor burgerrechten, die charis-matische dominee, winnaar van een Nobelprijs en grootste vertolker van het geweldloze ideaal was voor Malcolm de grootse 'Uncle Tom'. Hoewel Coretta King i n haar boek "My l i f e with Martin Luther King, J r . " s c h r i j f t over de gesprekken tussen King en Malcolm, z i j n Goldman en Oates van mening dat z i j elkaar slechts eenmaal v l u c h t i g hebben
ont-42
moet. Hoe het ook z i j , Malcolm heeft z i j n k r i t i e k op King voorname-l i j k v i a de media gespuid. Ook King zou geheevoorname-l i n dienst staan van de blanke d u i v e l . King zou slechts bereid z i j n de toestand van de zwarte te verbeteren als dat niet ten koste van de blanke zou gaan. "Martin Luther King i s n ' t preaching love - he's preaching love the white man." King zou het beste z i j n wat de blanken ooit is overkomen, omdat h i j
43
de zwarten geweldloos h i e l d . Malcolms reactie op Kings Nobelprijs voor de vrede was b i t t e r : " I don't want the white man giving me medals.
If I'm following a genera!, and he's leading me into b a t t l e , and the enemy tends to give him rewards or awards, I get suspicious of him.
44 Especially i f he gets a peace award before the war i s over."
45 Young en Roy Wilkins weigerden om met hem in debat te gaan. . Ander-z i j d s was er op v e i l i g e afstand van Malcolm wel veel k r i t i e k te horen. In de eerste plaats werd hem verweten dat h i j naast al z ' n aanmerkingen geen a l t e r n a t i e f bood. Hij zou de zwarte massa slechts aanzetten tot haat en geweld. King bestempelde de Black Muslims als "one of the hate groups a r i s i n g out of our midst which would preach a doctrine of black
46
supremacy...". Vele ' c i v i l - r i g h t s a c t i v i s t e n ergerden zich eraan dat Malcolm voortdurend k r i t i e k had op hun a c t i e s , t e r w i j l h i j z e l f nooit wat deed. Immers, E l i j a h Muhammad schreef een beleid van
onthou-47 ding van enige a c t i e voor i n afwachting van de komst van A l l a h .
Dit beleid van 'non-engagement' plaatste Malcolm i n een geïsoleerde p o s i t i e . Terwijl i n het Zuiden de werkelijke s t r i j d werd geleverd, kon h i j slechts toekijken en commentaar geven. Z i j n m i l i t a n t e retoriek en z i j n onverzoenlijke houding jegens de burgerrechtenbeweging versterk-ten z i j n isolement. Geen enkel f a t s o e n l i j k zwart l e i d e r wilde i e t s met hem te maken hebben. Hij was een taboe geworden. Toen Floyd McKissick, een vooraanstaand l i d van het naar r a c i a l e g e l i j k h e i d en integratie strevende Congress of Racial Equality (CORE), zei Malcolm te kennen, kreeg h i j het v e r w i j t : "Man t h a t ' s bad. that a i n ' t a thing for you to d o . "4 8
Voor Malcolm was slechts ëén rol weggelegd. De meer gematigde leiders konden hem gebruiken als 'bogeyman'(boeman); ze konden hem als schrik-beeld aan de blanken voorhouden om te tonen wat er zou gebeuren wanneer hun eisen n i e t zouden worden i n g e w i l l i g d . Lincoln schreef dat de Black Muslims de schok i n de therapie zouden kunnen z i j n waardoor meer
blan-49
ken integratie zouden gaan steunen. Ook King beweerde i n z i j n "Let-ter from Birmingham J a i l " dat de zwarten weieens troost zouden kunnen
50 gaan zoeken in een separatistische beweging. DE BREUK
Malcolm X stond op het toppunt van z i j n nationale bekendheid toen h i j geheel onverwacht door E l i j a h Muhammad werd geschorst. De l e i d e r van de Nation of Islam had z i j n volgelingen opgedragen zich van enig com-mentaar op de moord op president Kennedy te onthouden. Malcolms impul-sieve tong won het echter van z ' n w i l om dat bevel te gehoorzamen. Op 1 december 1963 gaf h i j z i j n reactie op de moord: "Chickens come home
to roost, heing an old farm boy myself, chickens coming home to roost never did make me feel sad; they've always make me feel glad." Hoewel i n deze opmerking enig leedvermaak s c h u i l g i n g , wilde Malcolm er voor-namelijk mee zeggen dat de moord toe te schrijven was aan het klimaat van haat en geweld dat blanken in Amerika hadden geschapen en
getole-51
reerd. Een rouwende natie nam het Malcolm niettemin ten zeerste kwa-l i j k . E kwa-l i j a h Muhammad, die zich van deze ontactische uitspraak wikwa-lde distantiëren, legde hem voor negentig dagen een spreekverbod op.
Spoedig bleek dat Mal col nis woorden over Kennedy een voorwendsel wa-ren om hem voor a l t i j d u i t de Nation of Islam te stoten. In de loop der jaren waren er diepgaande v e r s c h i l l e n ontstaan tussen Malcolm en de rest van de organisatie, die E l i j a h Muhammad ertoe brachten met hem
52 te breken.
De breuk was voor een groot deel te wijten aan afgunst. Vooraanstaan-de Black Muslims waren jaloers op Malcolms machtige p o s i t i e binnen Vooraanstaan-de Nation of Islam. Z i j konden het bovendien n i e t verkroppen dat bijna a l l e aandacht van de blanke media uitging naar Malcolm. Steeds vaker f l u i s t e r d e n z i j : "Minister Malcolm i s trying to take over the Nation
53
... He loves playing coast-to-coast Mr. Big Shot". Het bleef niet b i j dergelijke geruchten. Men ging Malcolm meer en meer tegenwerken. Zo v i e l het hem reeds in 1952 op dat z i j n naam steeds minder werd genoemd in het eigen orgaan van de Black Muslims, "Muhammad Speaks",
54
totdat h i j u i t e i n d e l i j k geheel werd doodgezwegen. Malcolm reageer-de op reageer-deze ontwikkelingen door zoveel mogelijk in het openbaar z i j n ondergeschiktheid aan E l i j a h Muhammad te beklemtonen. Tevergeefs, want ook de 'Last Messenger' was door afgunst aangetast. Hij kon het niet langer verdragen dat h i j in de schaduw stond van z i j n ' s t a r
pu-.,, 55 p i l ' .
Naast afgunst was angst een belangrijke reden voor de breuk. Mal-colm hoorde thuis in een s t r i j d b a r e en radikale organisatie en de Nation of Islam was geen van beide. Het was een groepering die z i c h , i n de t r a d i t i e van Booker T. Washington, onttrok aan de p o l i t i e k e
56
om-geving werd de luidruchtige Malcolm. die zoveel vijanden maakte, be-57
schouwd als 'bad for business'.
Malcolm was de Nation of Islam ontgroeid. Het dogmatisch k e u r s l i j f ging steeds meer knellen. Hij kon het geduld niet langer opbrengen rus-t i g de Apocalyps af rus-te wachrus-ten.Srus-teeds srus-terker voelde h i j de behoefrus-te een actieve rol te spelen in de s t r i j d voor de zwarten. Z i j n toe-spraken kregen meer en meer een p o l i t i e k karakter ten koste van het religieuze element. In z i j n beroemde "Message to the Grassroots" sprak h i j van een zwarte revolutie om zo land voor een eigen natie te ver-werven. Hoewel h i j zo'n revolutie meer beschreef dan daadwerkelijk aan-beval, had z i j n zwart nationalisme zozeer een p o l i t i e k e inhoud gekre-gen dat h i j daarmee niet binnen de grenzen van E l i j a h Muhammads
doc-59 trines kon b l i j v e n .
De breuk i s door E l i j a h Muhammad bewerkstelligd. Malcolm was te nauw verbonden geweest met de Nation of Islam om er u i t z i c h z e l f u i t te stappen. Z i j n genegenheid voor de 'Last Messenger', z i j n persoonlijke redder, was voor hem een p r i k k e l om te trachten binnen de Nation te b l i j v e n , z e l f s nadat h i j ontdekt had dat deze profeet verhoudingen had gehad met een aantal van z i j n secretaresses en daardoor z e l f één van de belangrijkste door hem aan z i j n volgelingen opgelegde morele codes had gebroken. Pas nadat het Malcolm geheel d u i d e l i j k was geworden dat er voor hem geen plaats meer was i n de Nation of Islam, sprak h i j
fin op 12 maart 1964 een onafhankelijkheidsverklaring u i t .
EEN JAAR ONAFHANKELIJKHEID
Malcolm stond slechts een k l e i n jaar op eigen benen toen h i j in februari 1965 door een aantal Black Muslims werd vermoord. In die korte periode z i j n z ' n opvattingen in bepaalde opzichten gewijzigd, maar het i s verre van d u i d e l i j k welke ideeën h i j nu precies tot de zijne had gemaakt. Marxisten, s o c i a l i s t e n , Garveyites, orthodoxe en onorthodoxe Muslims, j a z e l f s organisaties als de conservatieve Urban League en CORE, z i j a l l e n beweerden dat Malcolm in hun r i c h t i n g evalueerde. Geen van allen kunnen z i j overtuigen. Het l i j k t erop dat Malcolm, nadat h i j de dogma-tische ketens van de Nation of Islam had afgeworpen, zich niet opnieuw aan één ideologie wilde binden. Hij wilde niet langer dogmatisch z i j n maar de zwarte v r i j h e i d s s t r i j d voeren met a l l e mogelijke middelen.
Hij wilde dat de zwarten hun eigen gemeenschappen zouden gaan controle-ren en opbouwen. Ze zouden een machtig onafhankelijk 'voting b l o c ' moe-ten vormen. Maar, dreigde h i j , als de ' b a l l o t s ' geen geweldloze revolu-t i e konden bewerksrevolu-telligen dan waren er nog a l revolu-t i j d de ' b u l l e revolu-t s ' . . . ! Re-v o l u t i e , h i j sprak er Re-veel oRe-ver, h i j dreigde ermee, maar nooit i s h i j er werkelijk voorstander van geweest.*'*
Reizen naar het buitenland verruimden z i j n geest. In Mekka leerde h i j de orthodoxe Islam kennen. Hij nam afstand van de theorie dat de blanke tot een duivels ras behoort. Hij stond n i e t langer afwijzend tegenover huwelijken tussen blank en zwart. Hij bleef echter b i j de overtuiging dat de blanke Amerikaanse maatschappij bijzonder en w e l l i c h t
ongenees-62
l i j k r a c i s t i s c h was. In A f r i k a kwam h i j in aanraking met het P a n A f r i -kanisme. Hij begon de s t r i j d van de zwarten, die h i j nu Afro-Amerika-nen noemde, te zien in het bredere perspectief van de a n t i - k o l o n i a l e
co
revoluties van de uitgebuite volkeren van de derde wereld.
Malcolm, niet langer gebonden aan de voorschriften van de Black Mus-lims, maakte meteen na de breuk d u i d e l i j k dat h i j wilde samenwerken met de erkende zwarte l e i d e r s H i j wilde met een schone l e i beginnen:
'As of t h i s minute, I've forgotten everything bad that the other l e a -ders have said about me, and I pray that they can also forget the many
64
bad things I've said about them." Een dergelijke samenwerking í s nooit tot stand gekomen. Hoezeer h i j het ook wenste, h i j heeft nooit behoord tot het zwarte establishment. Respect en de erkenning dat h i j , net als Martin Luther King, een geestelijke en p o l i t i e k l e i d e r was, heeft h i j
65 slechts in A f r i k a gekregen.
Hij was en bleef een buitenstaander. Z i j n rol bleef beperkt tot die van boeman. Z i j n toespraak i n Selma ten t i j d e van Kings campagne voor stemrecht aldaar, waarin h i j zich uitsprak tegen geweldloosheid, recht-vaardigde h i j aan Coretta King met de woorden: "I want dr. King to know that I d i d n ' t come to Selma to make his job d i f f i c u l t . I r e a l l y did come thinking that I could make i t easier. If the white people r e a l i z e what the alternative i s , perhaps they w i l l be more w i l l i n g to hear dr. K i n g . "6 6
Student Nonviolent Coordinating Committee (SNCC) nog vasthield aan i n t e -gratie en geweldloosheid. ' De zwarte leiders wilden zich niet verzoenen met Malcolm die hen zo d i k w i j l s had gekwetst. In hun beoordeling van Malcolm baseerden z i j zich voornamelijk op het beeld dat de media van hem gecreëerd hadden. Ook na de breuk was dat beeld ongenuanceerd en nauw verbonden met haat, geweld en r e v o l u t i e . Malcolm slaagde er niet in z i j n 'outlaw reputation' kwijt te raken en h i j besefte dat het gedeel tel i j k z i j n eigen schuld was. Hij was te snel geneigd de aandacht van de pers op zich te vestigen door een sensationele uitspraak."...They (de media) were looking for sensationalism, f o r something that would
68
s e l l papers, and I gave i t to them." Hij stelde voor ' r i f I e clubs' op te r i c h t e n , h i j sprak voortdurend over revolutie en h i j bood King aan om de Ku Klux Klan een koekje van eigen deeg te komen geven. Al d i t soort opmerkingen versterkten slechts z i j n isolement ten opzichte van de gezaghebbende zwarte l e i d e r s . ^ Toen h i j merkte dat h i j geen aandacht kreeg van de pers met een meer gematigde boodschap, begreep h i j hoe-zeer h i j de gevangene was geworden van z i j n eigen 'image'.^°
Malcolm s t i e r f voordat de grote bloeiperiode van de beweging voor burgerrechten ten einde was. Pas na z i j n dood ging men binnen de l i n -ker vleugel van die beweging Malcolms ideeën overnemen. De radikale zwarte jongeren hadden hun geloof in King, in integratie en in geweld-loosheid verloren. Z i j keerden zich tot het separatisme van Malcolm. "They came into the s i x t i e s as King's c h i l d r e n , and came out as Mal-c o l m ' s . " ^ MalMal-colm werd de grote held van de rebellerende getto-jeugd van Watts, waar King zich nog nauwelijks kon vertonen.
MALCOLM S MARTIN: ENKELE CONCLUSIES
Malcolm X en Martin Luther King z i j n twee grote namen, onverbrekelijk verbonden met de zwarte revolte van de jaren z e s t i g . Z i j waren u i t t e genovergestelde richtingen naar die s t r i j d gekomen; de ëén u i t de e l -lende van het getto, de ander u i t de zwarte middenklasse van Atlanta. De ëén was geschoold op s t r a a t , de ander in het seminarie. Dit verschil in afkomst bepaalde voor een groot deel hun verschil in v i s i e . King be-zat een i d e a l i s t i s c h geloof in het goede in de mens. Malcolm was veel cynischer en kon dat goede i n de blanke mens niet herkennen.Toen Kings hoop gevestigd was op enkele ' c i v i l - r i g h t s a c t s ' , besefte Malcolm reeds vanwege z i j n ervaringen in het gedesegregeerde Noorden dat het racisme
veel dieper was geworteld. Dat besef verklaart Malcolms tegenstand tegen Kings geweldloze s t r i j d voor een geïntegreerde samenleving.Volgens Mal-colm zou Kings droom door blanke onwil slechts in een nachtmerrie kunnen eindigen.
Moeten wij nu vanwege die tegenstellingen de twee zwarte leiders be-schouwen als onverzoenlijke tegenpolen? Op het eerste gezicht l i j k t een groter contrast dan tussen een haat en geweld predikende Malcolm en een p a c i f i s t i s c h e King nauwelijks mogelijk. Echter, d i t i s een overtrokken, door de media opgeklopt beeld. Achter al hun meningsverschillen over de toe te passen middelen (wel of geen geweldloosheid, separatisme of i n -tegratie) ging een eensgezindheid schuil over het te bereiken doel. Op weliswaar zeer verschillende wijze wilden Malcolm en King tenslotte toch hetzelfde bewerkstelligen, namelijk een menswaardig bestaan voor de Amerikaanse zwarten. Z i j begrepen a l l e b e i dat de zwarte, wilde h i j v r i j -heid en g e l i j k h e i d verkrijgen, eerst z i c h z e l f moest veranderen, dat h i j z i c h z e l f moest leren respecteren en dat h i j voor z i c h z e l f moest opkomen, yele zwarten zagen King en Malcolm niet als tegenpolen. Z i j hoorden en steroden in met beiden, omdat beiden leiders waren die voor hen vochten.
Ondanks dat gemeenschappelijke doel waren Malcolm en King tegenstanders, of l i e v e r concurrenten. Zowel de een als de ander claimde het l e i -derschap over de zwarte gemeenschap. Malcolm heeft zeker niet zonder af-gunst ervaren dat King als de grote l e i d e r werd erkend. King, s t e l l i g niet minder i j d e l , heeft Malcolm nooit naast zich geduld. Malcolm heeft nooit w i l l e n erkennen dat vele zwarten wel degelijk oprechte aanhangers yan King waren. Na 1965 heeft King moeten ervaren dat n i e t h i j maar Mal-colm de held van de gettobewoners was.
con-cluderen: "...He had such a sweet s p i r i t . . . " . B. SCHOENMAKER
NOTEN:
1. T.L. B l a i r , Retreat to the Ghetto (Londen 1977), 5. 2. E.U. Essien-Udom,Black Nationalism(Chicago 1962), 19-20. 3. B l a i r , Retreat, 8.
4. J.H. Franklin en A. Meier (eds.),Black leaders of the twentieth Cen-tury, (Chicago 1982) 1-18.
5. THäir, Retreat, 13.
6. Essien-Udom, Black Nationalism, 33.
7. B l a i r , Retreat, 13. Franklin en Meier, Black leaders, 105-138. 8. Essien-Udom, Black Nationalism, 38.
9. Ibidem, 43.
10. P. Goldman, The death and l i f e of Malcolm X, ( New York 1973) , 35-44.
11. Franklin en Meier,Black leaders, 320. 12. Goldman, Malcolm X, 34.
13. Malcolm X, The aüTobiography of Malcolm X,(paperback; New York 1966), 159.
14. Ibidem, 10. 15. Ibidem, 14. 16. Ibidem, 27.
17. B.F. Perry, 'Malcolm in b r i e f : a psychological perspective',The Journal of Psychohistory 11 (1984) 496.
18. Franklin en Meier, Black leaders, 307. 19. Goldman, Malcolm X,~3TJ.
20. Malcolm X, Autobidgraphy, 109. 21. Ibidem, 150.
22. Goldman, Malcolm X, 33. 23. Malcolm X, Autobfögraphy, 23.
24. Essien-Udom, Black Nationalism, 70-71. Franklin en Meier, Black leaders, 309.
25. Goldman, Malcolm X, 55-60.Malcolm X, Autobiography, 233-234. 26. Malcolm X, Autobfögraphy, 236.
27. Goldman, Malcolm X, 63, 11.
28. C.E. Lincoln, The Black Muslims in America, Beacon 1961. 29. Goldman, Malcolm X, 63. Malcolm X, Autobiography, 239. 30. Malcolm X, Autobfögraphy, 272.
31. Goldman, Malcolm X, 74. 32. Ibidem, 66-73.
33. Ibidem, 6.
34. S.B. Oates, Let the trumpet sound: The l i f e of Martin Luther King, j r . , 251.
35. Goldman, Malcolm X, 101. , 36. J,H. Clarke (ed.), Malcolm X, The man and his times (New York 1970 )
154. ~ ~ ~ ~ 37. Malcolm X, Autobiography, 270.
38. Ibidem, 278-280. Goldman, Malcolm X, 102-105. 39. Malcolm X, Autobiography, 244.
40. B l a i r , Retreat, 36.
41. Malcolm X, Autobiography, 243. „ 42. C. King, Mijn Teven met Martin Luther King (Amsterdam 1970 ), 247.
Oates,Let the trumpet sound, ZbT. 43. Goldman, Malcolm X, 75.
44. Ibidem, IT.
45. Ibidem, 16. Lincoln, Black Muslims, 155. 46. Lincoln, Black Muslims, 153.
47. Goldman,Malcolm X, 927
48. Goldman,~Malcolm X, 104. Franklin en Meier, Black leaders, 316. 49. Lincoln, Black Muslims, 251.
50. M.L. King, "Letter from Birmingham j a i 1 ' i n R.P. Young,Roots of rébellion,The évolution of black p o l i t i c s and protest si nee World Har II,(New York, 1970), 339.
51. Malcolm X,Autobiography, 301. Goldman, Malcolm X, 118-119. 52. G. Breitman, Ihe last year of Malcolm X: The évolution óf a
revolu-tionary, (paperback; New York 1968), 10-11. 53. Makolm X, Autobiography, 290.
54. Ibidem, 292':
55. Goldman, Malcolm X, 111.
56. Franklin en Meier, Black leaders, 309. 57. Goldman, Malcolm X, 108.
58. Malcolm X, Autobiography, 289.Franklin en Meier, Black leaders, 320 59. Malcolm X,'Message to the grassroots", in:"Young,Roots óf rébellion
352.
60. B l a i r , Retreat , 39-40. Goldman, Malcolm X, 131. 61. GoldmanTHälcölm X, 221, 152-153.
62. Franklin en Meier, Black leaders, 306. 63. B l a i r , Retreat, 45.
64. Goldman, Malcolm X, 134. 65. Ibidem, 145-146.
66. Oates, Let the trumpet soud, 341. 6/. GoldmanTTtelcolm X,14~E
68. Franklin en Meier, Black leaders, 317. 69. Goldman,Malcolm X, "1877
70. Ibidem, 242. 71. Ibidem, 386-387.
