AARD ΕΝ FUNCTIE VAN MET OUDSTE EVANGELIE
Prof.dr. HJ. dejonge
Hei oudste bewaarde evangelie, en waarschijnlijk ook het eerst geschreven verhaal over Jezus van deze omvang, is dat van Marcus. Maar wat is dit voor soort boek? Wat wilde Marcus ermee? Welk doel moest het dienen?
Het evangelie naar Marcus werd in of kort na 70 n. Chr. geschreven, waarschijnlijk in Galilea of daar in de buurt. Het ontstond in een situatie waarin de geadresseerden, chris-telijke lezers, door joden werden verdrukt en vervolgd (4:17; 8:34-38; 10-29-30; 13:9-13). De joodse repressie van christenen had haar achtergrond in de politieke situatie. De Joodse Opstand, begonnen in 66, was in 70 door de Romeinen met veel geweld en bloed-vergieten neergeslagen. Sindsdien wilden gematigde joden voorkomen, dat de Romeinen opnieuw aanleiding zouden vinden om tot hardhandige actie over te gaan. Christenen echter, wekten door hun toenemend aparte organisatie, hun afscheiding van het joden-dom, hun eigen samenkomsten en eigen interne cohesie, de indruk een nieuwe, sociaal subversieve beweging te zijn. Dat kon argwaan bij het Romeinse gezag oproepen en gewelddadige represailles van de Romeinen uitlokken. Van zulke represailles zouden opnieuw alle joden te lijden hebben. Joden wilden zulke represailles daarom voorkomen en daartoe trachtten ze de christenen onder controle te krijgen door hen met repressie-ve maatregelen te treffen
Marcus nu schreef zijn boek voor onderdrukte en vervolgde christenen in Galilea om hun een weerwoord in handen te geven legen de vervolgers. Christenen, zo wil Marcus zeggen, zijn geen volgelingen van een revolutionair en dus ook zelf geen gevaarlijke revo-lutionairen. Maar hier had Marcus een probleem, want kruisiging was nu eenmaal wel de typische Romeinse straf voor politieke rebellen. Volgens de traditie die ook Marcus kende was Jezus dus wel degelijk een bedreiging van de politieke orde geweest. Marcus lost het probleem op door te verteilen, dat Jezus slechts tot politieke opstandeling was verklaard door de joodse leiders van Jeruzalem in hun aanklacht tegen Jezus bij Pilatus. Maar deze leiders hadden volgens Marcus gehandeld "uit afgunst"( 15:10): zemisgunden Jezus zijn weerklank en grote aanhang onder het volk. Volgens Marcus mag Jezus dan wel als revolutionair zijn geexecuteerd, maar alleen omdat kwaadwilligen hem met voor-wendsels als zodanig hadden aangegeven. In werkelijkheid was Jezus volgens Marcus geen revolutionair geweest, maar een volkomen rechtvaardige, die het hem aangedane onrecht lijdzaam aanvaard had.
Marcus stell alles in het werk om Jezus le onldoen van het imago van rebel die de open-bare orde bedreigd had. Dat imago is, meent Marcus, slechts aan hem opgelegd door tijdgenoten die hem kwijt wilden. Bij gevolg zijn christenen, zo wil Marcus zeggen, niet de volgelingen van een polilieke delinquenl. Mel zijn boek geefl Marcus zijn (chrislelijke)
lezers het middel in banden om zieh te verweren tegen het verwijt van sociale en staats-gevaarlijke oproerigheid. Om dit te bereiken gebruikt Marcus veertig jaar na Jezus' dood, en voor het eerst in de geschiedenis een uitvoerig verhaal over Jezus. Onderdelen daar-van ontleende Marcus aantoonbaar aan oudere traditie. Dat blijkt uit overeenkomsten met passages in een andere, onafhankelijke bron. Beter dan met een brief of een tractaat kon Marcus met een verhaal laten zien, dat Jezus niet als revolutionair was opgetreden, en hoe hij dan wel was opgetreden. Zijn ondergang was in Marcus' voorstelling bewerkt door tegenstanders die handelden uit afgunst om zijn aanhang. Het evangelie wil de lezers wapenen tegen het joodse verwijt van sociaal-politiek riskant gedrag.
Marcus tekent Jezus in dit verhaal zoals het hem voor zijn pleidooi in de sociaal-politie-ke context van kort na de verwoesting van Jeruzalem het best uitkomt. Het doel van de tekening is niet primair biografisch, niet historiografisch, maar betogend: "laat je niet aanleunen dat jullie een opstandige beweging zijn: ook jullie leidsman was geen oproer-maker."
Doordat het evangelie naar Marcus overwegend het karakter van "pleidooi" of "mani-fest" heeft, kan men het niet rekenen tot het genre biografie. Classificering als biografie kan tot het misverstand leiden, dat Marcus een historiografische bedoeling zou hebben gehad. Die bedoeling heeft Marcus duidelijk niet: de symbolische betekenis van een ver-haal is voor Marcus soms belangrijker dan Chronologie. Hij verplaatst bijvoorbeeld gerust de tempelreiniging naar een dag later dan in de traditie gebruikelijk was, ten einde er de vervloeking van de vijgenboom omheen te kunnen vlechten. Het verhaal van de vervloeking van de onvruchtbare boom moet het verhaal van de tempelreiniging verhel-deren: een actie tegen vruchteloosheid van de tempelcultus. Om de toelichting wordt de Chronologie opgeofferd.
Het evangelie is een manifest of tractaat in de vorm van een verhaal. Natuurlijk moet Marcus uit zijn culturele omgeving - liever gezegd uit traditie - de mogelijkheid gekend hebben van het schrijven van een verhaal over een historische persoon. Toch is zijn boek niet een specimen van een bestaande literatuursoort "biografie". Het is zozeer een mani-fest, en ook een zo eenkennig pleidooi voor een bepaalde, exclusieve visie op Jezus, dat het boek tot op grote hoogte als een nieuw literair fenomeen moet worden beschouwd. Dit geldt zelfs Indien Marcus bekend was met een genre als "verhaal over wat Jemand vroeger gedaan en gezegd had".
Door de sociale noodsituatie gedwongen, bracht Marcus iets voort dat, als geheel geno-men, iets grotendeels nieuws was en een eenmalig literair fenomeen: een manifest in ver-haalvorm. Pas Lucas en Matteüs maken van dit eenmalig fenomeen iets meer biogra-fisch, onder meer door de toevoeging van verbalen over Jezus' geboorte, kindheid en jeugd. Maar daarmee is Marcus' evangelie nog niet het eerste voorbeeld van een "nieuw genre" (de term is reeds innerlijk tegenstrijdig). Marcus' werk blijft, ook al zijn elemen-ten ervan uit traditie te begrijpen, een op zichzelf staande prestatie.
