PIM INHOUD

INHOUD

Column

dr

WCJ\ItJil11

Ucs!Jout

Van Schacpman tot Brinkman

dr

A

Klink

'Het CDA hccrst als nooit tevoren'

drs.

Th B Fi\1 Brinkel

Hct doe! dat burgers bindt

fnof.dr PIM

1){711

Tongmn

z

0

N

egentlenVICrennegentlg wordt een spanncnd ]Jar De u!tslag van de vcrkic-ztngcn voor gctneentera-den en de Tweede Kamer is onvoorspelhaar. Over politicke machts-verhoudingen is grote onzckcrhcid, maar de macro-economischc invals-hock lijkt vrij duidelijk Ongeacht de samenstelling van Twcede Kamer en kahinct zullcn de financiele kaders ver-der worden bijgesteld Onze collectie-ve uitgavcn zijn, Europees gezicn, te hoog en de staatsschuld vormt een te grotc helasting voor komende genera-tics. Dat is gcvaarlijk voor onze concur-rcntiepositie en welvaart.

Dit hctckcnt dat de rijks-begroting en de collectie-ve uitgaven voor de sociale voorzieningen omlaag moeten en het Bruto Nationaal Produkt client tc stijgen. De po-tenticle inleveraars moe-ten gezocht worden in de maatschappelijke sccto-rcn ondcrwijs, ondcrzoek, dcfensie,

gezondheids-gelopen kabinetspcriodcn onder zware druk gestaan. De ondcrwij>uitgaven zijn in verhouding tot het Bruto Nationaal Produkt de laatstc 15 jaar aanzienlijk gedaald

Het is echter markant dat in de vcrkie-zing>programma's van de politieke par-tijcn met name onderwijs mccr be.,cherrning ondervindt dan in de af-gelopen perioden Evenzeer is hct op-vallend dat de regering, maar ook de sociaal-cconomische partners, de ken-nis-infrastructuur van on> land nadruk-kclijk cen sleutelrol toedichten in onzc internationalc concurrentiepositie. Ondcrwijs en ondcrzoek zijn daarvoor bepalende factoren De cirkel >luit doordat een verhetering van de concurrcntieposi-tie de groei van hct Bruto Nationaal Produkt tot gc-volg hecft waardoor in beginsel de middelcn voor de collectieve uitgaven kunnen \Vordcn gcgaran-dccrd. Extra bescherming van deze sectoren, ook in financiele zin, i'> nodig

zorg, welzijn en cultuur

Dr. WCA1.

tilll1

Lies!Jout

Het ligt in de redc om

on-en bij de ovcrdrachtsuit- dcr de basisvoorzieningen

gavcn. Dat is geen nieuws, wei nieuw is de vraag hoe de bezuinigingen worden verdecld. Vanuit ecn beleidsvisie op on-ze toekomst zal de inhoud van het rc-gccrakkoord op de terreinen onderwiJs, onderzoek en cultuur significant zijn. Onderwij> en cultuur hehhcn in de

af-voor de kennis-inlrastructuur evenecns de cultuur te rekenen. Ecn kennis-in-frastructuur kan niet uitsluitend

geba-secrd zijn op ecn

econo-misch-tcchnologische benadering. De inzet van mcnsen, hun geestelijke flcxi-hiliteit, motivatie en !nsp!rat!c, hun

welzijn, hun maat<,chappelijke moge-liJkhedcn en <,amcnwcrkingwcrhandcn worden n1111<,ten<, evenzecr hepaalcl door <,ociaal-culturelc inlra<,lructuur en <llllwikkeling'>graad J)aarhij client men tc hedcnken, dar de dfcctcn van onvol-doendc onclerwij<, en onclcrzoek en on-voldocnde aandacht voo1· de <,ector cultuur doorguZln-, ccr-,t op langcrc tcr-1111111 mcrkhaar zijn .11.1aar i' hct een-nlaal mi<, clan duurt het velc_ vcle jarcn voordat vcrhctcnngcn n1crkhaur

\Vor-clen.

,\let name vanuit hct CJ)A -zijn opval-tingcn over <.,o]idaritcit en rcntmcc'-.lcr-'Lhap- zal deze inlegrale benaclering van kenni<, lntra<,tructuur ccn hard pnn-cipieel uitgang<,punt dienen le zip1 bij de hcoorclcling van rcgccrakkoordcn.

I )c wcg van aanz1enli1ke taakuitbrci-cling, gecomhinccrcl met hczuinigln-gcn, zoal' clie met name aan het wctcn<,chappelllk onclcrw11' in de algc-lopen pcriodcn ziJn opgelcgcl, bn niel worden voortgezet. Zekcr nu zowcl op het terrein van onderwij' en onclerzock in hepaalcle di,cipli11e' niveau-claling worclt gecon<,taleercl c11 extra impan-ningen op het terrcin van kwaliteil en produktivitcit worden gcvraagd.

Gegronde vrees

. \1aar welkc real1tc1t<,waarck hedt de <,lellingname clat de riJk'hllclragen 111 deze <,ectorell op z'n min<,t op hct hui-digc n1vcau n1octcn \Vordcn gchand-haalcl~ J)ar worclt in helangriJke male hepaald door clc pol1tickc mogcli,khe-den en cle wil om in andere <,cctoren zwaa1·clcr le hezuinigen en de collcctic-\'C L11tgavcn 111 de -,tccr vun de -,ocialc zekcrheicl clra,li,ch le vcrmindcrcn

I )at i' niel waar<,chijnliJk De grenzen van hezu1nig1ngen op dckmic li1ken in zicht, hcpcrking van de uitgavcn voor

( 1)\'-:;; l).f

volk,gezonclheicl e11 welzijn hlijkcn nict rcali<,ti<,ch, de alhrokkcling van om <,o-ciaal voorzicningcnnivcau ondcrvindt zecr veel wecr<,tancl.

Kortum, hct is nicl juisl en onwerkbaar om belcid in cen bepaaldc maahchap-pcliJkc <,ector te isolcrcn van de andere. Samcnhang in belcicl in relatie lot deli-nancii'k kadcr<, i'> noodzakelijk 1\laar n1ag n1en een intcgraal bclcid verwach-ten, waarin cluidelijk prioriteilen en po<,terioriteiten worden gc<,teld en van cle burger grole oilers worden

ge-vraagd~ Overheid, politick en

bclan-gcnorganisatic-, opcrcrcn in1n1crc. bijna uitsluilellC! vanuil maalschappelijke sec-torcn. Twi)icl daaraan gcldt in ver<,terk-le mate, nu bijna aiver<,terk-le politieke partijcn zcnuwachtig worden onder de re<,Lrlta-ten van vcrklczing<,progno<,c<, en de kam gmot i'> dat cen tockomstig kabi-net gchasccrclmoct zip1 op her vcrtrou-wen van tcnm1n<,te drie partijen. Evenmin hlijkt het maat<,chappclijk draagvlak voor ingrijpencle pijnlijke maatrcgclcn ten bchocve van ecn led-bare, verrc loekomst op cen bchoorlijk wclvaartsnivcau groot tc zijn.

De vrecs is clus niet ongcgrond, clat on-clerwijs, onderzock en cultuur opnieuw gcmakkclijk grijphare prooien zijn in hct hcrciken van clc nooclzakclijkc he-zuinigingcn .

Een andere benadering

Hct i'> geen gcmakkcliJke opgave aan t.-cn dergelijke korte lcrmijnpolitiek mel mogclijk kwaliJkc gcvolgcn voor de lange tcrmijn een halt toe tc mepen 1\laar bn cen dcrgclijke wcrkwijze uit politickc en hc<,tuurliJke uptick 111 deze tijd nog wei gchandhaald wmden~

ZakcliJk moct hct antwoord daarop zip1: nee' Complcxe bc<,tuurliJke <,yste-nlcn zoal~ ccn ~taat, vragcn naast llcxi-hiliteit, lange tcrmiJnbekid en

z

c

continu.ftcit Zou cr hijvoorhccld niet ge<,tredd kunnen worden nJar een vol-gcndc hcnadcri ng

- Het regcerJkkoord wordt gchJ'>eerd op ccn glohalc to<ekomqvJ"e ten aan-zten van de gewen<;te of onafwendharc ontwikkelingcn in de divcr-;c 111JJt-schapp<elqke <,cLtoren in onderl111ge -;a-111enhang.

- I )ez<e vi<.ie wordt in hct akkoord vcr-volgcm vcrtaald in concrete helcid'>-doekn voor de komende kahinctspcriu-dc met aanduiding van de pnoriteitcn en postcrioritetten.

- Hoden1voorzicningcn voor '-.Ociaal

zwakkcrcn en Jndcre specihcke doel-groepcn worden in het regccrakkoord vJstgelegd

In het rcgccrakkoord voor een gchelc kahinet'>pcriodc worden de bst<en en baten voor icdcre maat-;chappclijkc sec-tor in een mecriarenafspraak vastge-lcgd

- Voldoende draagvlak in het lntcuw gekozen 1 parlcment is daarbir vanuit cen goede. dcmocratische be<.luitvor-ming essentiecl.

- llij de jJarliJhe bcgrot111g worden de hoofdlip1cn van dit nwcqarenakkoord zovcclmogelijk intact gelaten en tinan-ciC\c wijzigingcn in ccr~tc instant1c hin-nen hegrotingshoofclstukken cloorge-vocrd

- Fventuelc mee- en tegenvallers wor-den gedurencle een kahinctsperiode niet verwerkt in de rijkshegroting. maar kiden tot vcrminclering c.q. vcrgroting van de <;taats<.chuld

-De overheid krijgt de mogclijkheid om op basis van ccn met het parlcment overeengckomcn regeerakkoorcl met maat<;chappelijkc organisatics. di<: gc-heel of gcclccltcliJk met rijksbqdrag<:n worcl<:n gelinancicrd. cen bindend ak-koord t<: .,Juit<:n m<:t betrekking tot uit t<: voetTn taken en tc ontvang<:n

rijks-hqdragcn Ill de kahinusr•criodc -De vcrhouding tu<;<;cn bcko<>tiging door de ovcrhcid en cigcn hl)dragcn van burger'-. voor tzcnotcn dicno..,tcn \TJagt 1n aile lllJJhchappclJikc '-!Cctorcn i!Jndacht

-Aile organi<,atJ<:s -du, ook de '>cholcn-dic voor ccn grout gukelu· JihJnkelijk zqn van rijhbijdrag<:n krqg<:n de mogc-lirkhcid on• andcr<: inkomsten tc

ver-\VlTVC!l t<:neind<:

zuinigingcn tc kunncn opvangcn

llovenaangegcven wcrkwiJZ'-' Wl)kt sterk ai van de hutcltg<: politickc c.ultuur Zij vraagt hovcndicn om nieuw<: spelregcl' t<:ncindc de fkxihilitcit van de overhctd en de democrati<;che hc'!'nvlocding en control<: v<:ilig t<: <;tcllen .. l\1aar zir kidt tot een mccr <>amcnhangcnd. constst<:nt bclctd. cen dkcticverc koppcling van h<:-;chikharc overhcicl'>middelen aan po-linekc· doelcn. In icder geval noodzJkc-lirk voor het imtandhoudcn <:n uithouwcn van de kennt<;-infrastructuur Zou ccn lrcqucntic van vier Jaar voor het vast '>lei len van 'hnanu<:cl! bclcid op hoofdltJn<en als stap tc groot hlirkcn te zip1. clan zou ccn tw<:cJaarlirksc pc-riodc ccn gocdc ( tu"...;cn 1oploss1ng

vor-nlcn

Bcsturen i'> het korte tcrmijnhckid in-pa'iscn 111 ccn lange tcrmijnvisic ten aanzi<:n van ccn dynamischc com-plcxc. onzckcre. maat<;chappelirke wcr-keliikh<:id BcslUren is hct lormulcrcn van priuritctten cn postenontcttcrl B<:<;tur<:n i<> het inpa<.scn van hct haalha-rc 1n het noodzakeli,kc- lllCt h<:t omgc-kccrclc'

In,/, colururr <}CPCJI de /eden l'dll ,/e rdoLiie huu

De christen-democratie moet ook in het komende decennium het

spanningsveld tussen beginsel en politieke realiteit waarin zij zich

zo ongeveer vanaf haar geboorte-uur bevindt, niet moedwillig

ont-lopen. Ook niet als de nog steeds toenemende secularisatie de

spanningen zal vergroten. De luwte van de geschiedenis en een

af-zijdig fundamentalisme passen immers niet bij de

christen-demo-cratie. Bezinning en actie moeten onlosmakelijk met elkaar

verbonden blijven. Verantwoordelijkheid is de verbindende

scha-kel tussen beide begrippen.

A

ll no I 'l'J:l -het cro von

Brinkmon- ziet de wereld er fundomcntccl ondcrs Lilt d<m Jon het hcgin van de je1ren tochtig De

christen-dc-mocrJtic ~~ in ccn nicuwc lose tercchtgekomen. Om d1e redcn wil ik niet te long qi]stCJCJn hi) het verle-den, en h1j de waag of de chriqen-democrCJtie in de loop von de tqd -ondanks wi<,selende Olll'>landighc-den- zichzelt een hectic trouw '' gehlcven ])c af-gclopcn jarcn zijn

daar-noodzokelijk zijn. Bczonnen octics in de sfcer van het huitenlandsc hclcid en Europese lfltcgrotie, op het gcbied von de gcnetica en hij de omvorming von de welvaarts'>tCJCJt, juist nu economische zwaartepun-ten zich ae1n het vcrlcg-gen lijken te zijn Aile politiekc hewegingen staan voor de vraog of zij zich moctcn heroricnte-ren.

De Nedcrlondse chnsten-dcmocratic helcdt bo-vendicn nog de Will ovc1· ovengens goedc

Dr

A

KliHk

uitzondcrlijke situatie dot prodschriften vcrschcnen lk denk on- zij tegelijkcnijd cen wiS'>eling van vclc dcr mccr oon de hoeken van Ten Nope] wachten tegemoct zicl. 1\locht zij dit en Verkuil. De wcreld is de loohte je1ren jaar opnieuw de premier 'lcvcren', don

111 een idtcmpo veranderd Het lijkt

",Oill.., of wi1 nog n1aar net bczrg zijn de wijzig1ngcn van hct tonccl tc vcrwcr-kcn. tcrwiJI toch ol hczonnen actics

( IJV 1 'II

zal dat nict mccr hct vertrouwdc gc-zicht van de heer LubbCI's zijn In dot gcval zol er ecn nicuwe froctievoorzit-ter mocten komen. Ook hct

voorzittcr-C"',

I

)>

1-c

z

w

1-schap van de partij komt in andere han-den, tcrwijl de Eerste Kamcrtractic van het CDA inmiddels ccn nieuw ge-zichtsbepalcnd hguur kent Dat maakt de vraag naar de contim(iteit van hct christcn-dcmocratische politieke bc-dr·ijl aileen maar drrngcndcr In dit ver-toog wil ik cen paar dilemma\ uitwcrken waar de christen democratic voor -;taat, en bij ~on1n1igc daarvt:~n zij-dclings nagaan nl de kocrs drc hct C:DA daar·hij lijkt tc (gaan) varcn ccn tundamcntclc wending hetekent in de gcschicdcnis van de christen-democra-tic. lk hoop dat uit de antwoordcn die ik gcd op tockormtige vraagstukkcn de contim(iteit van de christcn-dcmocrati-<,chc hcwcging spreekt, en hct vcrlcden uit de visie op de toekom<;t helder wordt. J\1ijzclt bcperkcnd. denk ik dat de chr-isten-democratic de knmendc p-rcn niet ontkomt aan de vnlgende vra-gen.

I Ot hct C:DA cen begimelpartij hlijlt die regcringwcrantwoor·delijkherd wil dragcn. dan wei in het kiclzog van de klcinc chri<;tclijke partijen in de nahije tockomst vooral een getuigcndc rol voor zichzelt ziet weggclcgd.

2. Hoc de partij her bestc op de ccono-mi-,che r-cce<;<;ie en de concurrentic op wereld-,chaal kan rcageren Is de weg naar ccn Lurorc<..,c variant van ccn cao;;i-no-cconomic nnontwi1kbaar~ l'rcludc-ren de plcidooicn om het wettelijke minimumlnon en de urtkcring<,nivcaus te vcrlagcn daarop, ol valt daar chris-tcn-dcmocratisch heschouwd meer over tc zcggcn~

!-,

cr clicnaangaandc sprakc van richtingenstriJd in hct C:DA, zoals son1n1igcn wcl ...;uggcrcrcn~

.1 Doct hct CDA er in een onrkcrsten-de <,amcnlcving bctcr aan n1ct hct

prJg-matisch-hc<,tuurlijkc bijltie te gaan hak-ken en 'her grotc in-,pircrcnde verhaal' war naar de achtergrond te drukken, om zo ir1 elk geval aanspreekhaar te blijvcn vom het nicuwc clcctoraatc Righart zag daarir1 onlangs de reden voor hct rccentc <,ucces van bet CDA, en concludeerde vcrvolgen-; -waarde-r-end- dar de ideologischc helderhcid van minrster Hirsch llallin wei eens op gcspanncn voct n1ct die qratcgic zou kunnen sraan. Tnch kunnen wij ons gc-vocgli_jk afvragcn of hicr gccn val~ di-lemma wordt gccreccrd tussen her abstracre bcginscl enerzijd-, en concre-te, meer zrchtbarc taakvervulling op 'micro-niveau' anderzlJd'-.

Getuigen en

regerings-verantwoordelijkheid

,\lisschicn wckt hct verbazing, als ccr-<,tc aandachhrunt te horcn nnemcn de vraag ol het CDA moet kiezcn vnor ccn gctuigeni<..,politick ot voor rcge-ringsverantwoordclijkheid De parti) kent immers een lange traditie van deelnamc aan kabinetten en hecft hc-paald crvaring met hct sluiten van com-rromissen. Lnigc maandcn gelcden zou de vraag mijzcll wat wezcnwrccmd zijr1 overgekomcn ,\laar tijdem het rccentc euthana-,icdchat bleck dit prohlccm zich inccn..., in vollc on1vang tc prcscn-tcrcn. !\let cen verwerping van bet rc-gcring-.voor'-ltcl on1 de nlclding'i-pmccdure biJ opzettcl i ike lcvensbeci n-diging wetteliJk te vcrankcrcn en aan tc scherpen, zou bet C:DA zich immcr<, buiten de politieke hcsluitvorming hch-hen geplaaht. en daardoor van karakter zqn vcrandcrd I let zou zich een gctui-genispolirick hchhen aangemetcn l'artij-politick zouden de gcvolgen

daarva11 vcr !JcJvcn dcze ca':.L!..., va11 de

medi-,che praktijk zijn uitgestegen De christen-democratic hcdt -in

stell,ng tot de klcine chri'>leliJkc rartij-en- haar verantwoordelijkhcid immcr-; nooit willcn vcrcngcn tot haar rolitieke stellingnamc, tot -hi) wijzc van '>[)IT-ken- haar '>lemverklaring in hct rarlc-mcnt. Vanoud, hield zij cr bij haar <.;tcnlgcdrag rckcning n1cc dat son1s voor het min'>t kwade moet worden ge-kozen. In d1t concrete geval zou cen veel liheraler wetwoorstel in het ver-schiet hehhen gelcgen Senator Van der Berg van de I'VDA druktc het immcrs trcllcnd uit al-, het C:DA 'nee' zegt te-gen het voorstel om de Wet op de Lijkhezorging te veranderen, dan here-kent dat, dat deze zaak

zijn gehoren De kleine christelijke par-tijen zouden op hun beurt het C:DA voortdurend zijn gaan aansprekcn op een consequente getuigenispolitiek bij de andere vraagstukken. Zo zou de christen-democratie zich buitenspel hebben gemanoevreerd, met aile risico's van dicn voor haar inbreng bij toekom-stige beslissingen. Om soortgelijke re-dcncn stelde Felix Rottenberg onlangs dar het cen ramp voor de I'VDA zou blijken te zijn als zij na Lubbers-Ill weer in de orrmitie terecht zou ko-men. De verleidingen van sociale dag-dromcn, waaruit het moe1zaam

ontwaken is, zouden dan niet in coalitie-verband

met het C:DA is tc rcgclcn, zodat de weg open staat naar een gelcgenheid-,pact met de VVD en D66. Cegeven het fcit dat cr in de nabije tockomst nogal wat medisch-ethischc vraagstukkcn op de poli-tick afkomen, is dat gecn aanlokkelijk pcrspectiel voor ccn partij die zich ook vcrantwoordclijk wil

lk kan weinig

\Veer lcvcnsgroot

aa.n\vc-zig zijn

sympathie

Om diezclfdc reden kan ik wcinig sympathie opbren-gen voor diegcncn binncn hct CDA die zichzelf -ter-wille van ecn of andere ideclc adempauze- een tij-delijke oppositie-periode aanprijzen. De christen-democratic moct ook in het komende decennium

opbrengen voor

diegenen binnen het

CDA die zichzelf

een tijdelijke

oppositieperiode

aanprijzen.

wetcn voor de gcvolgen van eventuele afzijdighcid lk noem de kwc<;tie van de prcnatale diagnostiek, de selectie van beginncnd mcmclijk Ieven, hct klonen van embryo\ het genthcrapcuti<,ch bc-handclcn met ongcboren vruchten, etc. Rcsultaat van hct vcrwerrcn van de re-geling van de lcvcnsbccindiging zou twcecrlci hehhcn opgelcverd. Fnerzijds zoudcn de nict-chri<,ten-democratische rarti)cn hct CDA bij toekomstige rege-lingen van medische-ethischc vraag-stukken zondcr mecr hcbbcn hcrinncrd aan zijn gebrek aan coiiperativiteit en aan ziJn onhuigzaamhcid, ccn recel ex-cuus om ondcrling zaken te docn -het-ziJ incidcntecl, hetzij structurcel-, zou

( ])V ~ <J I

het spanningsvcld tusscn beginsel en politickc rcalitcit, waarin zij zich zo ongevcer vanaf haar geboorte-uur bevindt, nict mocdwillig ontlopen. Ook nict als de nog steeds toenemende sccularisatic de spanningen, die zich daarbij voordoen, zal vergroten. De luwte van de geschiedenis en een afzij-dig fundamentalisme passen immers niet bi1 de christen-democratic. Bezinning en actie moeten onlosmake-lijk met elkaar verhondcn hlijven Verantwoordelijkheid is de verbinden-de schakel tussen beiverbinden-de bcgrippen

1\ let die stelling bedoel ik overigens volstrekt niet geringschattend tc sprc-ken over het plaatsnemen in de

opposi-m

z

z

'J,

I

'V'

tic of over oppositicpartijcn Politickc krachtwerhoudingcn kunncn zich zo stcrk wijzigcn, dat crook voor cen scn-euzc inhrcng van C:DA-wcnscn en idcalen in ccn rcgeerakkomd gccn ol nauwclijb ruimtc mccr is. \X'aar hct hc-lcid mccr schadc toehrcngt aan die idcalcn dan dat hct hiidraagt aan hun vcnverkcliJking, is her indcrdaad tiid voor ccn opponcrendc rol. Waar het n1ij on1 gaat, i-.; nict tTll'-; zozccr hct rc-sultaat van de afwcging of hct C:DA wei moet dcelncmen aan cen coalitie nloor vcelecr de Jilrd van die atwcging. Hcrkcnhaarhcid mag hct nooit atlcg-gcn tcgen hct corntort vJn het rcgc-ring-,pluche. 1\laar anderzi1ds ZIJn christcn-dcmocraten hct aan z1chzclt vcrplicht 0111 de pqn van hct

co1npro-n1is tc incasseren a]o., zii daarn1cc mecr

kwaad kunnen voorkomcn

i\1ct nan1c in dezc vcrkiczing-,mZianden zal dit pleidooi om regcringwerant-woordclijkheid tc nemcn hij sommigcn de vraag oproepcn wat hct C:DA er nu fcitclijk van tcrecht hrcngt Volgcn de compromissc11 clkaar nict in zo'n iii-tempo op, dat clke nicuwe slap ons uit-eindelijk vcrder van huis hrcngt'

k

Het afzien van een

kunt vert lllCt cindeloos hlij-ven verdunncn. Is met het

getuigenispolitiek

staat niet per se

haaks op een

beginselvaste koers,

integendeel.

dragcn van rcgcnng.:.,vcrant-woordclijkheid in dcze tijd a! nict ccn kritisch om-,lag-punt hcreikt~ In concreto wijzcn met name de klcinc christelijkc partijen daarbiJ in de rcgel op de abortuswct-gcving, de cuthanasicpolitiek en de Wet CcliJke l:lchandeling In ander vcrband stond ik uitgebrcid hij dczc vcrwijtcn -,til. 1 Hicr wijd ik n ccn cnkel woord aan de dric gcnocmde onderwcrpcn

Op onderdelcn hedt hct CDA in het

verlcdcn 1 ndcrdaad collLcs<>ics moetcn docn lk dcnk daarhiJ aan de ahortu<,-wetgcvlng. Hct hcelt christcliikc parti)-l'll aan zctcls onthroken om de mocd\\'illigc ~llhrcking van zwangcr-schappcn, bchoudcns noods1tuaties, tc-gcn tc houckn. Hct C:DA komt daar ook rond voor uit lk tckcn daarhij wei

JZI!l dar hct vcrvolgcn.., op z1jn n1in-..t onhillitk is om de zaken zo voor te stcl-lcn dat 'hct CDA voor ohortu<, i-,' of 'hct w we! goed Vllldt ( lnhillijk om-dar het de fciten vcrdraait. :\len Ka11 agercn tcgcn hct kit dat het CD.\ de voorkcur gcctt aan hct compron1i-; ho-ven hct wasse11 van de handcn 111 on-schuld. :\len kan het nict ccns zijn met de stelling dat christencn zeit-, in dcr-gelijkc o1mtandighcden de politick tc hclangrijk moctcn vindcn om haar -zo-als I' A. van Cennip het ongcnuancecrd uitdrukte- 'aan de hcidcncn over tc Ia-ten' ,\1aar de ecrlijkhcid gchicdt dan wei om crhij te zcggcn dat ook chris-tcn-dcmocratcn hct eindresultaat niet bcvredigend vindcn Ook zij kunncn cchter gecn ijzer met handcn hrckcn.

Len soortgclijke ecrlitkheid moct opge-bracht worden hij de discu<,<,ies over hct CLithana5ic-voorstcl van hct huidige kahinct. Fen V()(mtcl dat de a! sind-, I '!55 bcstaande vcrplichting om cen niet-natuurlqkc dood te mclden, aan-schcrpt om zo de Jll'>titicle controlc op mcdische praktiJk rond hct levcnscindc tc vcrbeteren. Hct wettelijkc verhod op mocdwilligc levcnshccindiging door cc11 arts hl1;ft gehandhaafd De aan--,chcrping van de mclding'>plicht bleck overigcns onder mecr nod1g omdat de rcchter via tocra<.;-;ing van de ovcr-lllachtsbcp<lling uit hct Wctboek van Stralrecht ruimtc heclt gccrcccrd voor ccn 1·uimhartigcr cuthana<,icprakti)k :\let dczc regellllg gedt hct CDA in

L'l'll llll'l!\\'C ti]d lllCt lliCU\\'C O!l1<.,tJ1lc\ig-heden r vnanderdc lllri-,prudentic, ge-pcrlntionccrdc mcdi-,clw technicken: \-orm L1an =iin hcgJn-;c!cn . .~\Ztn ziin uit-~Jng'-.punt V\111 he'-.(. hcrn1\\'ZlZtrdtghcid vJn het lnc·n-,clqke Ieven 111 o! zi111 vcr--,c_htjning'-.V<Jrmcn hcctt hct in gccn cn-kel opz1cht coi1LC'>'>~l''> gedaon Von cen con1pron1i'-. 1'-. hier in Ieite gccn ,;,prZtkc lntcgcndccl ()ndcr h:lndh{tving vJn het verhml r Jjl nwc·dwi I I ige lcvcn-,hcci

ndi-~~n~ 1'-. dl' ~11 -.ind..., I())') hc-.tllZlJldc piicht von orhcn om ecn

nll'l-notuurlq-kc dood ll' melden vn'>chcrpt en \'Jil

!l1Ccr wa:~rhorgcn V{H)rzicn

I let puhill'Kc dehot r1chttc mnd de ,\lgcmcne \'Vet Cl'liJkl' lkhandeling nchttt· z1ch de otgclopcn ia1-cn op de naag ot porllctlllere lx·'>turen hii hun pn-,oncel-,belcid onder'>cheld mogen maken op gmnd va11 de JXT<;oon-,kcn-mnken die in orlikel von de ( ,rondwct ZIJn genoemd 1 ras. politiekc gcz1ndhcid, '>ek-,uelc aard etc. De dis-UI">ic cbarover hedt z1ch tocgcspitst op de vraag ot met name -,choolbe<;tu-ren h11 hun henoemingenhelcid reke-ning nwgen houden met de -,ebuelc voorkcur en de burgcrliJke <;raat r.al dan niel ongchuwd -,amenwonen I van -,olh-citantcn en werknemcr'> In dat vcrhand hantecrt de -11u nog- conceptwct hct zogenaamde cnterium van hct cnkcle

kit Hct enkelc gcgcven van ecn ho-nw<;ek-,uek !even"lijl mag voo1· scho-lcn gccn grond zip1 0111 ondcr-,chcid te

makcn. [., dat criterium tc vcrdcdigen~ C:hri'-.tCn-dcll10LfJti'-.Lh gczicn we]

voo1·zovcr het ck vriJheid rc<;pcuecrt ,.a11 .,c!wlcn 0111 op ha<;i'> van ccn dood-wcrkelijk helccldc grondslag en cen da;mTICT '>trokcndc kctwiizc ccn eigc11 pcr-,onc-cl-,hclcid tc voercn \X'aar d1c grond .... l\lg gccn roi -..pcclt, of zdlccn 1nao1· d1ent al-, ;1lihi <ll11 homo-,cksuclcn

ll)\' ''II

lc wcrcn. i<; ook mijns inzien<; <;prakc vJn ccn ongcoorlootdc vorm van on-dcr<;cheid, die

de

wctgcvcr indcr-daad client te vnbieden. Llir de :nemorie van Jntwoord aan de F.er<;tc Komer valt te dc'>tillcrcn dat hct kahinct her rccht van hijzondcrc '-.Cholcn op ccn cigcn pcr..,o-11Cc!shclcld wemt tc ccrbicdigen I k

Jparlc pm1tie die het ondcrwijwcld h1LT innccn1L, hJngt >:;Jmcn n1et het gc-gcvcn dat cr in het omlcrwij-, ,p1·akc ;, VZln

de

ovcrdr,lcht van normcn en v .. :aar-dcn [)czc spccitickc iunctic van ccn -,chool zorgt crvoor dat de -,cbuelc moraal relevant is in de schoolsc situ-atJc Ook 1k blijt het er cbarom voor<;-hand., op houdcn dar 'het '>cholcn wier 1n thcorie c11 praktiJk bcleefde grond-...,]ag crtoc noodzJJkt on1 ongchuwd <;J-mcnwonende r hetcro- ot homo-sck<;uelc'r lcraar re weren. toegc-,taan bli1ft dicnovcreenkomslig tc handelen'

Hct CDA hocft, zo bn de conclusie ZIJn, nict onder de indruk te zijn van de verwi)tcn dat het terwillc van de macht de teugcls van het hegimel gemakzuch-tig laar v1crcn. Laal ik cens stilstaan bij ccn keerzijde van de medaille er ;., voor ccn regcringsparti_j n1eer n1ocd no-dig, om hijvoorbceld voor cen evaluatie van de Wet Athreking Zwanger<;chap-pcn tc plciren, dan voor de kleinc chris-reliJke part1jcn Her vcrvolg laal zich immcrs radcn het CDA zal de hitte van de po\itieke strijd I en de cchte wor-,tcling om her compromis) nwcten cloorstaaJ1. Bovcndicn, hct risico i-, niet denkbccld1g dar de bcloning die de klcinc christclijke partijen dan voor de chri<;tcn-democ rat en in petto hebben, bc.,raat uit hct vcrwijl clat 'het C:DA weer cen-, over-, rag t<., gcgaan, en ziJn

u

c

z

u

een com prom is uitlopen.) De-;ondanks '>temde het CDA onlangs in de Tweede Kamer vom precies een dcrgelijke eva-luatie. Het afzien van een gctuigeni<,po-litick <,taat. zoveel zal duidcliJk zijn, niet per '>C haaks op een bcginselvaste koer<,, integendeel.

Neo-liberalisme en

gemeenschapszin

Ook hier begin ik maar met de actuali-teit. AI enige tijd zin.,pelcn de media crop dat zich in hct C:DA ecn richtin-genstrijd afspeelt Ecn richtingcmtrijd waarin ecn liberalc Hank die fermc be--;lissingen wilncmen in de sfccr van de sociale zekcrheid staat tegenover een meer behoudende richting.

Niet zonder reden wordt de kon., van de partij met argusogen gcvolgd De keuzes die worden gemaakt zijn sterk idcntiteitsbcpalend Hovcndien is de prohlcmatiek van bijzonder groot be-lang voor de toekomst van on<, sociaal-cconomi'>ch bestel. De fciten liegen cr overigens niet om. Vee! signalen staan op rood. In Furopa hecft meer dan II'){, van de beroep.,bcvolking geen baan. In de Verenigde Staten en Iapan is dat re<,-pectievelijk 7 en 2.5'){, Een jaarlijkse cconomische groei van 3% is nodig om de werklomheid aileen nog maar testa-biliseren. Van die 3% zijn wij nog ver verwijdcrd De rece<,<;ic heeft bovcn-dien structurelc achtcrgronden. Er lig-gen enkele for.,e openstaande rekeningen te wachten. Denk maar aan hct milieu. de zo bitter noodzakelijk geblckcn hulp aan Oost-Furopa. en het vreemdclingcnbelcid annex de ontwik-keling<;<,amenwerking De concurrcntie van de lage-lonen-landen neemt few, toe. Van helang zip1 in dat verband de zogehetcn niet-loonkmten. l':ij hcdra-gcn in de Europe<,<: Llnie -+4')iJ van de

totale arbeid.,kmten. In de Vnenigde Staten en

I

a pan bedragen die percenta-ge' re'>pcctievelijk 28 en 24%. De con-clusie wordt dan ook al <,nel. soms tc snel. getrokken dat wiJ arbcid met ons <,ociaal stelsel tc duur maken. Hct re-cept l1gt zo gezien voor de hand. De Ja.,tcndruk moet worden tcruggebracht, zodat onze produkten weer concurre-rcnd worden.

lraude en de te hoge loonei-,cn Her door· ck christclijkc <,ocialc leer en de soctaal-dcmocratie gdn<,pirccrdc huma-ne bpit<Jii"lll' drcigt daardoor te wor-den ondermijnd, en de strijd tc gaan vcrliezen van de win'>tcultu<, van het nco-! iberal is me.

Albert snijdt daam1ec het dilemma aan waarvoor Europa. Nederland en politie-ke parti)etl a]<, het C:DA zich gepbatst zietl ]., aan de Furosclcrose, de Nccrlandrti'> cen einde tc makcn zondcr tc vcrvallcn in de 'lrtti}<//r for lrfr van de Cil'>ttlo-economic' Voor dat dilemma staat hct

CJ)i\

<,taat de Nedcrland<,e politick Hct is duidelijk waar-voor Albert in zi)ll Kapitalisme contra bpi-t<J]i<,mc kicst: Furopil moct de oplm'>ing in ziJn oude kr<1chthronncn zoekcn. C:onsumptie moct weer ondcrgcschikt worden aan produktie, invc<,tcringcn in '>choling en technologic zijn noodzake-lijk, <,paarzin moet domincren hoven

her vcrkwistcnd volgen van de rente voor comumptid krcdiet. llovenal cch-tcr -en ik wil dat ondcr<,trcpen- mocten wij hct he lang van cen gcmcenschappe-lijk ervaren verantwoordegcmcenschappe-lijkheid voor de economie en de sociale zekerhcid nict onder.,chattcn.

Waar <,taat het C:DA in dit debate Het CDA kic'>t getuige het l'rogr·am van llitgangspuntcn en hct nicuwe

verkie-zing~progranl inderdaad voor forse

maatrcgclcn in de <,kcr van de socialc zekerheid. Ook mijns inziens zijn die nodig. lk meen dat fractie-voorzitter llrinkmJn -en in zijn voetspoor hct vcr-kiczing-,program- zich op dit front te-rccht ongcduldig toont. Het Witboek van Delors valt hem in kite bij waar hct stclt dat de overhcckn de groci van banen hehben afgeremd Dat geldt ook voor de hijna dramattSch uit hct lood geslagen verhouding tus<,en werkenden en niet-wcrkcnden. In zo'n situatic

be-Hcl CDA moct rcl]enJJI}summtwoordciJjkheld dragw omdat clnlstcJJ-democmtff1 het

<Iilii

zic/?zelf

ucrflllcht

zljn

de flljn ucm het comflromls te cumucundw als

zlj

dailrmee

mccr

ktPilild kiu111m

uoorkomen

(Jato

C

Dijkstra

C1l

Z11]

lllV 1 'JI

z

''-' m

lL

z

I

C.)

tekcr1l uit<,tel van executie -ook al i'> dat 0111 partijpolitieke r·edenen. zo vlak voor verkrezingen, verlerdeli)k- hijna per dcfinitie dat de pip1 straks nog ern-stiger wordt. Daarom verdicnt het idee van een hevnezing van lonen. uitkerin-gen, van het nict mecr vcrhindend ver-klaren van de laagste loonschalen steun, vee! steun zelk

Anderzijd., wijst het Program van Uitgangspunten de rechtliJnigheid van het neo-liberali'>me van de hand. Hoge looneisen zijn niet altijd het gevolg van een hoge lastendmk. Dat verhand i., uok om te keren. Tc hoge loonkostcn leiden tot uitstoot van arheid. waarvan de ko<;ten op de gemeenschap worden afgewenteld, in de vor111 van hoge pre-mie'>. (Nog 'gekker' zou het worden als vakbonden juist die hoge premics weer aangrijpen 0111 looncisen te stcllen, ge-koppeld aan nota bene het verwijt dat de overheid zelf maar moet zorgen

over werkgelegenheid. omscholing, de hoogte van uitkeringcn en de daarbij pa"ende prcmiedruk. Die prcmiedruk en uitkcringsniveau<, zouden dcrhalve per bedrijlstak kunnen gaan vcrv~hillen. In kite is hicrmee een pleidoor gevocrd voor de ovcrdracht van werknenler·wer-zekeringen aan de sociale partners. Ecn overdracht die hen vee! directer con-I ronteert met ongewen<;te eflecten van tc hoge looneisen. Voor het hehoud van werkgelegenheid wordt zo een priJS hetaald door uitkenngsgerechtig-den en werkenuitkenngsgerechtig-den gezimlCnlijk Fen dergelijke ordcning vergroot de ge-mcemchapszin waarvoor Albert in het voetspoor van het christelijke <,ociale denken cen lans breekt. Difterentiatie in arbeidwoorwaardcn kan overigens ook verlopen via andere trajecten, bij-vorobeeld door mecr te gaan werken met winstalhankelijke looncomponen-ten, premiespaarregelingen etc.

voor ecn minder onwangrijke lasten- Dit alles brengt 111ij tot twee opmcrkin-druk'l Het Program van Uitgangspun- gen Op de eerste plaats hlijkt er sprake ten i'> daarovcr vrij duidelijk. 'Hct is dan te zijn van een grote mate van contimt'f-te gemakkclijk werkne- - - tcit in het christen-demo-mers af te voeren naar de

Bestuurlijk

cratische den ken. grote anonicme groep

uit-keri ngsgerechtigden, waarvoor de kostcn wor-den gedragen door de he-le gemeenschap', zo valt te lezen. Om te bewerk-stelligen dar bij de loon-onderhandelingen niet aileen gekeken wordt naar

vermogen kan het

Alhoewel de vor111geving

verschillend is -in de jarcn vijltig wenste de KVP pu-hliekrechtelijke

hedrijfsor-ganisatie~ , i5 er sprakc van een opmcrkelijke duur-zaamheid van intentres. Zonder interna]i<,ering van

uiteindelijk niet

zonder

overtuigingskracht

stellen.

de eigen portemonnee, maar ook naar de mogelijke uitstoot van arheid en de daarvan afgelcide premiedruk, wil het Program van Uitgangspunten het over-leg over de arbeidwoorwaarden op het niveau van hedrijven en bedrijlstakken verhredcn. Het overleg zal niet aileen moeten gaan over inko111en. maar- ook

de <,o]idariteit hij de socia-le partncr·s zulsocia-len de doelstellingen van de sociale recht'>Staat niet haalbaar blij-ken te zijn. Dat is een rode draad van het chri<,telijkc sociale denken geweesl vanaf Schaepman en Kuyper, vanaf Talma en Aalberse, tot in de huidige tijd !-let i-, tekenend dat Albert in het revitaliseren van die hronnen een

nJtid zict voor het neo-lihcrJiisme Fen alternaticl dat zrjm inziem overi-gens vanouds ook gedragcn wordt door de sociaal-democratic.

lht hrengt mij bij de tweede opmcr-krng. Tijdcns het dehat over het rapport van de commi"ie-lluurmcijer1 _{is het} CDA de enigc partij gewee<;t die ecn plcrdooi hield voor het vcrgroten van de verantwoordelijkheden van de socia-le partners en de bcdriJfwcrenigingen. Uok de l'vdA liet de vakheweging vooralsnog links liggcn ,\Jocht die trend zich doorzctten dan hetckent dat dat de weg van een vcrhredrng van de collectieve arbeidsovereenkomsten en de overdracht van werknemcrsverzeke-ringen wordt algesloten. De politiek slaat zichzelt dan eer1 bclangrijk in'>tru-ment uit handen om solidariteit van de loonathankelijken met uitkering'>ge-rcchtigden te bewcrkstelligen De vak-hewcging dreigt op die manier te worden teruggedrongcn naar het do-mein van de loonvorming, zoals dat ook in de Verenigde Staten praktijk is. Uiteraard pa<,t dat in het nco-liberalc pJtroon, waarin met name wcrkendcn zich kunnen verheugen in een redelijk riante levenS'>tijl Dat de sociaal-demo-cratic daarin lijkt te hewilligen, hecft mij per<,oonliJk verhaasd. Natuurlijk, de uitvoering van de werknemerwerzckc-ringen was dramatisch slecht georgani-seerd 1-raude werd nauwclijks hestreden. !let cigenaardige kit doct zich echtcr voor dat de commissie- Van der Zwan soortgelijke hevindingcn had hij haar ondcrzock naar de hijstand ~ Tcrecht hcdt de regering daarop bcslo-ten de gcmcenbcslo-ten dre de bijstand uit-voeren mccr linancii.'lc verantwoor-dclijkheden tc geven en de wetgeving te vcreenvoudigen. t--1ismanagcmcnt zal de gemccnten vooral zelf gaan trellcn. t\Jtuurlijk zal in de sfcer van de

wcrk-nemcrsvcrzekeringen hetzcltdc moctcn gchcurcn

lk kom ter afsluiting van dit thema te-rug hij mi)ll vraag of er in de hoezem van het CDA sprake is van een richtin-genstrijd inzake de sociaal-economi-schc politick lk ben geneigd dat -gezien hct voorgaande- te ontkennen.

lnspiratie en besturen

lk zal nu kort ingaan op een dcrdc di-lemma waarvoor de chri'>tcn-democra-tic en de polichri'>tcn-democra-tick in het algemeen staat. 'De ti)d van de grote verhalen is voor-bij'. Onzc tijd is cr een van fragmcnta-tic, deconstructie en desintcgrafragmcnta-tic, zo wordt ons toevertrouwd. Van een ge-meenschappclijke betrokkenheid op ecn inspirercndc Bron lijkt geen <,prake meer te kunnen zijn. Ook voor de poli-tick hceft dat zijn gcvolgen. De over-heid, die zich immers voor icderccn dienstbaar op wil stcllcn, gaat zich dan al snel prescntercn in termen waarin ie-dcrccn zich herkent. Ecn gczamcnlijke bureaucratisch vocabulaire, kc)()p-krachtplaatjes en grocimodellen van het Ccntraal l'lanbureau (CPB) kunncn daarin voorzien. Mevrouw Van Asperen spreekt kriti'>ch over een overheid die zich prescnteert a!., een 'ondcrncming tot wederzijds voordcel', die haar lcgiti-mitcit wil ontlenen aan het individueel distribueerbarc nut waarvoor zij zorgt. (Rawls ken de haar ooit de naam

coopem-lil'e Porturc toe. I Het is niet voor niets dat er de laatstc tijd veel aandacht is voor de vcrarming van hct puhlieke de-hat.

lleholvc de rcgcring en de overheidsbu-reaucratie hebben uiteraard ook politie-kc partijen tc makcn met de toencmcnde plur·iformiteit in de samen-lcving, en met een zekere ideele lrag-mentatic Hct is de vraag ol ccn partij

m

z

c

f-<(

z

f-Cf;· I \)

al'> hct CDA er niet beter aan doet 0111, behoudem op de Veluwc mi<;<;chien, wat verdoezelend over zijn impiratie-hron en politieke overtuiging te <;pre-ken, om zo de omvangri)ke zwevende kiezcr niet van zich te vervreemdcn. len pragl11ati<;chc houding ligt dan 111

het vcr<;chiet. Er moet be<;tuurd wor-den, het \vaartoe' hocft ten diep<;te niet aan de orde te komen.

AI, het CDA daarvoor zou kiezen. zou dar -zeker· omdat zich in de loop van de jaren tachtig cen hcrbronning aftekcn-de- ecn breuk betekcnen met her vcrle-den. Natuurlijk, de Jarcn ze<;tig hebben hun sporen Iaten gelden l\1et dogmati-<,che scherpslijperij en het obJective-rend '>preken over de moraal " -;indsdien ook in chri<;ten del11ocrati-<;che kring atgerekend ,',1aar dat leidde -de totstandkorning van het CDA i<; er ccn bewijs van- ten diep<;te niet tot cen vcrvlakking van de christen-dcrnocrati-sche identitcit. lntcgendccl, de fusie gold -ik zei hct al- in vccl opzichten al<; het start'>ignaal voor een nieuw ideeel clan. r\1aar ondanh het dom ZiJderveld geprezen cultuurchristendom '" er sind,dien loch <;prake van een zich voortzettende <,eculari<,atie. en van een blijvende verleiding om zich daaraan aan te pa<;<,en. Voor· politieke parti)en i<; het in ecn dergclijk klimaat verleidelijk om zich tc hcroemen op dadcn, en de woorden maar achterwegc te Iaten.

lk dcnk dat her C:DA daarrnec een ka-pitale lout zou maken. Niet aileen om-dar het cen breuk rnet de christen-dc111ocratischc traditic zou be-tckencn, ot omdat hct een vermagering van her politieke discour<; zou implice-ren. Her zou volgcm mij vooral cen vergi'>Sing zijn omdat bc<;tuurlijk ver-mogen het uiteindeliik niet zonder

overtuiging<,kracht kan <;tel len Onlangs hccft ook de heer Brinkman zich 111

de-zc zin uitgelaten. hctgcen in die zin vcrra<;<;cnd i'>, dar vclen jui<;t in hem de pragmati-;chc bcstuurder zien5 Hij con'>tatecrt dat pragmati'>me tot cen groot gehrck aan vi~ie en vcrnicuwing leitlt. [en tcchnocrati<;ch bestuur zal nict wcten te inspirercn, en burger<, nict weten tc motivercn 0111 zich in te zct-ten voor de grootse publicke vraag<,tuk-ken waarvoor \Vlj -;taan

De oplmsing van de mec<,tc grote poli-tiekc vraagstukkcn, ot hct nude aanta<;-trng van het milieu, de <;ociale zckerheid, de criminalitcitsbe<,trijding, het vreemdelingenvraagstuk of de klool tu<,<;en arme en ri)kc Ianden betrelt. kan het niet <;tellen zonder de rnzct van burgers, hedrijven en andere private in-'>tcllingen Voor het milicuheleid geldt dat technologic niet aile prohlcmen kan oplo<,<;cn 1-'en internaliscring van het milieubescf i<; onmi<;baar Criminali-teitshe<;trijding zal mecr mocten hehcl-zen dan het met vcel hlauw op <,traat uit de weg ruimcn van maat<,chappclijk on-gerid Zonder een breed gedragen at-knrring, <;taat ook de agent machtelom. Nict cen Wet Celi1ke Behandcling -hoc loffclijk ook- maar tolerantic i'> ecn af-doende wapen tegcn di<;criminatic. Over hct belang van -;olidariteit voor de <,ocialc zekerheid >prak ik al Kortom met cen vertcchniscring van hct publicke debat, en het wegrelativc-ren van aloude impiratie<; is nicmand, zcker de politick niet, gchaat Eerder i-, er '>prake van ecn ldco/o,}Irhcdiirjti!Jkcit ldcoloqichcdiirfti,}kCit -Righart wq<,t cr te-recht op- niet in de zin van een ge-fixecrde en dogmatischc vi>ie op mem en <;arnenlcving, maar 111 de betekeni'>

van ~arncnhang, zingcving en

nornlati-viteit('

lk haa<,t mij daaraan toe te vocgcn dat cr andcrziJd'> gcen valse tcgemtelling tli'>'>Cil de hrede vi'>ie en de idei'lc blik cncrzijds en het concrete helcid ander-ziJd'> moet worden gecrcccrd. lvliJns in-zien'> hedt mini<,tcr Hir'>ch Ballin er terccht vcr<,chillcnde malcn op gewe-zcn dat hct zedcli1k lcickr-,chap en hct door hem aangczwengelde dchat over recht, moraal en burgcr'>chap gecn he-lcid'>arn1e aangelcgcnheid i'> Het tc-gcndccl i'-> \Vaar ()vcrhcid-,gczag en zcdelijk leiderschap moeten belcid'>ma-ttg worden verdtcnd.~ Hct mootc ver-ha<:d aileen imptrccrt niet. 1--let komt wei degelijk op daden aan. Het i'> nict voor niet'> dater ccn schaduw valt over hct recht,hewmtzijn al-, de wcrcld machtcloo<, toeziet hoc nationali,ten aile men-,emechten met de voetcn tre-den. Onnl'>t, cen onhe<,temde ang-,t en -zoal-, Ralph Dahrcndorl onlang'> '>chrecl- de neiging om zich te ver-'>Lhamcn achtet· onzc weelde zijn dan het gcvolg. lnderdaad, ecn tT'>pomicl he<,tuur i'> nodig,s dat voorziet in cen ovcrtuigend, '>t1cl en doeltrdknd ant-woord waar de overhcid cen taak hccft Dat gcldt voor grote zaken, maar ook voor allcdaag'>e hesli'>'>ingen. De buur-man die al )at-en lang prolitcert van uit-kcring'>- ol hcla'>linglraude, en ntet wordt aangepakt, vct·'>preidt -als cr niet adequaat wordt opgetreden- een demo-rall'>crend viru'> in zqn kenntSsenkring Kenni'>l1ctning van een rapport al'> dar van de con1111i'>'>ie- Van dcr Zwan moe-digt ccn puhltek cthm niet echt aan, ol het moe'>! zip1 omdat de burger het tdee krijgt dat er nu eindcli1k eem iet'> aan gcdaan gaat \Vordcn, en ook de ogen van politici opengaan. Op het ter-t-ctn van de c.riminaliteit'>he'>lriJding geldt iel'> soortgeli)k'>. De memorte van toelichting op de hegroting van _lu-,tttic stclt lct-ccht dat er

ontmoedigingwer-t llV ''!-l

-,chijmclen in de -,amenlcving optreden a]<, verdachten na enige urcn weer vuor-hij de winkclier fietsen -en dan mag je nog hlij zijn- die zij zocvcn beroofden Het argument dat er te weinig cellen voor preventieve hechtenis zijn, zal niet ccht uvertuigen Als de tcrmijnen tu<,<,en aanhouding en tenuitvoerleg-ging van een straf rnaandcn en sonl'-; wei jaren in heslag nemen, hoczemt dat weinig vertrouwen in. f'.:atuurlijk vraagt onze rcchtsstaat mecr dan dwang en ccn strafrechtelijk systeem dar op rolle-tje'> loopt ,'v\aar de zekerheid dat op een overtreding een adequaat stralrcch-telijke re<;pons volgt, is wei ee11 helang-riJke stimulam voor burgers om zich ook zelf in tc zetten voor de rechts-staat, om ongehruikclijke tramacties tc mcldcn, om alert te reageren als zich vcrdachtc '>ituaties voordoen, om het toezicht in gcbouwen en wijkcn te ver-hetcren. om melding tc maken van lraude etc.

Aiken een rcsponsicf be<,tuur, dat ade-quate antwoorden gcclt op puhlieke vraagstukken en ook op micro-niveau doortastend is. wint het vertrouwen van burgers. Dat vertrouwen en de gcza-menlijke inzct waarop dan

ccn beroep kan worden ge-

Jacobus zei het al:

n

I

z

v

8

n

)> -1 m

daan zoudcn gezien de

hui-dige maatschappeliJke

het geloof kan niet

agenda en de dreiging van

zonder de werken.

nieuwe thema's als

w

0

L

z

I

streven om burgers beleidsmatig bij de publieke zaken betrokken te houden. Niet aileen formeel door allerlei varian-ten op kicsstelscls uit tc probcren, maar vooralmaterieel, zodat mensen ook een inhoudelijke bijdrage aan de rechtsstaat lcveren. Het is vanuit dat beginsel dat het CDA niet aileen een brug kan slaan tussen de ideelc visie en het concrete bcleid, maar ook herkcnbaar kan blij-ven voor hct electoraat. Een electoraat dat niet aileen op woorden let. maar ook daden wil zien. Jacobus zei het a! het geloof kan niet zonder de werken.

Slot

Hct is ccn riskante onderncming om sprckend over de contim(iteit in de vcr-taalslag tussen ideologie en beleid de blik op de tockomst te rich ten. lk heb, met een variant op cen gedachte van Kierkcgaard, het Ieven naar achteren will en verstaan, door het naar vorcn toe tc belcvcn. Vee! is daarbij blijven Jig-gen. lk nocmde al de belangrijkc vraag naar de opstclling van de christcn-de-mocratie in Europa lk had kunnen sprcken over de opstelling en voorkcur van het C:DA voor het particulicr initia-ticf, de verhouding tusscn het katholie-ke socialc denkcn en de protestantse visie op de soevcreiniteit in eigcn kring, over de manier waarop de chris-ten-democratic beide visies met elkaar wist te vcrbindcn. De visie op de grondrechten dtc daaruit resultcert had aan de orde gc<;teld kunnen worden. lk had het verlcden na kunnen spcuren op de vraag hoc de erflaters van de chris-ten-democratie hun ideologie omzetten in bcleid. lk heb er nict voor gekozcn Vee! daarvan is inmiddels uitgewcrkt in rcccnte publikaties l:lovendien ben ik geen historicll',_ i\1aar het zijn vooral mijn betrokkcnheid bij en zorg over de koers van het C:DA en de continutteit

die mij motivccrden om de blik op de nabije toekomst te richten.

Dr. A Klink 11 medc1urrker Pill/

het

17/lmlll 1'1111

de Secrctaris C:mera,rl ofr /Jet 1\linls/nie 1){111 lus/itic

No ten

I !\ K!111k, 'J'-.;oo!l rn de luwte VJJ1 de ge~dlrcdc­ rw,' rn C Blenk c J Uiltjc,11iii_1)J /Jc/J!dCnt! !)eiClPCJJ nr

cur Pn11rdnnde ldJJrndePtllt/ , Zoctl'rmccr: I ()!J._t 1.18 -155.

~\1 Allv .. -rt, K.rfJi/,dJ~Illf coJiltd kr~fu/,i/i'!IIC, .-\m.;,terdtJ.m Antwcrpcn 1992

~ l:nquCtc-commro.,<,re urtvoL-rrng-.orgJncn '>OLrJlc

vcrzekcnngcn. flli/Ut'if JJddl /1c1 _lu~:dJOJJUcrr 111111 ,It

Oli}dlli/1 /Jc/115/ md ,/c JU/POCIJII<} l'dll ,/c '-Olid/i-l'lTZCkc-rlllj)'ll'tl/1'11, Twccdc KJmcr, vcrgJdcrJJ<ll

]1)1)2-I L)(J1, 22730 !lr<, 7 .s

Ondcrzoek':.LOlllllli':.<,!C toepa<,<,Jng AH\'( I ld

lt'lhi O/' /Jt/lldiiJ lllldl ce11 /dlcCr\1 JliOll'' {l,, clc lotkc!l-!1111<} P£111 hl!';t,nd I )en Haag 1 qq i

L.C Bnnkman, 'Cod 111 hct polltJck ( hu~lc11

/)niiOLicilt'd'c \'nkmllillt/CH, lchntJJI 19lJ4 7i-.S2 (J II R.ighort, '[_)c 11)'>t-Luhhcl-. Politick lcidcr-'>Lhop hlllncn hct C!JA (.IPJ..; ;\ll!ltcil lchnlilll Jl)IJ1, .s

7 E 1\lll H1r.,lh Btlllill ·,·\,'tmnnr tllll'ddl,lnll!l ,/c

pol!-ln·k' inlc1dnlg tl)dcn'> de Slhacprnon-c!Jg J()I)..J-tc Tuhhergcn

(·. ,\1 H H1ro:,Lh IJJlllll, l11 fill'>/ unCIILIIJc~ 1'001 !'1c/

/'clud. 1Dcn t--bJg.l l(N-1-, i5 -1-7

De toekomst van het CDA is minder ongewis dan op het eerste

gezicht lijkt. Zowel 'kerkse' als 'randkerkelijke' kiezers zijn

ontvan-kelijk voor een herkenbare christelijk ge"inspireerde politiek.

Daarvan zijn verschillende benaderingen mogelijk, als de

christelij-ke orientatie maar voort blijft komen uit een bewuste christelij-keuze en

niet een imago-kwestie wordt. Een bespreking van de bundel

'Celoven in macht - de christen-democratie in Nederland -'

H

et zijn '_pannend.c ti)den voor de politick Dit vnor-iaar vindt in Nederland ccn <;cnc vcrkiczi ngen pbat'i die de partijpolitickc vcrhoudin-gcn \vel ccn~ grondig

doorccn zouden kunnen 'ichuddcn. I ht gcldt ook voor Duit'iland en voor het Furope<;e I'<Jrlcmcnt. l'a'i later zullcn hi'itonci de huidige tijd kunnen vcrgelqkcn met de 'iituatic van vlak na de Fcr<;te Wereldoorlog t\1aar cr ZtJn intere<;<;antc

pat·allcl-lcn

•

ook hij de grotc politiekc partijen Tegen die achtergrond is de vcr'ichii-ning van de bundel 'Celovcn in macht; de chri'itcn-dcmocratic in Nederland' hoog'it interessant. De bundel

ver-'ichijnt onder de redactie van de politickc weten-schappcr'i Kee'i van

Drs Th

B.Fi\1

Brinkel

Kcr<;bergen, Paul Lucar-die en Han-,-Martien ten Nape! Hij bevat vcr'ichil-lcnde biidragen in de sfccr van de gcschicdenis en ideologic, partii-orga-nisatic, maatschappclijke en electoralc basis en bc-lcid, 'itriidpuntcn en Furopcc'i perspccticf van Tocn trad ccn nicuwc ta'ic in de

i'.:cderland'ie parlementaire ge-,chiede-ni<; in. I )e oude Furopc'>e we reid wa<; ten cinde gekomcn. 1994 liikt opnicuw zo'n iaar tc worden. In Nederland vin-den de ecr'>te vcrkiezingcn plaah na hct einde van de Koude Oorlog Over de tockom'it bc'itaat grote onzckerheid,

( llV 1 ''"~

de chri-,tcn-democratic.

Macht

'Celovcn in macht- de chri'>lcn-demo-cratic in Nederland' hcct het bock. Macht ta'icineert kcnnelijk 'l\1aar hoc men ook tegen hct CDA aankiikt, een icder zal met een mengeling van

af-z

z

gunst en bewondering moeten erken-ncn, dat de partij in machtspolitick op-zicht sinds haar oprichtmg ecn formidabele prcstatie hecft gelevcrd. Van dorpspolitiek tot de residentie en van provincie tot luropa, hct CDA is daar waar de macht is en de posten worden vcrdeeld.'(zo staat op pagina 2 I De hijdragcn in de bundcl zoeken dan ook naar de vcrklaring voor de machts-positie van de christen-democratcn in de politick en naar het stempel dat hct C:DA en zijn voorgangers op de Ncdcrlandsc samenlcving hehhen we-ten te drukkcn.

Ondank<; de <,uggc<;tic die van die rite! uitgaat, vall bij lezing van de hundcl op dat het met die macht nogal meevalt. !Of tcgenvalt, afhankelijk van de in-valshock van de lczer) 7:o hlijkt u1t her artikcl van Rutger Zwart dat ARI'. CHU en KVP zo verdeeld waren, dat ZiJ moeilijk als ccn homogeen machts-hlok kunnen worden gczien. 'Er is in de periode tot 1960 weinig moois gc-grocid tussen de chmtelijkc partijen Kan men dcsondanks sprekcn van een langdurigc I gezamenlijke i

machtsuitoe-De vraag of het

CDA nu wei of niet

een conservatieve

partij is, is een echte

studeerkamer

discussie. Want wat

is nog conservatief

in 1994?

fening van die partijcn in de t\ederlandsc politick/ (pagi-na 26)

Voor de Ecr<;tc

Wercldoorlog wa<, hun sa-mcnwerkmg -;lechts van op-portunistisc.he aard In het lnterbellum streefden de christelijke parti]cn in ecrstc instantie naar de verwczcn-lijking von hun e1gcn hcgin-sclcn, waarhiJ zij sums naast. maaJ' soms ook tegcnover clkaar kwa-men te staan. In de pcriode van de Brede Basis stond voor de KVI' samen-wcrking met de Pvd/\ vomop, met lidst

deelname van andere partijcn ICHU, VVD of ARP) als tegenwicht tegcn de PvdA Pas in I 077, toen de drie christc-lijke partijen voor het eerst met een gc-zamenhjke lijst aan de verkiezingen deelnamcn, kondcn de christcn-demo-cratcn een begin maken met de op-bouw van cen stahiclc machtspositJe, schrijtt Zwart 'Hct CDA maakte zich los uit de wurggrccp van de PvdA, ont-deed zich van de laatste radicalc elc-menten !Scholten en Dijkman i en hcheer<,t sind-;dien als strak gcrcgcerde eenheidspartij de Nederlandsc politick Niet als vanouds. maar als nooit tevo-rcn'' (pagina 311.

I )e samcnstellcrs van de hun del nemen in hun slotbe.,chouwing dcze conc.lusie ovcrc Zowel de vcronderstcldc machts-pmitic als de invlocd van het door dczc stroming gevocrdc hclcid dienen op ondcrdelcn gcrelativecrd tc worden I pagina 249 ;. De machtspmitie van hct C:DA bchodt wei verklaring ZiJ voc-rcn de volgcnde oorzakcn aan. Sinds de vorming van hct CDA heett die parti) ccn ideologic die flexihel en pragma-tisch genocg is, het CDA ric.ht zic.h op aile bevolkingsgrocpcn met een ideolo-gic die vcrschillcnde groepcn en hclan-gen hcoogt tc intq~J-eJ-cn, hct CDA hcelt cen bctrekkelijk homogene ach-terhan, her CDA is aantrekkelijk voor grote grocpen kcrkse c11 randkerkclijke kicze1·s (pagina 24612471.

Hoewcl de titcl anders doet vernwc-dcn rekent Zwart af met de the-,c dat de chri-,ren-dcmocratic verklaard kan worden uit her pure strcven naar macht. Zo deed hijvoorhccld de histo-ricu<, Hans Rig hart 'I ~ct CDA was ho-vcnul ccn llld/Tidqc

de

riii<:.Oil, gehorcn uit de wil om niet in de vlocdgolven van clec.onlcssionaliscnng en secularisning ten onder te gaa11 'I De machtsfactor is

van belong gcwcc~t, crkcnt Rutgcr Zwart. Maar, stelt hij va'>t, de omsbg in hct dcnkcn binncn de ccmfe.,.,ionclc partijcn over de christcn-dcmocrati">ch<: '>am<:nwcrking vond al plaat'> voor de grotc vcrki<:zingsn<:d<:rlagcn pagina 361.

1-'<:n paar bnttek<:ning<:n van de kant van de rTccmcnL Wt:llicht mag hicr ccn I actor worden gcno<:md die 111 de '>ludi<:'> naar hct ont'>taan van het C:DA zeldcn wordt gcnocmd, maar waar her de katholicken b<:trdt toch vermelden<,waard " [n dat i<; dt:

<:nor-Ill<: impact van h<:t Twe<:d<: Vaticaam

C:oncilt<:. Opt:nht:id <:n bctrokkcnhcid met ck wcrcld was daar h<:t nicuwc credo. Het C:oncilic hctckende voor de 1\ledcrland.,e katholicken cen ware b<:vriJdlllg van lwkkmm<:ndc dogma's, voor<,chrilt<:n en tahoe'>. AI in 1960 crkt:ndcn de 1\ederland'>c hi.,.,chop-pcn de zell'>landighcid van katholiekc ntaahchappclqkc organi'>ati<:'> <:n '>pra-kcn ziJ van de w<:mclqkheid het ker-kelijk-conlc'>'>ionelc ckmcnt daarin tcrug te dt·ingcn. In I 1)(,5 trokkcn zij het hl'>'>choppeliJk .~bndemcnt van I '!5-t in. In I 'Jil7 verklaardc mgr. llluy'>'>en dat ook de partijkeuze lTil

pcr<,oonlijke zaak wa'>. Daarmcc be-cloelde htj dat btholieken niet vcr-pltcht kunncn worden hun <;tcm p<:r ''-' op een katholicke part11 uit te brcn-gcn

Uat raakte de KVI' in haar fundamen-tcn. In de '>tatutcn van die partiJ stond llllllll'r'> dat ziJ de uitsprakcn van 'hct Kerkelijk l.ccrgezag' aanvaat·dde Ln hct \\'as uitgcrckcnd die cerbiedwaar-dtgc imtanttc die ophicld de nood-zaak van btholickc partijvorming tc vcrdcdigen. I )aarmcc hegon voor de K VI' ec11 lange zoektocht naar cen

C IJV 1 ''I

nieuw<: gronclslag voor haar bcstaan. !-'en zoektocht die pas eincligcle hij de oprichting van hct CDA in 19HCJ2

'Verloren dochter'

Terug naar de bundel. Ook dit kccr wordt weer eens de obligate poging on-dernomcn om het CDA tot conscrva-tievc partij te he<,tcmpclen 'De verloren dochter uit de conservatievc familie', zo bctitelt Paul Lucardic hct CDA Hct CDA onderschcidt zich ei-genlijk aiken van de conservaticvcn door h<:t taalgebruik en het rcligieuze relcrentiekader. Zijn verzet tegen indi-vidualisering en zijn organi'>chc maat-'>chappi)heeld heeft het C:DA duidelijk gemeen met con-,ervattevcn in

[ngeland, Frankrijk en de

Scanclinavi-,ch<: Ianden. aldus l.ucardic En vcrvolgens parodicert hij Iustig op de kern van de politieke overtuiging van hct CDA '[)e open delinitie van 'gcrcchtigheid' hicdt aile ruimte, binncn de grenzcn van de sociale rcchtsstaat, om vcf'>chillendc coalitics aan te gaan en ccn bcrvonning'>gczind beleid af te wi">elen met een hehoudendc koers. Het h<:ginsel van de g<:'>prcidc vcranl-woordclijkheid kan dicncn om cen macht,hasis in het maat<;chappelijk middcnvcld tc rechtvaat'digen Soltdariteit is .. een abc;tract en clus ta-mclijk on-,chuldig cthisch appel op hct gcwcten van \Vcrkgever~ en wcrknc-mef'>. Rentmcestcrschap ... wordt in hct CDA zo voorzichttg uitgelegd dat hc-lcid-,maker'> er nog aile kanten mcc uit-kunncn.' 1. pagina 52/53 I

Volgem Lucardic is die ideologic van het CUA 'flcxihcl en pragmati<.ch gc-noeg' om geloutwaardig te hlijven, als ze maar nict tcvcel 'mythen en dogma's' bevat !pagina 52). Voor de lange ter-mipl hecft Lucarclie ook wei een goecle

z

LLJ

0

raad voor het CDA, namclijk wanncer er een paarse coalitie mocht komen. Dan kan hct CDA eindelijk de plaats inncmen waar het thuishoort, vindt Lucardie 'Het CDA zou zich nog dui-delijkcr tot een conscrvaticf-democrati-schc alliantic ontwikkelen, naar hct voorheeld van de Duitse CDU, en haar middenpositie verliezen. De partij zou daarmee cnigc macht verliezcn ... maar misschien haar ideologische consisten-tie vergroten en dus ook idcologischc macht w1nnen. (pagina 53) Voor Lucardie is de 'C kennelijk de oorzaak van de ideologischc inconsistentic, van de 'wilde harcn' van het

nu wei of niet cen cnnscrvaticve partij i-;_ Is het niet cen cchtc '>tudcerkamcr-discu'.siO Want wat is nog con<,crvatief in I 994~ Is Vaclav Havel conservatiel~ Zijn de voor<;tanders van overgang naar ecn markteconomie in i\!idden en Omt Europa conservaticf' Zijn de voormali-ge communistcn aldaar vooruitstre-vend: Is de PvdA vooruitstrevend~ De Revolutie van 1989 hecft de

traditione-lc indclingcn zo door elkaar geschud, dat grote voorzichtigheid met atavisti-sche categoriecn gehoden i'>. Ook poli-tieke wetenschappers docn cr goed aan de fundamentcle vcranderingen in de partijpolitiekc vcrhoudinCDA (pagina 52) Ooit

-in de volgende eeuw - zal de partij terugkeren tot de luropcse conservatievc

stromingen, hoopt

Het CDA is

gen sinds 1989 in hun

ei-gen analyses te betrekken. Het zou om te beginnen ver-;tandig zijn gocd tc let-ten op het eigenc van de 'idcologie' van het CDA

kennelijk een van de

kernen geworden

Lucardie.

_{van een alternatieve}

Ten Napel bouwt hierop voort in zijn artikel, waar hij zich afvraagt of de

vorm van gelovig

zijn.

Kenmerkend voor het CDA is dat deze partij Europese christen-democratic niet het

slachtoffcr zal worden van haar eigcn succcs. lmmers, in de zich uitbreidende Europese Llnie moet de Luropese Volk-;partij in toenemende mate samen-werking en uitbreiding zoeken met van oorsprong 11 i et-ch ri stcn -dcrnocra tisc he parti)cn. Ten Nape!: 'Hct i-, niet on-denkbaar dat de ontwikkcling van christen-democratische in de richting van modernc liheralc en/ol conservatie-ve partijen, die de christelijke traditic erkenncn al, ecn van hun inspiratie-bronnen, door dit aile<, zal worden ver-sneld.' (pagina 237/81

De christen-democrati'>che criticu<, vraagt zich al hoc het toch kornt dat zoveel politiekc wetenschappers zo ge-boeid zijn door de vraag ol het C:DA

zich laat lciden door 'be-ginselcn', door 'uitgangspunten', door 'vertrekpunten', niet door 'cindselen' of ·aankomstpunten' r. Op de laatste partij-raad versprak iemand zich in het vuur van het dehat en had het ovu 'uitgangs-puntselen} Dat is het ver-,chil tussen de politieke overtuiging van het C:DA en een trad!tionelc ideologic, die per de-linitie een aankornst'>ituatie <,childert Kcnmerkcnd voor de politick van het CDA is de wil in een gegeven situatie te handelcn, daar te ontdckken wat de hc-tekenis is van de aan de llijhel ontlcendc kcrnbegrippen en daaruit de te volgcn kocr<, al te lciden. Beginsclen werkcn mohili'>ercnd, activuend. Zij roepen op tot politiekc inzct, gcven ,-ichting aan, maar niet de deliniticve uitkomsten. Cod doet de toekomst open.

Vanuit die houding zijn vcr<,chillcnde

hcnadcringcn in de politick mogelijk Dat bn zijn her mohili.,ercn en appel-lcren. Kla.,sick voorbceld daarvan is de 'llcrgredc' van Aantjcs Dat kan zijn hct vi ndcn van cen breed dr·aagvlak orn vc-lcn mec tc kriJgen in vcranderingspro-cesscn. Maar hct kan zich ook uiten in '11o IIOI1SCIISe', in dadcndrang, waar de hui-dige lijsttrekker van het C:DA blijk van gccft Dergelijkc acccntverschillen zijn binnen de christen-dernocratie goed voorstclbaar, al vallen pragmatisrne en ideologisch hrndamcntali-;rne cr natuur-lijk buiten. Op die manier hcbben de christen-democratic en haar voorgan-gers ecn van de grote hervormingsgc-zindc bewegingen in de Nederland<;e politick gcvormd

De kiezer

Daarvoor wa<, altijd hrcdc stcun onder de kiezcr<, Slcchts zeldcn wordt verwc-zcn naar hct in een democratic even noodzakclijkc als voor de hand liggen-dc vcrschijnscl dat de machtspositic van hct CDA vcrklaard kan worden uit de steun onder brede lagen van de kie-zers.1 Hct artikel van Bert l'ijnenburg in de bundcl is wat dat betrcft origincel en vcrlrisscnd. Diens analyse van het C:DA-clcctoraat is politick gczien de belangrijkstc hijdragc uit de bundel. llij hcstrijdt de stclling dat hct CDA onvcrmiJcklijk zijn ondcrgang tege-nloct goat als gcvolg van hct voort-schrijdend proces van ontker<,tening, ontzuiling en dcconkssionalisering. Llit kiczcrsondcrzock trckt l'ijncnhurg de conclusie dat sinds I <J77 ccn eindc is gckomcn aan hct proces van ontzuiling

111 tcrmen van elcctoraal gedrag. Hct

( :DA hecft kunncn rekcncn op onge-vccr 30'){, van de kiczcrs. Daarhinncn is ht't gclovig decl van hct clcctoraat af-genomcn. Kcrkse gelovigcn blijken steeds mindcr gcncigd CDA te

stem-([ lV l ''"

men. Maar: voor de zogenaamde rand-kerkclijken geldt precie., hct omgekecr-de. lnmiddel-; rnakcn zij bijna 50% van de kiezers van het CDA uil.

Onder randkerkelijkheid verstaat l'ijnenburg 'op een nict-orthodoxc, al-ternatieve rnanicr gelovig zijn in de marge van de gevestigde kerk' (pagina 137) Dat kan heel goed nieuwerwet-;, authcntiek en krachtig gcloven zijn. Het gaat om ongeveer een kwart van de Ncderlandse bevolking (cijfers 1991), waarvan ongevecr 40% geneigd is op ecn confessionele partij te stem-men. Celoven, zo stelt Pijnenburg, kan nicl zondcr verankcring. Ander-; had dczc groep zich niet zo lang zo duide-lijk kunncn manifcstcren Kcrkeduide-lijke in-stanties komen niet voor die vcrankering in aanmerking. Maar l'ijnenburg wijst op altcrnatieve vor-men van verankering van de christelijkc identitcit: gezin, familie en vriendcn-kring, schokn, ziekenhuizen, hejaar-denoorden en andere zorginstellingcn met een chri<;telijkc grondslag En er is de vorm van vcrankering van conk<;<;io-ncle identitcit die cen politicke partij kan biedcn. l'ijnenburg: 'De uitkornstcn van de analyse waarover in dit hoofd-stuk is gerapportcerd, zouden er op kunncn wijzcn dat het randkerkelijkc deel van de CDA-kiezcrsachterhan voor de laatstgcnoemde optie hccft ge-kozcn.' (pagina 13R).

Tcrecht cindigt de schrijver dan ook met de crucialc vraag in hoeverrc hct CDA zich van die rol bcwust is. Is de

'C ecn welbcwuste oricntatie van het

C:DA~ Is de 'C een bijprodukt van de

ideologische koers of is de 'C !outer een crfenis waar het CDA passicl op tccrP (pagina 1381. l'ijnenburg wijst er op dat nadcr onderzoek gewenst is. Dat

c

m

m