De positie van C.G.F. Giudici te Rotterdam en zijn stadhuisplan uit 1781
R. Meischke en H.J. Zantkuijl
De sociologische basis van het Rotterdamse bouwvak na 1700
De drie g r o t e H o l l a n d s e steden A m s t e r d a m , Den Haag en R o t t e r d a m v o r m d e n in de 18de e e u w elk de kern van een a r c h i t e c t u u r g e b i e d . H e t A m s t e r d a m s e w a s het g r o o t s t en praktisch g e c o m b i n e e r d met dat van H a a r l e m . A m s t e r d a m s e b o u w e r s waren w e r k z a a m in de wijde o m g e v i n g , vooral daar w a a r A m s t e r d a m s e b u i t e n p l a a t s e n v e r r e z e n . In D e n Haag vormden lieden uit hofkringen en bestuurscolleges een aparte groep. Hun landelijke bezittingen lagen vaak ver weg en dan w a s er geen band met hun Haagse verblijven. R o t t e r d a m was een nakomertje, o m r i n g d d o o r o u d e r e broers als Dordt. Delft en G o u d a . De bezittingen van R o t t e r d a m m e r s op het platte
land waren bescheiden, aangezien de stad zelf duur in onder
houd w a s d o o r slechte grondslag en de o m g e v i n g een p r o d u c tief gebied. De grootste o p g a v e uit de 18de e e u w was hier de h e r b o u w van de k o o p m a n s w i j k aan de M a a s , die nog geen h o n d e r d j a a r o u d was. D o o r v e r z a k k i n g e n en behoefte aan m e e r o p s l a g r u i m t e was n i e u w b o u w nodig. Bij dat werk had
den a a n n e m e r s de leiding en slechts bij bijzondere projecten mocht een architect van buiten een tekening leveren.
D e s t a d s m e e s t e r s zorgden voor de stedelijke e i g e n d o m m e n als h a v e n s , straten en b r u g g e n . Zij w a r e n weinig m e e r dan b a z e n v o o r o n d e r h o u d s w e r k . De g r o t e a r c h i t e c t u u r w a s in handen van liefhebbers. In 1722 maakte de R o t t e r d a m s schil
der ' C a v a l i e r ' Adriaen van der Werff een o n t w e r p voor een nieuwe Beurs (afb. 1). Hij stierf in dat zelfde jaar. C o n c u r e - rende architecten die betere plannen indienden waren er niet.
In 1735 begon men te b o u w e n . ' Het grondplan van d e z e nieu
we beurs was gelijk aan dat van de grote voorgangers als Ant
w e r p e n ( 1 5 3 1 ) . L o n d e n ( 1 5 6 0 ) en A m s t e r d a m ( 1 6 0 8 ) . H e t bestond uit een grote b i n n e n p l a a t s , o m g e v e n door galerijen met verdieping. De hoeken waren hoger opgehaald en gedekt met g e b o g e n daken. Dat lijkt o v e r g e n o m e n van Engelse kas
telen van o m s t r e e k s 1700 die bekend waren door de publica
ties van de Vitruvius B r i t t a n i c u s . De voorgevel bestond uit vijf. nogal zelfstandige delen. Het s t e e n h o u w w e r k werd aan
g e n o m e n door de R o t t e r d a m m e r Nicolaas Prins.
In 1765 w e n d d e het s t a d s b e s t u u r van R o t t e r d a m zich v o o r een o n t w e r p van een nieuwe stadspoort tot de vroegere archi
tect van het Haagse Hof. Pieter de Swart. In 1768 verdedigde die zijn o n t w e r p voor de Delftse Poort dat al enkele jaren eer-
» F BEl'RS: T É R O T T E R D A M . ,*~>~,:X.
Aft>. I. Rotterdam, Blaak. Plan Nieuwe Beurs, tekening J. Kortenhriint 1736 (GAR)
der was aanvaard, d o o r er o p te wijzen dat alle modellen en tekeningen klaar waren, evenals de kostbare houten m a q u e t t e .2 Het s t e e n w e r k voor dit g e b o u w werd a a n g e n o m e n d o o r Nicolaas Prins en G e o r g Elgin.
De laatste was een uit Schotland afkomstige steenhandelaar die zich in 1754 in Rotterdam had gevestigd. Hij bezat een grote steenplaats aan de Maas v a n w a a r ook steen overzee ver
s c h e e p t kon w o r d e n en was z e e r actief, als hoofd van de b r a n d w e e r en lid van de Vaderlandsche Sociëteit.3
Steenexport naar Engeland was al oud blijkens het L o n d e n s e B e u r s g e b o u w uit 1560. waarvan de g e r e e d g e m a a k t e steen van uit Antwerpen naar Londen was verscheept. Kleine steenhou
w e r s konden zich dergelijk dure verbindingslijnen niet ver
oorloven. Het zal d o o r Elgin"s toedoen zijn geweest dat twee werken te S c h i e d a m . - het hek van het Sint J a c o b s g a s t h u i s en Tuinlaan 14 - zijn uitgevoerd in steen van het kanaaleiland P o r t l a n d .4 Elgin maakte ook veel werk voor Pieter de Swart.
z o a l s een gevel aan de L a n g e Voorhout in Den H a a g , het G o u v e r n e m e n t in Den Bosch en het paleis voor W i l l e m V.
Ook leverde hij s c h o o r s t e e n m a n t e l s , zelfs tot in F r a n e k e r .5
Een der w e i n i g e n die de uit N o o r d - I t a l i ë afkomstige C a r l o Giovanni F r a n c e s c o Giudici ( 1 7 4 6 - 1 8 1 9 ) . k o n d e n gebruiken was E l g i n .6 Voor het verwerven van een zelfstandige positie
PAGINA'S 20-33
B U L L E T I N K N O B 2 0 0 8 - I 2 I
in het b o u w v a k , w a s smaak en zorgvuldig tekenwerk niet vol- d o e n d e . D a a r v o o r moesten contracten w o r d e n g e t e k e n d en w a r e n b o r g e n nodig. D e z e laatsten w e r d e n o p basis van wederkerigheid geregeld, w a a r d o o r er veel huwelijken binnen het b o u w v a k werden gesloten. Giudici was o p loondienst aan- g e w e z e n en alleen bij Elgin, de stad en de Admiraliteit, kon hij werk vinden. D e beide laatste instanties zullen niet direct behoefte hebben gehad aan d e z e Italiaanse j o n g e n . Giudici trouwde eerst op 46-jarige leeftijd, in 1792, met een dochter van de m e t s e l a a r W i l l e m G i l d e n h u i j s , die m e e r met Elgin s a m e n w e r k t e . In 1776 kochten die samen een buitenplaatsje aan de Schie.
Bij gevels van twee tot vier vensters hing alles af van even- wichtige verhoudingen en een goede uitvoering. Gevels van vijf vensters breedte boden m e e r mogelijkheden. Bij nog bre- d e r g e v e l w e r k werd vaak voor een pavillioensgevvijze inde- ling in drie of vijf delen gekozen. Die bestond uit een rijker b e w e r k t m i d d e n d e e l , iets s o b e r d e r z i j v l e u g e l s en, bij vol- doende breedte, ook nog eindpaviljoens. Dergelijke grote ont- werpen k w a m e n hier zelden tot uitvoering, maar werden wel bewaard. Voor begrip van de historische ontwikkeling zijn zij onmisbaar.
Het gebruik van zuilen of pilasters maakte de variatie groter.
Bij de o v e r g a n g tussen d e v e r s c h i l l e n d e g e v e l d e l e n w a r e n enkele varianten mogelijk. Men kon de pilaster, of zuil. op de hoek plaatsen of de muur er nog iets achter d o o r laten lopen en die daarna apart beëindigen. Beide oplossingen k w a m e n al in de 16de e e u w voor. S o m s zelfs aan hetzelfde gebouw, zoals bij het Antwerpse raadhuis uit 1560. Bij de toepassing van de grote orden tijdens het Classicisme verdwenen de hoekpunten meestal achter de forse zuilen of pilasters. Bij G i u d i c i ' s ont- werpen kwam de aparte hoek van het m u u r w e r k , voorbij de zuil of pilaster, nog vaak voor.
D e band tussen Elgin en Giudici
Een eerste voorbeeld van een voor de hand liggende s a m e n - werking van Elgin en Giudici kan de deurpartij zijn geweest
, < • < • !
Itrrr — H
1 I 1 •
E i l
• 1
Afb. 2. Rotterdam. Schiekade. Azijnmakerij De Eendracht. Ontwerp Giudici ±¡775 Woonhuis (GAR)
Afb. 3. Rotterdam. Schiekade. Azijnmakerij De Eendracht. Ontwerp Giudici ±¡775 Bijgebouw (GAR)
van de grote gevel die b u r g e m e e s t e r Van D a m in 1766 liet b o u w e n aan de G e l d e r s e K a d e te R o t t e r d a m .7 A l s grootste s t e e n h o u w e r van de stad zal Elgin dit werk hebben g e m a a k t , alleen al omdat een klein bedrijf er te lang over zou hebben gedaan. Er k w a m e n motieven bij voor die Giudici tot bij zijn laatste gevel te S c h i e d a m uit 1805 gebruikte.
Een twaalftal tekeningen, dat zich sinds 1874 in het Rotter- d a m s e stadsarchief bevindt, zijn daar o p naam van Giudici gesteld. Zij zijn niet gedateerd noch gesigneerd, maar wel op dezelfde wijze getekend. De oudste daarvan kunnen die van de azijnmakerij de Eendracht aan de Schiekade zijn. Door de grote o m v a n g zou dit een w e r k van Prins of Elgin kunnen zijn (afb.2 en 3 ) .8
D e zeven vensters brede gevel bezat op de begane grond aan weerszijden een uitbouw met een hek. bedoeld om de scheep- vaart op de Schie te volgen. Het middenstuk van de gevel had een glad oppervlak, het onderhuis en de zijgedeelten waren gelaagd. De vensters in de zijstukken waren lager en smaller dan die van het m i d d e n d e e l , b o v e n elk w a s e e n verdiept paneel. De flauw gebogen b o v e n k a n t van de grote vensters van het middendeel was sinds het begin van de 18de een sier- vorm voor belangrijke gevels. Voor 1775 was die m o d e weer v o o r b i j . In G i u d i c i ' s b e k e n d e werk is dit het e n i g e project met d e z e r a a m v o r m . D e E e n d r a c h t zal daarin dan ook wel vroeg zijn.
In 1775 deed Giudici m e e aan de eerste openbare prijsvraag in N e d e r l a n d , v o o r het n i e u w e r a a d h u i s te G r o n i n g e n . De opzet en uitwerking van een dergelijk plan vergde zeker een halfjaar. O p de achtergrond had Elgin daarbij belang, o m d a t hij. als Giudici zou w i n n e n , een bod zou kunnen doen op het steenwerk. Giudici werd, op 29 jarige leeftijd, de j o n g s t e van de vijf bekroonden uit de 35 inzendingen. Van de vier hoger geplaatsten waren er drie bekende b o u w m e e s t e r s uit Amster- dam en Den H a a g .9
Het uitvoerige p r o g r a m m a van deze prijsvraag was opgesteld door Petrus Camper, hoogleraar in de genees-, plant- en dier- k u n d e te Groningen. Verlanad werd een vierkant blok van 32
2 2 B U L L E T I N K N O B 2 0 0 8 - I
Afb. 4. Voorzijde stadhuis Groningen, ontwerp Giudici ¡775 (GAG)
bij 35 meter met aan de hoofdgevel een o p g a n g naar een open zuilenportiek, zoals in het p r o g r a m m a w a s voorgeschreven en in E n g e l a n d de grote m o d e w a s . G i u d i c i ' s o n t w e r p w a s op e e n vlotte wijze getekend en zijn motto: ~Per la Gloria et per 1'Onore' loog er niet o m . Het bood m e e r variatie aan motie- ven dan de andere ontwerpen (afb. 4 en 5).
De vier gevels telden elk elf smalle vensters met een omlijsting.
Voor het vijf vensters brede, rijker bewerkte middendeel van de voorgevel stond de verplichte zuilenportiek van drie traveen. Dit middendeel was met de zijvleugels slechts verbonden door de grote gevellijst en het basement. Bij de andere gevels was het verschil tussen het midden en de zijvleugels minder groot.
Voor enkele panden uit zijn eigen bezit liet Elgin door Giudi- ci nieuwe gevels ontwerpen. Aan de B o o m p j e s , de kade langs de M a a s . bezat hij enkele o u d e huizen. Na een grote brand in 1779 b o u w d e hij daar een nieuw pand met een natuurstenen gevel naar o n t w e r p van Giudici (afb. 6 en 7). Aan de rechter- zijde was een doorgang naar het achterterrein.1 1 1 De midden- travee bevatte een ronde d e u r b o o g met een kroonlijst op con- soles erboven en was gevat in een strak rechthoekige midden-
IBHBBSCSSEBEBBBBBCBO^
I I N
I I I
1 1 1 H i l l
I I I I I I I I
Afb. 6. Rotterdam, Boompjes 58: ontwerp Giudici ¡779 (GAR)
stuk. het e e r s t e dat van G i u d i c i b e k e n d is. D e v e n s t e r s bezaten drie ruiten in de breedte.
Aan de Wijnhaven b o u w d e Elgin een groot pand naast de eer- ste steeg ten westen van het Witte Huis (afb. 8). Dat b o u w - werk had. evenals de huurpanden aan de voorzijde het karak- ter van een k o o p m a n s h u i s . " Uniek w a s de zijgevel met meer dan dertig vensters. Die was ingedeeld d o o r verticale blok- banden, zoals ook v o o r k w a m bij het g e b o u w van de A d m i r a -
Afb. 5. Achterzijde stadhuis Groningen, ontwerp Giudici 1775 (GAG) Afb. 7. Rotterdam. Boompjes 58, gevel voor ¡940 (GAR)
B U L L E T I N K N O B 2 0 0 8 - I 2 ^
Afb. 8. Rotterdam, Wijnhaven NZ, eerste steeg ten westen Witte Huis.
Bezit van Elgin. Gedeeltelijk bestemd voor Vaderlandse Sociëteit 1786, vermoedelijk ontwerp Giudici
liteit te Londen (afb. 22). E l g i n ' s g e b o u w was m e d e bestemd voor de in 1786 opgerichte Vaderlandsche Sociëteit. O p 29 mei 1798 werd het pand d o o r de Posterijen g e k o c h t en in 1875 g e s l o o p t .1 2
Giudici's klassieke architectuur in hout
Giudici was niet alleen afhankelijk van werk voor Elgin en de o v e r h e i d , m a a r o n t w i e r p o o k in hout v o o r e e n g e w o n e r publiek. In de ontwerpfase maakte dat weinig verschil, m a a r steenwerk vergde meer tijd in uitvoering en bij g e b o u w e n met veel houtwerk hadden de timmerbazen de leiding. Met goed tekenwerk konden ook die een eind in de klassieke richting k o m e n , zoals blijkt bij de Sint-Rosaliakerk te R o t t e r d a m uit 1777. Deze Franciscaner kerk lag verborgen op een binnen
terrein en w a s van binnen een kopie van de slotkapel van Ver- sailles uit 1708. Die was bekend uit een reeks gravures naar b o u w k u n d i g e tekeningen.
Te G o u d a was dit grootse voorbeeld al tien j a a r eerder nage
volgd door Pieter de Swart. Bij de veiling van zijn ontwerpen in 1773, werden de 34 tekeningen van dit G o u d s e b o u w w e r k v e r k o c h t .1 3
De f u n d a m e n t e n van de S i n t - R o s a l i a k e r k werden in 1778 gelegd en reeds o p 20 oktober 1779 werd het g e b o u w ingeze
gend. Het werk was uitgevoerd d o o r R o t t e r d a m s e a a n n e m e r s , de t i m m e r m a n Jan Wap en de metselaar Th. van Gemert. Het stucadoorswerk werd gemaakt d o o r P. Castoldi en C o .1 4 Het interieur bestond uit een h o g e zuilenstelling op een onder
bouw met bogen. H a l v e r w e g e de zuilen w a s een tweede gale
rij, die in 1936 werd w e g g e b r o k e n .
Het k e r k b e s t u u r m o e t de n i e u w e kerk van G o u d a h e b b e n g e k e n d , maar had toch een ervaren architect nodig om dit te herhalen. Hun versie sloot meer aan bij het voorbeeld dan die van Gouda.
De brouwerij de Twee L e e u w e n aan de Leuvehaven brandde
><1
1 1
• • I
• 1I I
i l l li
I I i l l li
I I I
1! li
Afb. 9. Rotterdam. Leuvehaven. Brouwerij De Twee Leeuwen. Ontwerp Giudici voor stadstorentje op dak nieuwbouw, 1782 (GAR)
o p 9 maart 1782 af. In opdracht van het stadsbestuur ontwierp Giudici op dit nieuwe b o u w w e r k een torentje voor tijdsaan wijzing in de buurt. Dat rees op uit het fronton en werd d o o r de t i m m e r m a n van het werk uitgevoerd (afb. 9 ) .1 5 Het werd bekroond door een vierzijdige spits o p een ingesnoerde basis en sloot aan bij de fantasievolle kerktorens van L o n d e n . Dit originele torentje kreeg navolging, op het pyramidale dak van de kerk te Hoofdplaat in Z e e u w s - V l a a n d e r e n (1783-1785) en bij de kerk te Bath uit 1790. Beide naar ontwerp van de archi
tect der provincie C. K a y s e r .1 6
De nieuwbouwplannen van het Rotterdamse raadhuis (1781)
Te Rotterdam had het raadhuis aan de Hoogstraat in de 18de e e u w al een lang leven achter zich en w a s een w e l v a r e n d e stad o n w a a r d i g (afb. 10, 11). Het lag tussen t w e e stegen aan de landzijde van d e z e zeedijk. De b e n e d e n r u i m t e n dienden oorspronkelijk tot gasthuis en op de hoek van de Hoogstraat en de Waagsteeg stond een mogelijk. 14de-eeuwse toren met een uurwerk en luiklok. In 1606 werd het g e b o u w aan de ach
terzijde verlengd en in 1607 kreeg het een n i e u w e voorgevel.
In 1705 werd er aan de achterzijde een vleugel bijgebouwd, met beneden een w a a g met vijf balansen en boven k a m e r s voor het raadhuis (afb. 12).
In 1781 wilde het stadsbestuur laten o n d e r z o e k e n op welke wijze het r a a d h u i s v e r b e t e r d kon w o r d e n . De g r o e p rond Elgin, de meest actieve, losse b o u w c o m b i n a t i e van de stad, w a s daarbij betrokken. Waarschijnlijk was Elgin hier weer de drijvende kracht achter de s c h e r m e n , o m d a t er veel natuur- steenwerk aan vast zat.
De gevels van het grootse ontwerp toonden verwantschap met die van het S o m e r s e t h o u s e te L o n d e n ( 1 7 7 6 - 1 7 8 6 ; afb. 17).
Een grote steenhandelaar als hij, met Engelse connecties, die misschien ook zelf Portland steen voor dit L o n d e n s e project leverde, kan o v e r de g e v e l t e k e n i n g e n hebben beschikt. De
- 4 B U L L E T I N K N O B 2 0 0 8 - I
Afb. 10. Rotterdam. Hoogstraat. Oude raadhuis, opnieuw getekende voorgevel aan de Hoogstraat (1605) met oudere toren (H.J. Zantkuijl)
t i m m e r m a n Daniël Cortleven, de metselaar Willem Gilden- huis en G e o r g e Elgin raamden de kosten van de verschillende varianten op ƒ 94.500 tot ƒ 4 1 8 . 0 0 0 . Nadat de fabriekmees- ters en de burgemeesters de plannen hadden bekeken werden deze op 14 januari 1782 in de vroedschap besproken en daar- m e e was de zaak afgedaan.
Afb. 11. Rotterdam, achtergevel oude raadhuis aan de Kaasmarkt, uitbreiding van 1606, schaal ± 1:250 (H.J. Zantkuijl)
Van het g r o o t s t e plan b l e v e n v i e r o n v o l t o o i d e t e k e n i n g e n b e w a a r d , die niet g e s i g n e e r d en g e d a t e e r d z i j n .1 7 Het ver- bleekte grootste o n t w e r p is hier in n a g e t e k e n d e vorm afge- beeld (afb. 13 t/m 16). In dit project werd het oudste stadhuis o p g e n o m e n en met nieuw g e v e l w e r k i n g e p a k t . De n i e u w e waag aan de K a a s m a r k t en een zestal huizen aan de H o o g - straat moesten het veld ruimen. De kern van het grondplan werd nu een binnenplaats, o m g e v e n door gangen. Daar waren een aantal vertrekken a a n g e w e z e n op indirect licht. De gang aan de achterzijde werd doorgetrokken tot aan de zijgevels, waar de trappen kwamen. Aan de voorzijde gaf een dubbele trap toegang tot de zaal op de verdieping. Aangezien d o o r s n e - den ontbreken blijven de interieurs buiten beeld.
Zowel aan de Hoogstraat als aan de Kaasmarkt zouden monu- mentale gevels komen, met een indeling in drieën. Zij zijn in hoofdzaak ontleend aan de gevels van het S o m e r s e t h o u s e (1776-86)(afb. 1 7 ) .1 8 Alleen de middenpaviljoens waren voor- zien van zuilen en pilasters, die bij de hoeken waren verdub- beld. De gevel aan de Hoogstraat was het rijkste, werd het mid- denpaviljoen geflankeerd d o o r twee zijstukken in hetzelfde vlak, van een venster breedte. Hierdoor telden de zijvleugels aan deze kant slechts vier vensterassen. Aan de zijde van de Kaasmarkt was de middenpartij smaller en waren de zijvleugels vijf vensters lang. Daarvan kreeg het middelste een balkon, zoals dat ook in Giudici's plan voor Groningen voorkwam.
Het m i d d e n p a v i l j o e n aan de K a a s m a r k t , waar m e e r r u i m t e was, k w a m meer naar voren. De daar ver uitstekende zijkan- ten waren geheel vlak en vormden dode delen in de architec- tuur. A a n de Hoogstraat was dit ook het geval maar daar was de voorsprong gering zodat het niet stoorde. Verder waren er n o g secundaire elementen die de invloed van het Somerset-
B U L L E T I N K N O B 2 O 0 8 - I - 5
JjJi
Afb. 12. Rotterdam, Raadhuisplan Giudici (1781), opnieuw getekend. Plattegrond met onder: de Hoogstraat en rechts: oude deel. links: de uitbreiding van 1705, schaal 1:300 (H.J. Zantkuijl)
h o u s e onderstreepten, zoals de bekroningen van de m i d d e n - p a v i l j o e n s , het gebruik van halfzuilen aan de v o o r g e v e l en van pilasters aan de achtergevel.
De grote w e r k e n voor de Admiraliteit ( 1 7 7 8 - 1 7 8 7 )
Na Elgin en de stad maakte ook de Admiraliteit op de M a z e van G i u d i c i ' s diensten gebruik. Dat begon met de v e r n i e u - wing van het L a n d s Magazijn aan het oostelijk einde van de N i e u w e H a v e n . Een gevelsteen uit 1778 m a r k e e r d e dit begin.
De o n t w e r p e r daarvan is niet bekend, maar het t w e e d e deel van dit werk, dat in 1782 werd afgerond stond onder leiding van Giudici. Vermoedelijk was hij er al van het begin af bij b e t r o k k e n . Een o p v a l l e n d o n d e r d e e l uit het b e g i n w a s het houten ingangsportaal aan de N i e u w e Haven (afb. 18). Het v e n s t e r e r b o v e n w a s g e v a t in een festoen van schelpen en lijkt op het door bloemen o m r a n d venster van De Svvart bij Herengracht 19 in Den H a a g .1 9
O p 10 d e c e m b e r 1782 w e r d e n de t e k e n i n g e n en b e s t e k k e n van "architect G i u d i c i ' g o e d g e k e u r d , v o o r het oostelijke en belangrijkste deel van \s L a n d s M a g a z i j n .3 0 O p 24 d e c e m b e r vond de g u n n i n g p l a a t s van het m e t s e l w e r k aan B a a s Van D i e m voor ƒ 9 9 0 0 , - en van het t i m m e r w e r k aan T h o m a s van O u d h e u s d e n v o o r ƒ 3 7 4 7 , - . O p voorstel van G i u d i c i werd besloten een b o u w v a l l i g m u u r g e d e e l t e op te trekken tot aan de hoogte van het e e r s t g e b o u w d e deel. Dat gaf een uitbrei- ding met twee zolders en een vliering van 111 bij 18 voet. O p 6 mei 1783 werd de eerste steen g e l e g d .2 1
Bij de afrekening werd G i u d i c i ' s taak hier o m s c h r e v e n als
"het maaken van de nodige Tekeningen, bestekken, calcula- tien, en verder alle de nodige Profiliën in't groot en klein en de o r d o n n a n t i ë n g e d u u r e n d e de g e h e e l e l o o p van het w e r k aan het L a n d s M a g a z i j n in 1 7 8 2 - 1 7 8 4 " . Dat werk kostte ƒ 5 3 . 0 0 0 w a a r o v e r Giudici vier procent of ƒ 2 1 2 0 o n t v i n g .2 2
Een deel van het t e k e n w e r k bleef b e w a a r d .2 3 Alleen de voor- gevel is gesigneerd: J. Giudici (afb. 19). Die w a s vijf vensters
2 6 B U L L E T I N K N O B 2 0 0 8 - I
Afb. 13. Rotterdam, Raadhuisplan Giudici (1181), opnieuw getekend. Gevel aan de Hoogstraat met koepeltoren, schaal 1:400 (H.J. Zantkuijl)
Afb. 14. Rotterdam. Raadhuisplan Giudici (1781). opnieuw getekende ontwerp-plattegrond, schaal 1:400 (H.J. Zantkuijl)
B U L L E T I N K N O B 2 0 0 8 - I 2 7
Aß. 16. Rotterdam. Raadhuisplein Giudici (1781). dakenplan en koepeltoren, onder Hoogstraat zijde, schaal 1:400 (H.J. Zantkuijl) Aß. 15. Rotterdam. Raadhuisplan Giudici (1781). Achtergevel met smaller middenstuk met bolvormig dak, schaal 1:400 (H.J. Zantkuijl)
28 B U L L E T I N K N O B 2 0 0 8 - 1
Afb. 17. Louden. Binnenplaats Somersethouse mei soortgelijke gevels (Shepherd 1829)
b r e e d , met een fronton o v e r de m i d d e l s t e d r i e , waarin het w a p e n van de admiraliteit en toepasselijke attributen voor
k w a m e n . Opmerkelijk was de verdiepte m i d d e n t r a v e e waarin een m o n u m e n t a l e i n g a n g (afb. 20) en een omlijst v e n s t e r waren geplaatst. Een dergelijk terugliggend middenveld komt in E n g e l a n d meer v o o r .2 4
N a de voltooiing van het L a n d s Magazijn kreeg Giudici op 16 m e i 1786 de titel " A r c h i t e c t en I n s p e c t e u r G e n e r a a l van G e b o u w e n , L o o t s e n , H u i z i n g e n e n z . " van de A d m i r a l i t e i t . D a a r o n d e r vielen ook de g e b o u w e n in Zeeland. Giudici moest alle tekeningen en bestekken m a k e n en het opzicht houden, tenzij m e n '"bijzonder o p z i c h t " nodig oordeelde. Ieder voor
j a a r zou hij zo vroeg mogelijk "visitatie doen van vs L a n d s
f, -
Afb. 19. Rotterdam. Admiraliteitsgebouw: voorgevel aan hel Oostplein (1782). gesigneerd J. Giudici (GAR)
Afb. 18. Rotterdam. Admiraliteitsgebouw, hoek Nieuwe Haven en Afb. 20. Rotterdam. Admiraliteitsgebouw, details sieenwerk ingang door Oostplein, de ingang aan de Nieuwe Haven (1778) J. Giudici (GAR)
B U L L E T I N K N O B 2 0 0 8 - I 2 9
Afb. 21. Schiedam. Hoogstraat. Sint-Jacobsgasthuis. Voorgevel ontwerp met dwarsvleitge/s aan de straat (GAS)
g e b o u w e n , lootsen en huizingen te R o t t e r d a m , in ' s H a g e , te Helvoetsluijs. in "t Spui. de Kille en te Dordrecht", een speci
ficatie g e v e n van de k o s t e n en de n o d i g e t e k e n i n g e n en bestekken m a k e n . B e h a l v e een vergoeding voor de reiskosten zou hij ƒ 4 per dag ontvangen.
Te R o t t e r d a m bezat de Admiraliteit behalve dit hier boven r e e d s b e s p r o k e n c o m p l e x ook nog een s c h e e p s w e r f aan de
M a a s , ten oosten van de stad. Daar werd in 1785 een "Nieuw G e b o u w ' gesticht dat zich in de volle lengte van o n g e v e e r 120 meter met 39 vensterassen langs de rivier u i t s t r e k t e .2 5 Het tel
de drie b o u w l a g e n , en was verdeeld in vijf gedeelten. Zowel het middelgedeelte als de paviljoens aan de uiteinden hadden z e v e n v e n s t e r a s s e n . De v e r b i n d e n d e v l e u g e l s telden negen v e n s t e r s . In d e g e v e l s w a r e n g e e n p a k h u i s v e n s t e r s d o c h
Afb. 22. Gebouw Admiraliteit te Londen van soortgelijke opzet als het St. Jacobsgasthuis (19de-eeuwse prent)
30 B U L L E T I N K N O B 2 0 0 8 - I
11 Iii t $5
i4/&. 2i. Schiedam Korenbeurs (¡785-1790), gevels met twee orden. Huidige toestand (foto D.J. de Vries 2008)
g e w o n e r a m e n t o e g e p a s t . A a n d e n o o r d z i j d e , w a a r de s c h e e p s w e r v e n lagen, rees vanaf de gootlijst e e n h o u t e n torentje o p , met een wijzerplaat en slagklok. Aan de M a a s z i j - de w a s er een laag houten sierstuk over de volle breedte van dit middendeel.
O p 16 oktober in 1788, toen dit g e b o u w voltooid was, kreeg Giudici verlof o m g e d u r e n d e de winter naar Italië te g a a n . Om dit mogelijk te maken werd het werk aan het grote maga- zijn te Hellevoetsluis een j a a r uitgesteld.
Giudici w a s inmiddels een specialist in magazijnen en pak- huizen geworden. In 1792 werd hij betrokken bij de herbouw van een groot afgebrand pakhuis aan de zuidoostzijde van de N i e u w e Haven, tegenover het L a n d s Magazijn.
Giudici's o n t w e r p e n in S c h i e d a m (1782-1792)
Te Schiedam waren leden van de familie Van B o l ' E s genera- ties lang stadsbouwmeester. Voor belangrijke werken werden betere o n t w e r p e r s van buiten a a n g e t r o k k e n . In 1758 gaf de s t e e n h o u w e r B o l i n a uit Delft de voorgevel van het n i e u w e L e p r o o s h u i s te S c h i e d a m een i m p o s a n t uiterlijk. In 1783 werd Giudici gevraagd een o n t w e r p te leveren voor de ver- n i e u w i n g van het m i d d e l e e u w s e S i n t - J a c o b s g a s t h u i s aan de H o o g s t r a a t .2 6 R u t g e r van B o r E s . had reeds plannen g e m a a k t , m a a r had het o u d e complex verkeerd gemeten, zodat er per-
c e l e n m o e s t e n w o r d e n b i j g e k o c h t . B o v e n d i e n v o n d het bestuur dat hij ' m o n s t e r s van g e b o u w e n ' maakte. Giudici was bereid een beter plan te leveren, maar kon geen toezicht hou- den o p het werk.
Inplaats van de kleine, m i d d e l e e u w s e kapel aan de Hoogstraat wenste men in het n i e u w e c o m p l e x een tweede k e r k g e b o u w voor de S c h i e d a m s e g e m e e n t e op te nemen. Dat werd aan de achterzijde van het terrein gelegd. A a n de linkerzijde sloot daar de vleugel voor de vrouwen o p aan en rechts die voor de mannen. Deze vleugels liepen o p de Hoogstraat toe en ein- digden in een dwars voorstuk met een g e w o n e huisgevel (afb.
21). Het linker dwarsstuk bevatte de woning van de huisvader en de r e g e n t e n k a m e r . De d w a r s v l e u g e l aan de rechterzijde w a s een verlengstuk van de m a n n e n v l e u g e l . De n i e u w e kerk ging aan het voorplein schuil achter een open zuilenportiek, een der vroegste in Holland (zie achteromslag). De pijlers van het i n g a n g s h e k en het torentje op het k e r k d a k hebben e e n robuuste vormgeving. Opmerkelijk zijn de natuursteenbanden die de verdiepingen scheiden. Zij gaan slechts enkele centi- meters diep in het m u u r w e r k , verzwakken dit en compliceer- den de uitvoering. Zij werden vooral in Engeland veel t o e g e - past. Het Sint Jacobsgasthuis lijkt sterk o p het gebouw van de Admiraliteit te L o n d e n dat in 1723 d o o r T h o m a s Ripley werd g e b o u w d en dat zo weinig aantrekkelijk w a s dat men er d o o r Adam een natuurstenen zuilenscherm voor liet plaatsen (afb.
B U L L E T I N K N O B 2 0 0 8 - 1 3 1
2 2 ) .2 7 Dat was uiteraard heel wat grootser dan de niet onaar
dige afsluiting aan de voorzijde te S c h i e d a m .
Een t w e e d e project te S c h i e d a m , dat d o o r de bloei van de branderijen urgent werd. w a s de b o u w van een K o r e n b e u r s (afb. 2 3 ) .2 8 In 1782 loofde de n i e u w e O e c o n o m i s c h e Burger
maatschappij "bij een publiecq P r o g r a m m a " , een premie uit voor "het beste plan of teekening tot stigting van een nieuwe k o o p m a n s B e u r s " . De winnaar bleek de stadsarchitect Rutger van B o l ' E s . maar ook G u n c k e l had een goed plan ingediend.
Eerst op 15 n o v e m b e r 1785 sprak m e n o p n i e u w o v e r d e z e zaak. Z o w e l d e s t a d s a r c h i t e c t a l s G u n c k e l h a d d e n p l a n n e n ingediend "en daar onder eenen van den architect J u d i c e te R o t t e r d a m , welke aanleiding had gegeven denselven hier te o n t b i e d e n " . Giudici achtte ook hier de plaats te klein en raad
de aan het g e b o u w een kwartslag te draaien en met het " F r o n tispice of v o o r g e v e l . . . te doen stellen regtstreeks over de brug van de n i e u w e Sluis". Daartoe kocht m e n . o p zijn advies, n o g drie huizen aan.
O p 14 februari 1786 meldde de b o u w c o m m i s s i e dat het ont
w e r p van G u n c k e l had afgedaan o m d a t het v o o r d e o u d e b o u w p l a a t s w a s g e m a a k t en dat het nieuwe plan van Giudici
te kostbaar was d o o r zijn grote "uitgestrektheid". Zij verzoch
ten de stadsarchitect uit de verschillende plannen en tekenin
gen, "mits in het oog h o u d e n d e en volgende den b o u w o r d e r daar bij g e o b s e r v e e r d , e e n e n a d e r e t e k e n i n g te f o r m e r e n " . M e n vvenste een g e b o u w van I6V2 bij 98 voet dat 600 perso
nen zou kunnen bevatten en ƒ 80.000 mocht kosten. Giudici had m e n bij de inkorting van zijn plan niet m e e r nodig, de stadsarchitect die het aan ervaring met klassieke orden ont
brak w a s er in een w e e k m e e klaar. Het e n i g e w a t hij kan hebben gedaan was het plan in de lengte met een venster in te korten. D a a r m e e achtte men Giudici's plan vervallen en werd het niet betaald.
Een zorgvuldige tekening toont de zijgevel van dit v e r m o e d e lijk ingekorte o n t w e r p (afb. 24). Die is gesigneerd door een o n b e k e n d e J. Ritman, mogelijk d e g e n e die d e z e versie uitte
k e n d e , of later als studie kopieerde. Het middendeel van de zijgevel is op d e z e t e k e n i n g n o g g e h e e l met n a t u u r s t e e n b e k l e e d en de d a k r a n d gaat schuil a c h t e r een o p z e t s t u k . O p v a l l e n d zijn de forse, n a a r voren s p r i n g e n d e s t r e k k e n boven de vensters van g e n o e m d e middenpartijen. Bij de uit
voering werd er nog verder bezuinigd w a a r d o o r d e z e m i d d e n -
Afb. 24. Schiedam Korenbeurs. Zijgevel gesigneerd J. Ritman. Vijf geveldelen met doorlopend dak (GAS)
32 B U L L E T I N K N O B 2 0 0 8 - I
partijen, behalve die van de voorgevel, werden uitgevoerd in baksteen.
O p het natuursteenwerk dat ook hier als eerste werd aanbesteed tekende de w e d u w e Jan Baptist Dielewaard op 18 juli 1786 in voor ƒ 16.700. D a a r m e e lag het bouwplan vast. O p 3 november 1786 werd het m e t s e l w e r k voor ƒ 3 3 . 3 3 3 a a n g e n o m e n door Arend van den Berg en het timmerwerk voor ƒ 20.698 door Jan Lindeman en Jacobus Crabbé. Met dat laatste was ook de hui- dige dakvorm bepaald. In 1792 was het g e b o u w v o l t o o i d .2 9
De S c h i e d a m s e beurs w a s een b e w e r k i n g van het project van de R o t t e r d a m s e B e u r s , dat d o o r inkrimping won (afb. 1). Van de v o o r v l e u g e l w e r d het m i d d e n p a v i l j o e n met k o e p e l d a k , toren en blindnissen o v e r g e n o m e n , maar de hoektorens s m o l - ten hier samen met de t u s s e n s t u k k e n tot rustige zijvleugels.
Het ook hier d o o r een koepeltoren b e k r o o n d e m i d d e n p a v i l - j o e n b o n d de c o m p o s i t i e s a m e n . De m i d d e n p a r t i j van de v o o r g e v e l toont G i u d i c i ' s v o o r k e u r v o o r d r i e k w a r t r o n d e m u u r z u i l e n , die ook hier bij de hoeken verdubbeld w a r e n . Het m u u r w e r k liep hier achter de k o l o m m e n d o o r en eindigde met een eigen hoek. Het uitspringende middendeel heeft ook weer kale zijkanten, w a a r d o o r de architectuur werd o n d e r b r o k e n .
G i u d i c i ' s a r c h i t e c t e n p r a k t i j k
Giudici was een vreemdeling in het H o l l a n d s e b o u w v a k . Zijn artistieke b a g a g e w a s niet m e e g e b r a c h t uit zijn v a d e r l a n d , n o c h o n d e r w e g o p g e d a a n , m a a r w e r d hier v e r w o r v e n . H e t sloot aan bij belangrijke g e b o u w e n in zijn o m g e v i n g , of ze nu N e d e r l a n d s , Frans of Engels w a r e n . Een N e d e r l a n d s g e b o u w als de B e u r s te R o t t e r d a m v e r k l e i n d e en v e r b e t e r d e hij te S c h i e d a m , uitgesproken Franse ideeën k w a m e n in zijn werk alleen voor bij de R o t t e r d a m s e Sint-Rosaliakerk. Die kan het kerkbestuur echter ook te G o u d a h e b b e n o p g e d a a n .
M e d e d o o r Elgin zullen de L o n d e n s e v o o r b e e l d e n de o v e r - hand h e b b e n g e h a d , zoals het kantoor van de Engelse A d m i - raliteit en het S o m e r s e t h o u s e . Daarnaast zijn er ook a n d e r e , veel in E n g e l a n d gebruikte e l e m e n t e n , in zijn werk te ontdek- ken: o p e n zuilenportieken, m u u r b a n d e n tussen verdiepingen, t e r u g l i g g e n d e i n g a n g e n , grillige t o r e n b e k r o n i n g e n met een naaldspits, forse strekken boven de vensters, en schuiframen met drie ruiten in de breedte. Zie voor de relatie tussen G.F.
Blondel en William C h a m b e r s , architect van het S o m m e r s e t - h o u s e , o o k de v o o r g a a n d e bijdrage van T h . von der D u n k . O o k Petrus C a m p e r bezocht E n g e l a n d in het midden van d e 18de e e u w en k a n als c o n t a c t p e r s o o n g e f u n g e e r d h e b b e n . K o r t o m Giudici sluit meer aan bij Engeland dan bij Frankrijk.
N e d e r l a n d blonk niet uit in grote projecten en Giudici is e e n der weinigen, die enkele op zijn n a a m heeft staan. Veel van zijn ontwerpen w e r d e n niet g e b o u w d en het wel uitgevoerde werk ging grotendeels verloren. De g e b o u w e n voor de A d m i - raliteit v e r d w e n e n vroeg, behalve de M a r i n i e r s k a z e r n e te Rot- terdam, en die overleefde de oorlog niet. Zijn b u i t e n h u i z e n r o n d o m R o t t e r d a m werden w e g g e v a a g d door stadsuitbreidin- gen, zijn w e r k in de b i n n e n s t a d v e r b r a n d d e in 1940. T w e e grote b o u w w e r k e n te S c h i e d a m en de kerk van Z o e t e r m e e r vormen de kern van zijn nalatenschap.
Te Schiedam is ook het grootse huis van de b r a n d e r en burge- meester Cornelis Nolet, L a n g e H a v e n 65 van o m s t r e e k s 1805 een laat voorbeeld van zijn werk. Bij uitzondering bleven hier ook de interieurs b e w a a r d .3 0 De middenpartij van deze gevel is de deuromlijsting vrijwel identiek met die van het burger- m e e s t e r s h u i s aan de G e l d e r s e K a d e te R o t t e r d a m uit 1 7 6 7 . M o g e l i j k heeft G i u d i c i d a a r als j o n g t e k e n a a r aan m e e g e - werkt. In elk geval w a s deze v o r m in de bijna veertig j a a r die er tussen deze gevels lagen nog niets veranderd.
Het t e m p o van verandering lag bij de decoratieve zijde van de a r c h i t e c t u u r , vooral bij de i n t e r i e u r s , h o g e r dan bij de gevels. Uit Frankrijk k w a m een stroom van studie-ontwerpen voor k a m e r w a n d e n op de markt. In de m o n u m e n t a l e sector bestond voor dergelijk gevelmateriaal m i n d e r belangstelling.
G r o t e gevels w e r d e n er te w e i n i g g e b o u w d en aan g e w o n e gevels was te weinig eer te behalen.
M e t de vierde E n g e l s e oorlog ( 1 7 8 0 - 1 7 8 4 ) zette een daling van de welvaart in en met de F r a n s e bezetting (1795) k w a m de e c o n o m i e tot stilstand. Te R o t t e r d a m o n t w i e r p G i u d i c i alleen nog de b e s c h e i d e n C o m e d i e in de B i e r s t r a a t ( 1 8 0 4 ) . Slechts de b u s k r u i t r a m p , die in 1807 een deel van L e i d e n w e g v a a g d e , b r a c h t n o g e n i g e h o o p o p g r o o t w e r k . M a a r alleen het subtiele interieur van de Sint-Lodewijkskerk k w a m tot stand. De levensjaren van de A m s t e r d a m s e stadsarchitect Van der Hart en zijn R o t t e r d a m s e t e g e n h a n g e r Giudici liepen gelijk o p , van 1746/7 tot 1819/20. H u n h e r k o m s t , loopbaan en positie was zo verschillend als in het b o u w v a k maar m o g e - lijk w a s , maar het laatste deel daarvan w a s een vreugdeloos g e t o b met kleine zaken en e n k e l e papieren illusies rond de persoon van L o d e w i j k - N a p o l e o n .
Noten
1 K. de Gast, ' B o u w nieuw Beurs gebouw lijdensweg'. Slichting His- torische Publicaties Roterodamum, 116(1998), 62; M.W. Mooij, ' D e Blaak te Rotterdam: een reconstructie van een verdwenen stads- beeld'. Stichting Historische Publicaties Roterodamum 135(2000).
28.
2 G. Medema, 'Pronken op de ongunstigste locatie van de stad: de Delftse poort te Rotterdam', in: Bulletin KNOB 105(2006). 167.
! M. M e e u w e s . De Wijnhavenpanden: geschiedenis van de houw, sloop, herbouw, bewoning en het gebruik van acht bijzondere pan- den in het centrum van Rotterdam en hun direkte omgeving, Rotter- dam 1994, 99, 109, 111. Elgin huwde in 1755 met Francina Aalmis.
de dochter van een bekende tegelbakker. Zij kregen één zoon. Joan Elgin. Hier zijn veel gevevens over Elgin bijeengebracht.
4 G. Overeem, ' D e gesloten steen', in: W. Dubbelaar (red.), Utrecht in steen. Utrecht 2007, I I .
5 F.H. Schmidt, Pieter de Swart, Architect van de Achttiende Eeuw, Zwolle/Zeist 1999, 185. 190. 197.
6 E. Wiersum, ' D e architect Jan Giudici 1746-1819', Rotterdamsch Jaarboekje 1934, 2 9 - 4 1 ; J. Verheul Dzn., De architect Jan Giudici
1746-1819, Rotterdam 1938. In een brief van 16 maart 1960 maakte de Rijksarchivaris A. van der Poest Clement mij er op attent dat in de stukken uit het Admiraliteitsachief steeds sprake is van Guidici.
B U L L E T I N KNOB 2 0 0 8 - I 33
Hier is de thans gebruikelijke spelling aangehouden.
7 H I N i n (1997), 138. 139.
* Gevel van huis van de Azijnmakerij De Eendracht, met jonger bij- schrift: Gedeelte der Gebouwen op de Schiekade gebouwd door de Heer Van der Beek en bewoond door den Heer Minderop. Behoort tot reeks tekeningen op naam van Guidici in Rotterodamum Illustra- tum 1874, (III) 75 No 1202.1208.1214. Dit bedrijf was in 1737 gesticht. Afbeelding huis en bijgebouwen uit 1803 in: H.C. Haze- winkel. Geschiedenis van Rotterdam. 11. Rotterdam 1940. 321.
" R. Meischke. "Achttiende-eeuws Klassicisme: twee bouwkundige prijsvragen', in: Het Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 1959.
218. 235. Bekroond: J. Otten Husly: J. van Noort en J. Berkman:
J.E. de Witte; Anonym; J.Giudici.
111 Roterodamvm lllustratvm. 111(1874). 74 No 1210. "Gevel van het huis, gebouwd voor den Heer Elgin. aan de Boompjes bij de Draai- steeg. nu bewoond door den Heer A.T. van Casteel". Bouwkundige teekening in O.I.inkt van J. Giudici' (31 x 48.5 cm). Meeuwes 1994.
122.
1 1 Meeuwes 1994. 107 (afb. 61).
i : H. van de Schoor. 'Bedrijfspanden van post. telegrafie en telefonie in Nederland 1850-1950. een typologisch onderzoek'. Dissertatie Universiteit Leiden (1999), 580.
1 1 Schmidt 1999, 238-240: W. Denslagen c.s., Gouda |De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst]. Zwolle/Zeist 2 0 0 1 , 328.
1 4 Pr. Dalmatius van Heel. De Sint Rosaliakerk in de Leeuwenstraat te Rotterdam. 1940. 27.
15 Roterodamvm lllustratvm lll( 1874). no's 1202 en 1203. "Eerste ont- worpen Schetsteekening voor de Brouwerij de Twee Leeuwen en tekening na voltooiing in 1784". In 1833 werd de brouwerij opgehe- ven en het gebouw tot kantoren of magazijnen verbouwd.
Th. H. von der Dunk. "De bouwkunst in Zeeland in de tweede helft van de achttiende eeuw', in: Archief Koninklijk Zeeuwsch Genoot- schap der Wetenschappen 1998, 116; Idem, ' D e Stichting van het Fort en de Kerk van B a t h ' . Historisch Jaarboek voor Zuid- en Noord-Beveland 24( 1998). 50.
7 Roterodamvm lllustratvm 111(1874). Nos 944-947. vier bladen met plattegronden en gevels.
'* T h o m a s H. Shepherd. London and its Environs in the Nineteenh Century Illustrated by a series of views. London 1829.136. John Summerson. Architecture in Britain 1530-1830. London 1953 (her- druk 1970).420. Idem. Georgian London. London 1947 (reprint
1988),115. James Stevens Curl, Georgian Architecture. 2002.98.99.
"' Schmidt 1999. 228 afb.229.
:" Admiraliteitsarchief (ARA). Brief Rijksarchivaris A. van der Poest Clement van 16 maart 1960.
: 1 Roterodamvm lllustratvm IIK1874). 48 no. 1100.
Ibidem, (zie noot 21) Resolutie 9-1 -1787, no 8.
O Roterodamvm lllustratvm I1I( 1874).49. no's 1105-1110.
Dana Arnold Ed.. The Georgian Villa. Glouchester 1998: Sally Jef- fery. 'An Early Disciple of Inigo J o n e s ' . 35 fig.41 (Herriard House).
« Th.H. von der Dunk, Een Hollande Heiligdom. (2007). afb. 11.
:'' R. Meischke. "Het Sint Jacobsgasthuis te S c h i e d a m ' . Bulletin KNOB. (1960). 2 1 . J.M.M. Jansen. 'Zevenhonderd jaar Sint Jacobs- gasthuis te Schiedam'. (1982).
Th. Shepherd. London in the Nineteenth Century. 1829. (Herdruk 1983). 51; J. Summerson. Architecture in Britain ¡530-1830. (1970
paperback). 361; J.S Curl. Georgian Architecture, (2002). 192 plate 197.
: s A. van der Poest Clement, "De bouw van de Beurs' (1948). herdrukt in: Uit het verleden van Schiedam, (1985). 16; Th.H. von der Dunk.
"De bouw van de Beurs in Schiedam', in: Scyedam XXIV, (1988).
84: Idem. Een Hollands heiligdom. (2007). De Beurs van Schie- dam.26.
» Th. H. von der Dunk. o.c. n. 16. 84.
! ;' J.C. Overvoorde. Het nieuwe Kantongerecht te Schiedam. Bulletin KNOB. 1908). 9 1 . 190. De deurpartij lijkt sterk op die van het Rot- terdamse burgemeesters huis uit 1767 aan de Geldersekade. (zie noot 8).
