Het belang van de
Collectie Hafkenscheid voor het onderzoek naar kleur op monumenten
dr. ir. Mariël Polman
Specialist kleur & schilderingen
boekpresentatie Een kabinet vol kleur 15 maart 2018
2
Sikkenskast, jaren 1950
3
Advertentie in Sikkens’ Omroep, 1947 Schildermethoden en -materialen in de wederopbouwperiode Inhoudskaart Pigmentenkast .L.Wolfert, UvA, 2014 analyse: Alisa Selviasiuk, L. Megens, M.de Keijzer
5
m
stratigrafisch onderzoek SCALPELS verfmonsteronderzoek
6
Kleurhistorisch onderzoek
RCE Laboratoria in Amsterdam
vervaardigen van verfdwarsdoorsneden
Monstername
Monster voor het inbedden
Slijpen en polijsten
Microscoperen
Scanning Electron Microscopy
Secondary Electron Image
Backscattered Electron Image
SEM-EDX Energy dispersive X-ray analysis
XRF Spectrometry
11
analyse van de gouacheverf van de ontwerptekeningen
Handheld XRF Spectrometry
uitvoeringsrichtlijnen KLEURHISTORISCH ONDERZOEK
Algemene informatie Inhoud
1. Inleiding
2. Terminologie
3. Eisen aan het proces
4. Eisen aan een kleurhistorisch onderzoek 5. Kennis en ervaring
Bijlagen
13
punctie stratigrafie
kijkvenster
14
een inventarisatie en twee verkenningen
15
16
17
voorbeeld van topografisch onderzoek
18
Kleur bepalen met kleurstalen
Huisschilder S. Renooij 1915
G.M. Boks & Co, verffabriek Hecla Terwolde NV 1921 N.V. ,,Le Ripolin Amsterdam-Paris- London 1921
20
21
Opzetten van proefstukken: vertaling in moderne verven van oude historische verven/bindmiddelen
22
4 typen onderzoek
23
1. inventarisatie 2. verkenning
3. specialistisch onderzoek 4. integraal
afwerkingsonderzoek
De rode kaders geven laboratoriumonderzoek aan
kennis en ervaring
24 De rode kaders geven materialenkennis en laboratoriumonderzoek aan
Lade 19 een set doosjes met smalt, in kleur variërend van zeer bleek blauw tot donkerblauw
25
Over het Trippenhuis, kloveniersburgwal Amsterdam
Gebouwd in 1662 door Justus Vingboons als woonhuis voor de gebroeders Trip 24 mei 1660 eerste steen – mei 1662 wordt het huis betrokken
Bordes zuidelijk huis: IJssalon wit marmer met daarbij ‘onzuiver’ vrijgelegd oppervlak & reconstructie
In het noordelijk huis restauratie door E. Tjebbes zojuist voltooid (1992):
“ijssalon wit marmer op de wanden met daarboven bruine soepluchten”
Links noordelijk huis verflaagopbouw op 17de eeuw bruin en wit Rechts zuidelijk huis twee grijze overschilderingen en daarop wit (TKAN_x02b BF 200x en TKA_Z_2012vpx2 BF 200x)
Annelies van Loon en Ruth Jongsma
} }
Details van mechanisch vrijleggen naast vrijleggen met oplosmiddelgel Ruth Jongsma
TKA_Z_2012 vp_x2 Lagenpakket, incl. grijze en witte overschildering:
voor vrijleggen TKA_Z_2012 vp_x3, Blauwe penseelstreek,vrijgelegd m.b.v. oplosmiddelgel. Annelies van Loon en Ruth Jongsma
Gang zuid voor vrijleggen, na vrijleggen, na retouche – fase I feb-juli 2012 Ruth Jongsma
Zuid trapschild beneden – voor restauratie, vrijgelegd en na restauratie.
Ruth Jongsma
Plafond noord voor restauratie en vrijgelegd met proefstuk in tact.
Ruth Jongsma
Plafond noord in meest kale staat en na restauratie Ruth Jongsma
Lade XI, vakje 17 en 18 :
17: ultramarijn en 18: flesje met donkerblauwe smalt
36
Rembrandtzaal Trippenhuis: Lucht: smalt en natuurlijk Ultramarijnblauw 37
Onderzoek : Annelies van Loon en Ruth Jongsma
Middenstandswoningen in de Torenstraat , nu van Doesburg Rinsemahuis architect Cees de Boer, 1920-21, kleurontwerp: Theo van Doesburg
Blauw: synthetisch ultramarijnblauw
Reconstructie 1988
Reconstructie 2017
Blauw: synth.ultramarijn blauw met zinkwit
Oosterstraat 23, gangdeur Torenstraat 13, toiletdeur
0 5 10 15 20
0
X-ray energy (keV)
5 - blauw paneel deur file: 5 - blauw paneel deur.spx Tube Voltage: 50.0 kV current: 598.0 mA
S Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb S Pb
Ca
CaBa Co
Ni Co
Ni Zn
Zn Pb Pb
Pb
XRF
Kobaltblauw + zinkwit
Brief van Theo van Doesburg aan architect De Boer
Het blauw kan met ultramarijn met zinkwit en een weinig groen bereikt worden.
Cobaltblauw is natuurlijk nog beter, maar dit zal wel te duur zijn.
Geen Mineraal- Milori- kalk of Pruisisch blauw daar deze nadonkeren.
Theo van Doesburg, Sophie Taeuber, Hans Arp, Aubette, Straatsburg, 1926-1928
Synthetisch Ultramarijnblauw en zinkwit.
Stratigrafie, Eschlimann en Polman
Vernisafname restaurator Elsbeth Geldhof Reinstein
Lade 10 vakjes 21+22 chromaatgeel
45
lichtgeel
donkergeel
Research Luc Megens Analyse door Luc Megens
meesterschilder Michel Eschlimann mengt laag voor laag op basis van analyses de verflagen na. Een witte ondergrond (rechts ) ipv de rosegrijze (links, vlg de
analyses) geeft een andere eindkleur. Elke laag olieverf heeft effect op de eindkleur e
Warnersblokken, Amsterdam, Allert Warners en Joseph Ongenae 1957
50
Laag 2 en 3: Chromaatgeel; kleuronderzoek Mariël Polman en Lisette Kappers
51
Monsternummer 14-033/14.
PATROCLOS, voorgevel, balkon 9- III, borstweringspaneel (geel, kleurladder P-18, coupe P-18) Op een houten drager ligt een vrij dikke crème-achtige grondering, bestaande uit zinkwit en weinig loodwit. Hierna volgt een witte voorbewerkingslaag of tweede
grondlaag met hierin titaandioxide en antimoonwit. Hierop ligt een felgele voorbewerkingsverflaag, bestaande uit loodchromaat gemengd met
titaandioxide, gevolgd door een gele afwerkverflaag met hierin
loodchromaat en weinig
titaandioxide. De gele afwerkverflaag is enigszins naar een groenig geel verkleurd (eerste afwerkstadium).
De verfdwarsdoorsnede toont op het gele afwerkstadium alleen een witte grondering van de eerste
overschildering. Matthijs de Keijzer
Kleurtheorie Goethe, 1810 (kleurencirkel)
De kleur van het licht is het meest zuiver, bij kleur van het materiaal gaat het karakter van het materiaal meespelen
Met dank aan:
Ruth Jongsma Luc Megens
Matthijs de Keijzer Lisette Kappers Michel Eschlimann Lise Wolfert
Alisa Selviasiuk
Ineke Pey
Ernst Homburg
RCE, UvA, Stad Straatsburg, Museum Drachten e.v.a.
54
