Burgerparticipatie en de water en ruimteopgave
Door: Willem Heesen (projectleider water en ruimte)
Burgerparticipatie is één van de toverwoorden van deze tijd. Burgers betrekken is draagvlak creëren op korte en lange termijn. Hanneke Schreuders (Platform31): ‘Het liefst organiseer je helemaal geen betrokkenheid en participatie, maar ontstaat het gewoon’. Waarom burgerparticipatie: een politieke wens, draagvlak creëren, omdat het moet, voorkomen van gedoe. Het motief achter burgerparticipatie is erg belangrijk voor de uitwerking het slagen en het doel, maar het motief is vaak ook onduidelijk.
Aandacht voor de burger
Waarom komt er steeds meer aandacht voor de burger bij de overheid? Mensen hebben steeds meer zelforganiserend vermogen en de samenleving als geheel is op zoek naar de juiste balans, zoals in deze tabel is weergegeven.
Enkele definities
Verschillende termen en definities proberen duiding te geven aan de rol van de burger. Bewonersparticipatie: Programma’s die opgezet worden vanuit de overheid waarbij burgers mogen meepraten of meedoen om hen te betrekken bij hun leefomgeving (WRR, 2012). Actief burgerschap: behelst het (leren) deelnemen aan en verantwoordelijkheid dragen voor de publieke zaak (Stichting Actief Burgerschap). Cocreatie: is een vorm van samenwerking, waarbij alle deelnemers invloed hebben op het proces als het resultaat van dit proces, zoals een plan, advies of product (Wikipedia).
Zelforganisatie: een groep die georganiseerd is rond een bepaald probleem. De leden van de groep hebben zelf met dit probleem te maken en kunnen de samenwerking met de overheid opzoeken (Encyclopedia).
Maatschappelijk initiatief: Burgers die zelf het heft in handen nemen en daarbij een publiek doel nastreven (WRR, 2012). Bij Zelforganisatie en Maatschappelijk initiatief ligt het initiatief bij de samenleving. Bij de overige benamingen ligt het initiatief veelal bij de overheid.
Participatieladder
‘Er zijn maar 30 gekomen terwijl er 500 zijn
uitgenodigd’, wie doet er nou mee en wanneer is er sprake van representatieve participatie? Wat belangrijk is, is dat niet alleen de grootste schreeuwers aan het woord komen. Vaak gaat de stelling op dat wanneer men het goed vindt, mensen zich niet laten horen op enkele oprecht
geïnteresseerden na. ‘Wie zwijgt stemt toe’, geeft Schreuders aan. Wanneer het om de mate van participatie en het aantal betrokkenen gaat, is onderscheid maken tussen mensen belangrijk.
Opleiding, culturele achtergrond, inkomen, etc. zijn sterk van invloed op de participatie van burgers. Het is spannend om onderscheid te maken, zeker politiek, terwijl dit zeer belangrijk is voor de mate en prioritering van participatie.
Waarom succesvol?
Belangrijke punten voor een succesvolle participatie zijn een concrete aanleiding. Bijvoorbeeld verzet tegen een beslissing van de overheid. Een gelijkgestemde (homogene) groep die samen strijden voor hun belang. In dat verzet en de voortvloeiende participatie moet ook wat te winnen zijn (sociaal, financieel, fysiek). Een andere belangrijke factor is een enthousiaste trekker die de boel in beweging houdt. Deels is succes ook afhankelijk van een toevalsfactor. Zit er bijvoorbeeld expertise in de groep die bijdraagt aan het proces en het project? Een andere belangrijke succesfactor is dat er niet te veel mutatie in een wijk/dorp moet zijn.
Consistentie in de bewoners draagt bij aan participatie van mensen in hun eigen buurt.
Systeemwereld vs. Leefwereld
Processen binnen een ambtelijke organisatie zijn voor burgers soms moeilijk te begrijpen. In de leefwereld van de burgers ‘moet iets toch snel te regelen zijn’. Echter in de ambtelijke systeemwereld zijn er procedures en regels waaraan moet worden voldaan. Dit werkt soms onbegrip in de hand en kan leiden tot tegenstellingen tussen burger en overheid. Bewoners zeggen ‘dit is mijn buurt!’ Maar gemeenten zijn verantwoordelijk voor veiligheid e.d. en daarbij komt meer kijken dan de burger beseft, waardoor systeem- en leefwereld botsen.
Jose Graafsma (gemeente Eindhoven) geeft aan dat er in sommige buurten gewrikt moet worden om iets los te krijgen. ‘De gemeente kan daarin een verbindende rol spelen, dan ontstaan contacten tussen sleutelfiguren en mogelijk ook nieuwe initiatieven’. De vraag is hoe deze verbindende gemeentelijke rol zich verhoudt met de gemeentelijke systeemwereld. Graafsma geeft aan dat er ook vooral andere instanties betrokken moeten worden, zoals buurtverenigingen, corporaties, sportclubs. In Eindoven is de biodiversiteitsmeter ingezet als middel om bewoners te betrekken. Er werd een avond georganiseerd waar de sleutelfiguren met passie en betrokkenheid zijn ‘ontdekt’. Dit ‘wrikken’ kost tijd, aandacht en expertise, maar heeft voor het slagen van de biodiversiteitsmeter wel een doorslaggevende rol gespeeld. Het fungeert als katalysator in de wijk, tussen kinderen en tussen de ouders van de kinderen.
Participatie vanuit het waterschap
Twan van Dijck, van waterschap Peel en Maasvallei stelde de vraag ‘hoe krijg je de omgeving mee?’ Aan de hand van twee voorbeelden zijn lessen getrokken. Bij het participatieproces van de Tungelroysebeek is een externe begeleider ingevlogen om een klankbordgroep op te tuigen. Wat willen de dorpsraden, wat doet de hengelsportvereniging, de natuurorganisatie? De vraag is dan, hoe breed maak je de klankbordgroep? Te breed gaat ten koste van slagkracht en betrokkenheid. Bij de Lollebeek is deze les ter harte genomen en zijn
ontwerpsessies georganiseerd in plaats van een klankbordgroep. ‘Teken maar wat jullie willen’, geeft Van Dijck aan. Deze ontwerpen zijn vervolgens op de kaart gezet. Ook is men afgestapt van de informatieavonden. Deze zijn vervangen door inloopdagen waarin een individuele boer, en LTO langs komen. Dan zie je ook dat de belangen die LTO onderstreept lang niet altijd voor alle individuele boeren gelden. Wanneer een inspraakavond wordt georganiseerd komen deze individuele verhalen veel minder aan de oppervlakte. De inloopdag werkt een stuk beter, ‘ondanks dat het wel vermoeiende dagen’ aldus Van Dijck. Wel moeten er procedures worden doorgewerkt en vergunningen worden afgegeven, aan de systeemwereld ontkom je niet. Van Dijck: ‘er zijn slechts twee zienswijzen binnengekomen, een aandachtspunt en een compliment. Dus we zijn zeer tevreden!’.
Laat ook zien wat je wel of niet doet met gedane suggesties, houd hierin rekening met emoties van
betrokkenen. Dit heeft wel een keerzijde volgens Van Dijck. ‘Omdat het nu zo goed is gegaan kan er minder opkomst zijn bij nieuwe projecten, want er is vertrouwen in het waterschap dat het goed komt’.
Delfstofwinning doe je samen
K3Delta is een delfstoffenwinnaar (zand, klei, grind) met een maatschappelijke insteek. De winningen moeten bijdragen aan het landschap, en niet alleen een zandgat achterlaten. Middels een filmpje laat Iwan Reerink (K3Delta) zien dat ontgronden veel meer is dan alleen graven. Reerink: ‘onderzoek, een goed plan, een visie, vergunningen, een Mer blijven de basis vormen voor een winlocatie, maar we betrekken nu ook steeds meer andere partijen als burgers en natuurorganisaties’. Bijvoorbeeld in Drenthe waar zoveel mogelijk dorpsraden en heemkringen te betrekken met de vraag: wat kan er voor jullie geregeld worden? Het initiatief blijft bij
K3Delta, maar men luistert naar de goede inbreng van anderen. Hierin geeft Reerink aan dat er wel een balans moet zitten tussen de ideeën die worden ingebracht en het doel van K3Delta. ‘Werkelijk luisteren en doen wat je beloofd, maar laat je niet te veel van de wijs brengen’ geeft Reerink aan. De EMVI score focust steeds meer op het gebied als geheel. De delfstoffensector heeft veroorzaakt dat er nu anders wordt gewerkt. Ruimte voor de Rivier projecten zijn hier voorbeelden van. Meerdere belangen en doelstellingen worden aan elkaar gekoppeld, op kortere en lange termijn. Het is niet alleen greenwashing van termen, maar het is daadwerkelijk van meerwaarde! ‘Misschien wel het belangrijkste is dat betrokkenen elkaar een op een spreken, niet in de context van een inspraakavond. Dan hoor je ze echt en kun je het kaf van het koren scheiden. De grens van wie betrek je wel en niet is belangrijk voor het succes. Per project kan dit verschillen.
Gouden tips
Participatie werkt
Het betrekken van de omgeving bij ruimtelijke plannen levert echt iets op. Je krijgt niet alleen een beter plan met draagvlak, door goed samen te werken bouw je ook een vertrouwensrelatie op. En onderling vertrouwen vergroot weer de kans dat je een andere keer nog een project mag doen.
Realiseer wensen van omgeving zodra dit kan
K3Delta combineert de winning van zand, klei en grind met gebiedsontwikkeling. De projecten van het bedrijf hebben vaak een lange looptijd. Om betrokkenen te laten zien dat het bedrijf hun inbreng serieus neemt, probeert K3Delta de eindinrichting van gebiedsontwikkelingsprojecten in de tijd zoveel mogelijk naar voren te halen. Denk aan de aanleg van fiets- en wandelpaden en het plaatsen van bankjes. Reerink: “Mensen
waarderen het enorm als het nieuwe gebied goed toegankelijk is en al zo veel mogelijk is ingericht. Dat er dan nog een paar jaar een elektrische zandwinningsinstallatie in het water ligt, vinden ze meestal niet erg.”
Houd rekening met de belevingswereld van mensen
Luister echt wat mensen willen en verplaats je in hun wensen en emoties. Daarvoor is het nodig om je ambtelijke systeemwereld – die zich kenmerkt door protocollen, professionele distantie en formele verhoudingen – te verlaten en open te staan voor de leefwereld van burgers, die informeler en minder gestructureerd is en zich kenmerkt door passie, irritatie en open plannen.
Begin klein en houd het simpel
Als je de betrokkenheid van burgers bij hun leefomgeving wilt vergroten, kun je het beste op kleine schaal en met een simpel onderwerp beginnen. Als dit leidt tot betere contacten, kun je de samenwerking vervolgens verder uitbouwen.
Sta open voor nieuwe ideeën
Als professional ben je vaak beter op de hoogte van alle ins en outs van een project dan burgers. Dat brengt het gevaar met zich mee dat je ideeën die burgers inbrengen direct afwijst, omdat je vermoed dat ze onrealistisch zijn. Doe dat niet. Sta open voor alle ideeën en beoordeel ze in een later stadium rustig op hun waarde.
Geef speelruimte helder aan
Participatie kan bij burgers het idee oproepen dat ze over alles mogen meepraten. In de praktijk is dat zelden het geval. Geef daarom vanaf het begin aan op welke gebieden hun inbreng wel en niet wordt meegenomen.
Wees kwetsbaar en benaderbaar
Als je wilt dat burgers serieus meedenken bij planprocessen is het nodig om de afstand tussen overheid en burgers te minimaliseren. Als ambtenaar kun je daaraan bijdragen door je 'ambtelijke harnas' af te leggen en je kwetsbaar en benaderbaar op te stellen.
