• No results found

Weense wandeling

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Weense wandeling"

Copied!
4
0
0

Bezig met laden.... (Bekijk nu de volledige tekst)

Hele tekst

(1)

34

NAW 5/21 nr. 1 maart 2020 Stoffelijke resten: Wenen Robbert Fokkink

Weense wandeling

Robbert Fokkink

Delft Institute of Applied Mathematics TU Delft

r.j.fokkink@tudelft.nl

Stoffelijke resten tastbare herinneringen aan wiskundigen

Helemaal bovenaan de trap begint de Strudlhofgasse, waar ooit de wiskundefa- culteit was gevestigd. Die zit er al lang niet meer, maar een inscriptie boven de deur herinnert nog altijd aan het Mathematisches Seminar. Honderd jaar gele- den kwam hier de Weense kring wekelijks bij elkaar om zich te buigen over de grondslagen van de wiskunde. We gaan er even naar binnen. De collegezaal van de Weense kring heet tegenwoordig de Kurt Gödel Hörsaal. De grote zaal er- naast, de Boltzmannzaal, werd gebruikt voor seminaria. Hier gaf L. E. J. Brouwer in 1928 twee voordrachten, die werden bijgewoond door Ludwig Wittgenstein, het Oostenrijkse enigma wiens magnum opus — de Tractatus — de Weense kring trachtte te doorgronden. Geen sinecure, want erg toegankelijk was het niet en Wittgenstein was bovendien nogal zwijgzaam aangelegd. Brouwers voordracht bracht hem tot leven. Moritz Schlick, de leider van de Weense kring, schreef in een brief aan Rudolf Carnap: “Vor kurzem hat Brouwer zwei Vorträge in Wien ge- halten. Sie waren aber weniger interessant als das was Wittgenstein, die beide zuhörte, uns nachher in Kaffeehaus darüber sagte.“ De opgeleefde Wittgenstein reisde af naar Cambridge om er zijn Tractatus voor te leggen als dissertatie. Voor Brouwer waren de twee Weense lezingen juist een afsluiting. Enkele maanden later werd hij uit de redactie van de Mathematische Annalen gezet en trok hij zich terug uit de wiskunde.

We beginnen onze wandeling bij de Strudlhofstiege, het centrale decor in een roman van de Weense schrijver Heimito von Doderer, een hoogtepunt van de Oostenrijkse literatuur.

We verlaten de Strudlhofgasse en gaan op weg naar de wiskundefaculteit. Onder- weg passeren we de Servitengasse waar een ingetogen monument met huissleu- tels van Joodse wijkbewoners ons herinnert aan de Holocaust.

(2)

Robbert Fokkink Stoffelijke resten: Wenen NAW 5/21 nr. 1 maart 2020

35

In het trappenhuis van de faculteit hangt een gedenkplaat, een Ehrentafel, met grote namen uit het vooroorlogse verle- den. Kleurrijke figuren die elk afzonderlijk een fotorubriek waardig zijn. Verscholen onderin de kelder staat een beeld van Edmund Hlawka, bekend van de Koksma–Hlawka-ongelijkheid. Bovenin het gebouw vinden we een levende wiskundige:

Herr Professor Doktor Henk Bruin. Toevallig ook de gids op onze wandeling. Waar ter wereld je ook komt, overal struikel je over de Nederlanders.

De faculteit vinden we op de Oskar Morgensternplatz, net achter de Hahn- gasse, vernoemd naar Hans Hahn, pi- onier van de functionaalanalyse en lid van de Weense kring. Pal voor de ingang staat een groot rood kunst- object. Het lijkt een stervormig polye- der, maar het is een goedendag, het middeleeuwse slagwapen. In het Duits heet zo’n ding een Morgenstern.

We gaan door naar het hoofdgebouw, gebouwd op de ring rond Wenen waar vroeger de stadsmuur stond. In dit neoclassisistische bakbeest gaf Ludwig Boltzmann in 1903 een serie openbare lezingen over natuurfilosofie die zo populair waren dat het publiek tot buiten op straat stond. De krantenberichten spraken van een levensgevaarlijke situatie, waarbij mensen elkaar dreigden te vertrappen. Boltzmann sprak voornamelijk over verzamelingenleer en niet-euclidische meetkunde.

“Was dem Menschen das Gehirn, ist der Wissenschaft die Mathematik”, verklaarde hij. Met de populariteit van de lezingen was het dan ook snel gedaan.

(3)

36

NAW 5/21 nr. 1 maart 2020 Stoffelijke resten: Wenen Robbert Fokkink

In het gebouw gaan we rechts de trap op en vinden daar de gedenksteen voor Moritz Schlick, die in 1936 werd vermoord door een van zijn studenten, Johann Nelböck. Het motief voor de moord bleef onduidelijk, maar het was iets persoonlijks. De relatie tussen promotor en promovendus is niet al- tijd even eenvoudig. Na de Anschluss in 1938 werd Nelböck door de Nazi’s uitgeroepen tot een arische held, die had afgerekend met een dégénéré uit de elite. Hij werd op vrije voeten ge- steld en kreeg een positie bij de facul- teit aardwetenschappen. We gaan de trap weer af en lopen rond de mooie groene binnentuin, waar mensen ge- nieten van de zon. Rondom de tuin staan beelden van beroemde Weense geleerden.

Voornamelijk medici, waaronder Gerard van Swieten, student van Boerhaave en lijfarts van Maria Theresia. Maar ook wiskundigen: Johann Radon en Olga Tausky. We kiezen voor een plaquette van Carl Menger. Hij was weliswaar econoom, grondlegger van de Weense school, maar ook de vader van de geniale Karl Menger, een student van Hans Hahn. Menger was ooit assistent van Brouwer, maar de twee kregen ruzie (hoe kon het ook anders) over de prioriteit van de dimensietheorie.

Dat weerhield Menger er niet van om erop aan te dringen dat Brouwer die twee lezingen in Wenen kwam geven. Hij zorgde er ook voor dat Wittgenstein daarbij aanwezig was.

(4)

Robbert Fokkink Stoffelijke resten: Wenen NAW 5/21 nr. 1 maart 2020

37

Vanuit het hoofdgebouw lopen we door de Reichsratsstrasse tot aan de Stadions- gasse. Hier was ooit Café Reichsrat gevestigd, waar Kurt Gödel, een andere toe- hoorder van de lezingen van Brouwer, aan enkele leden van de Weense kring liet zien dat er iets merkwaardigs aan de hand was met de grondslagen van de wiskunde.

“Di. 26. August 1930, 6-8.30. Café Reichsrat. Gödel’s Entdeckung: Unvollständig- keit des Systems der Principia Mathematica. Schwierigkeiten mit dem Beweis der Widerspruchsfreiheit“, noteerde Carnap in zijn dagboek. Café Reichsrat is verdwe- nen. Tegenwoordig is het een bankgebouw. We lopen weer terug door het Sigmund Freud-park met daarin de Votivkirche, gebouwd om de Heer te danken voor het redden van keizer Franz Jozef, op wie in 1853 een aanslag was gepleegd. Gewerkt heeft het, want de keizer leefde nog 63 jaar, maar daarna was het afgelopen met de poppenkast. Even verderop staat het Pasqualatihuis waar Ludwig van Beethoven bij tijd en wijle verbleef. Het is nu het Beethovenmuseum. In een volgende straat staat weer een ander Beethovenhuis, het musiceren legde hem geen windeieren.

Dankwoord: Henk Bruin wees de weg in Wenen en maakte veel foto’s. Ook Karma Dajani maakte enkele foto’s en Klaus Schmidt toonde het Mathematisches Semi- narium. De historische informatie komt grotendeels uit het feno- menale boek Sie nannten sich der Wiener Kreis, van Karl Sigmund, uitgegeven door Springer.

Niet veel later zijn we terug in de Strudlhofgasse en beëindigen onze wandeling in het Schrödingerinsti- tuut, een conferentieplaats vergelijk- baar met ons eigen Lorentz Center. In een vitrine staat de huisvlijt van deel- nemers van eerdere bijeenkomsten, waaronder een papier-maché-impres- sie van Erwin door een Australische bewonderaar. Onwillekeurig moet ik denken aan Schrödingers kat.

Referenties

GERELATEERDE DOCUMENTEN

Frank zet zich in voor meer diversiteit in de Raden van Toezicht, omdat hij ervan overtuigd is dat daarmee organisaties veel beter in kunnen spelen op de behoeftes van de burgers

Het huidige reeds hoge welvaartsni- veau en de te verwachten stijging hiervan (in het scenario- 40 hoog van het Centraal Planbureau met 50% tussen 1985 en 2000) maken het

premie-betaling van de arbeiders met volledige waar- den eigenaar worden be- borgen der uitkeeringen Voor alle arbeiders onder alle overlijden van kinderloore

Wij hebben vanuit de IIA steeds aangegeven dat de internal auditor meer nadruk verdient in de code.. Voorheen zat de internal auditor een beetje verscholen achter de externe

Het is misschien leuk om te vermelden dat mijn vrouw Jopie en ik Brouwer de twee- de dag bij ons thuis hadden uitgenodigd voor het avondeten.. Na aankomst vertelde Brouwer

0111 voorloopig iets meer te doen, nog altijd willende afwacht.en,. alsof de ?utvangene berigten niet reeds genoeg waren om al het mogelijke te doen. Pl'II!ger,

Er zijn ook veel meer goedkopere opties in Kiruna dan het ijshotel — dan kun je en het Noorderlicht zien én nog allerlei andere winteractiviteiten ondernemen, zoals

Dit onderzoek heeft er voor gezorgd dat er voor Bedrijf x een model ontwikkeld is waardoor inzichtelijk geworden is welke competenties horen bij de drie functies;