PVV boekt succes dankzij de ontkerkelijking
De hoge score voor de PVV in de zuidelijke provincies is opvallend. Het ligt voor de hand om een verband te leggen met het katholicisme. Huub Oosterhuis stelt, bij voorbeeld, dat de wortels van de anti-islamitische gevoelens liggen in een dogmatisch katholicisme, dat vanuit een wij-zij denken alles veroordeelt dat van het gangbare patroon afwijkt. De katholieke kerk, zo zegt hij, is niet alleen deel van het probleem maar kan ook bijdragen aan de oplossing: de kerk moet pleiten voor geduld en begrip en moet verdraagzaamheid oefenen (Trouw, 10 juni).
Die visie vraagt om nuancering. Ik heb onderzocht hoe in drie generaties van kerkelijke en onkerkelijke katholieken de katholieke identiteit zich heeft ontwikkeld. Dat brengt mij tot de conclusie dat niet de kerk, maar de onkerkelijkheid de oorzaak is van het succes van de PVV. In alle drie de generaties van katholieken komt het katholiek zijn naar voren in een gerichtheid op het goede samenleven. ’Als je maar als een goed mens leeft, dan ben je gelovig genoeg’, is de belangrijkste godsdienstige opvatting. Naast een ethiek die de voortgang en de opbouw van de gemeenschap centraal stelt, is de hang naar beleving, ook de beleving van gemeenschappelijkheid een belangrijke pijler. Beide pijlers zijn geworteld in het verzuilde katholicisme van voor de Tweede Wereldoorlog. Gezamenlijk zorgden ze ervoor dat het individu geneigd was om zich in het collectief in te voegen. Het afwijkende schikte zich naar het algemeen geldende. Katholiek zijn had met een collectieve identiteit van doen die niet ter discussie stond.
Het zijn vooral de onkerkelijke katholieken voor wie katholiciteit ook vandaag de dag een collectieve kleur heeft. Met het ’wij zijn katholiek’ doelt men niet op een persoonlijk gekozen kerkelijke betrokkenheid of op godsdienstige opvattingen. Men bedoelt er vooral mee dat men deel is van een westerse cultuur waarvan de christelijke/katholieke godsdienst het fundament vormt. Vooral onkerkelijke katholieken uiten hun verlangen naar een gemeenschap die veilig en overzichtelijk is. Het is voornamelijk onder deze groep dat andere culturen en religies als een bedreiging worden gezien voor de verdere ontwikkeling van deze samenleving. Die argwaan treft trouwens niet alleen de islam maar ook de katholieke kerk. En het is vooral onder de onkerkelijke katholieken dat de westerse identiteit vast wordt gelegd, in bekend veronderstelde en niet ter discussie staande patronen. Het conventionele katholicisme uit het midden van de vorige eeuw leeft in een nieuwe vorm voort onder de onkerkelijk geworden katholieken die niet vertrouwd zijn geraakt met nieuwere en meer open kerkelijke inzichten.
