Het gebeurde in het Zuiden

(1)

oocU.MENTA T/ECENTRUM NEDERLANDSE POLITIEKE

PARTIJEN

Terreur en haar effecten

Ook in Nederland ontwikkelt zich een bizarre politieke folklore om in voorkomende gevallen bommen te plaatsen. Prinsjesdag, het voorlezen van de regerings- verklaring, de Olympische Spelen in Amsterdam

- voor enkele individuen is het reden genoeg een hel- se machine tot ontploffing te brengen. Als reactie is er besmuikt gegrinnik of schouderophalen. Er is ook die laffe vorm van begrip, niet voor het middel natuurlijk, wel voor het doel. Maar is er enig doel dat door het leggen van bommen bevorderd kan worden?

Frankrijk wordt geteisterd door een reeks bomaansla- gen, waarbij mensen blindelings worden gedood.

Welk doel rechtvaardigt het doden van mensen, die niets doen behalve hun boodschappen? Heeft de Ne- derlandse bommenlegger een bom ontwikkeld, die tussen mensen en materiële zaken onderscheid kan maken?

Het leggen van bommen is het middel van de onver- zoenlijk en onverantwoordelijke, die bij het nastreven van zijn doeleinden de menselijke maat uit het oog heeft verloren. Het is de manifestatie van de zelfzuch- tige liefde voor geweld als schijnbaar eenvoudige oplossing voor ingewikkelde problemen.

De politieke effecten van deze acties zijn slechts ave- rechts. Wat zij aantonen, is de uiterste kwetsbaarheid van onze open en democratische samenleving. Onze samenleving is niet afdoende tegen dergelijke daden van terreur te beschermen zonder die essentiële kenmerken van openheid en democratie, die haar het ver- dedigen waard maken, overboord te zetten.

Juist deze omstandigheid stelt politici voor een bijtend dilemma. Enerzijds kan men niet doof blijven voor de roep vanuit de bevolking om bescherming en veilig- heid. Anderzijds zijn er nauwelijks effectieve veilig- heidsmaatregelen te nemen. De uitweg, die de aanbe- veling om de oorzaken van het terrorisme weg te nemen, lijkt te bieden, is meer schijn dan werkelijkheid.

Vaak is onduidelijk, wat die oorzaken precies zijn.

Dikwijls ook is het mogelijk op korte of wat langere termijn die oorzaken weg te nemen, als de politieke wenselijkheid daartoe al zou bestaan.

In dergelijke omstandigheden is de verleiding voor politici groot om te vluchten in politieke symboliek, in de zich zelf overschreeuwende retoriek van hardheid en vergelding. Het stigmatiseren van bepaalde bevol- kingsgroepen loert om de hoek, het beperken van de vrijheden en rechten van alle burgers, verdedigd als noodzakelijk voor de bestrijding van het terrorisme, is een volgende stap. De gevaren daarvan zijn overdui- delijk. Bommen kunnen een open en democratische samenleving niet vernietigen, onbezonnen reacties erop wel.

Koen Koch

Politicoloog, verbonden aan de Erasmus Universiteit te Rotterdam

socialisme en democratie nummer 10

293 oktober 1986

(2)

(3)

Politieke verandering sedert 1966

Het jaar 1966 geldt in de hedendaagse politieke geschiedschrijving als het begin van verregaande politieke veran- deringen in Nederland. Bij de verkiezingen voor Provinciale Staten in dat jaar verloren zowel de KVP als de PvdA belangrijke delen van hun aanhang. Nog geen halfjaar daarna zou de nog maar tweejaar oude coalitie van PvdA, KVP en ARP aan de gevolgen van die klap bezwijken. De Partij van de Arbeid wist zich na een dieptepunt in 1967 geleidelijk weer te herstellen en zij zou zelfs naar nieuwe electorale hoogtepunten groeien, in 1977 en 1986. Het verlies van de KVP bleek echter niet alleen blijvend, het verergerde in snel tempo, totdat zij nog net op tijd 'genezing' vond in de veilige armen van het CDA.

Wat is er in die twintigjaren met de katholieke kiezer gebeurd? Die vraag is extra intrigerend geworden sedert de uitslagen bekend werden van de verkiezingen voor gemeenteraden en Tweede Kamer, respectievelijk in maart en mei van dit jaar. Daarbij immers leek het katholieke deel van het kiezersvolk ruim uit de pas te lopen vergeleken met de marsroute van de meeste kiezers. Was dat overigens wel zo?

Dittrich, Tops en Welten verschaffen in hun analyse van twintig jaar deconfessionalisering van de katholieke kiezers daarover uitsluitsel. Alle drie onderzoekers hebben zich in de laatste jaren gespecialiseerd in het lokale kiesgedrag van katholieke burgers, in het bijzonder in de steden en dorpen van de provincie Limburg, dat eens zo onneembare bolwerk van de Katholieke Volks Partij.

Het jaar 1966 was tevens het begin van verandering in politieke groepsvorming. In het najaar ontstond de partij D' 66 (die inmiddels zijn apostrophe ergens onderweg heeft achtergelaten), maar daarnaast vormde zich in de Partij van de Arbeid, hevig gestimuleerd door verkiezingsnederlaag en kabinetscrisis een groep rond het pamflet 'Tien over Rood' en noemde zichzelf, naar Amerikaans voorbeeld, 'Nieuw Links'. Verandering opnieuw met blijvende gevolgen: nu niet aan de basis, maar in het politieke kader en in opvattingen over taak en plaats van de Partij van de Arbeid. Paul Lucardie beschrijft en analyseert wat er van die vernieuwing op het politieke midden- en topniveau terecht is gekomen.

Beide ontwikkelingen - deconfessionalisering en interne vernieuwing - lijken in de PvdA na twintig jaar te hebben geleid tot gemengde gevoelens: zo veel meer kiezers (vooral in potentie) dan in de jaren zestig, maar waar is de macht intussen gebleven?

Het gebeurde in het Zuiden

De Tweede-Kamerverkiezing van 21 mei heeft vrijwel iedereen verrast. Politici, opiniepeilers en allerlei andere deskundigen hebben, meestal met verbazing en verwondering, gadegeslagen wat de Nederlandse kiezers teweeg hadden gebracht. In de analyses werd vooral aandacht besteed aan het verschil tussen de opiniepeilingen en de werkelijke uitslag en ook aan de re- gionale verschillen in de uitslagen. Dat laatste was vooral van belang vanwege de verwachte grote verkiezingswinst van de PvdA in de (voormalige) CDA- bolwerken. In deze bijdrage nemen wij de uitslagen in de katholieke gebieden nader onder de loep. ¹Aller- eerst wordt ingegaan op de neergang die met name de

KVP in de jaren zestig en zeventig heeft ondergaan.² Vervolgens wordt ingegaan op de verkiezing van 1977 die voor CDA en PvdA een 'keerpunt' betekende. Tot slot wordt stilgestaan bij de verkiezingen van 1986 en worden enkele conclusies geformuleerd.

De teloorgang van de KVP

De dramatische electorale afkalving van de KVP is een van de meest fascinerende verschijnselen uit de recente geschiedenis van de Nederlandse politiek. In 1963 behaalde deze partij nog het beste verkiezingsresultaat uit haar geschiedenis: met 31.9 procent werd zij met vlag en wimpel Nederlands grootste partij. Negen jaar

K.L.L.M. Dittrich/ P.W. Tops/R.G. Wellen Allen zijn verbonden aan de juridische faculteit van de

Rijksuniversiteit Limburg te Maastricht·

295 oktober 1986

(4)

- en drie verkiezingen - later was van deze superiori- teit niets meer over: in 1972 werden nog slechts 17.7 procent van de stemmen behaald. In de katholieke gemeenten was de achteruitgang nog dramatischer; hier liep het stemmental van de KVP in een klein decen- nium terug van 75.1 procent naar 41.1 procent. De in verwarring verkerende partij deed nauwelijks pogin- gen dit ongunstige tij te keren. Alle kaarten werden gezet op een toen nog ongewis lijkende vlucht naar voren: de samensmelting met ARP en CHU in één christen-democratisch partijverband.

Wat was de achtergrond, de oorzaak van deze radicale afbrokkeling van het electoraat van de KVP? We weten dat er in de loop van de jaren zestig een storm van verandering over de Nederlandse politiek trok, die de traditionele pijlers van die politiek - op zulk een beel- dende wijze beschreven door Lijphart en Daalder³-

wegblies en de Nederlandse kiezer op drift deed raken.

Deze veranderingen beroerden echter alle partijen;

waarom werd nu juist de katholieke partij er in zo on- evenredige mate door getroffen?

In zijn proefschrift heeft Bakvis gewezen op de zeer belangrijke rol die de kerk - of beter: de kerkelijke organisatie, en dan met name de top ervan - heeft gespeeld bij de opbouw, maar ook bij de teloorgang van de katholieke eenheidspartij. ⁴Bij de opbouw van deze eenheidspartij waren de interventies van de kerk van doorslaggevend belang. Voornamelijk omdat de bisschoppen regelmatig wezen op het belang van eenheid onder de katholieken, eenheid ook in de politiek, slaagde de KVP erin het grootste deel van de katholieke stemmers op zich te verenigen.

Een dergelijke van bovenaf opgelegde, inhoudelijk weinig inspirerende - want louter strategische - mo- tivatie om KVP te stemmen, vormde evenwel een zeer wankel fundament voor de electorale kracht van de katholieke partij. Dat bleek toen aan het begin van de jaren zestig het episcopaat door intellectuelen en de lagere geledingen van de katholieke hiërachie werd uit- gedaagd om het katholieke geloof van een nieuwe inhoud te voorzien. De bisschoppen traden de vernieuwers en hun voorstellen aanvankelijk welwillend tege- moet. Bakvis wijst er-op, dat deze welwillendheid niet in de eerste plaats voortvloeide uit inhoudelijke verwantschap met de voorgestelde vernieuwingen. Eer- der was er sprake van een 'crisis-management', waarin het episcopaat zich liet leiden door overwegingen, die veel gelijkenis vertoonden met die welke eerder waren gebruikt om de politieke macht van de katholieken op te bouwen. 5 Opnieuw stond namelijk - naast een zeker besef, dat de katholieke organisatie zich aan de moderne tijden moest aanpassen - de wens centraal om de eenheid onder de katholieken, de 'Heilige Een- heid', te bewaren. Een bruut optreden tegen de vernieuwers zou ongetwijfeld tot een breuk hebben geleid. Vandaar de welwillendheid, in de hoop dat door deze benadering de vernieuwingen soepel in de be- staande katholieke beweging konden worden geïnte- greerd. Het was echter juist de inhoud van de gepropa- geerde veranderingen - minder hiërarchische bepa- lingen van 'goed' katholiek gedrag, meer ruimte voor individuele verantwoordelijkheid -, die een aanslag

pleegde op de pijlers onder het succes van de katholieke beweging: het strak geleidde en gedisciplineerde optreden als één katholieke subcultuur, als één katholieke zuil. De verslapping van deze organisatorische banden leidde via een afname van de religieuze orthodoxie al snel tot een vermindering van de politieke orthodoxie. Via de gekozen benadering, welwillendheid jegens de vernieuwers, werd nu juist datgene opgeroe- pen wat men had willen voorkomen: erosie van de katholieke eenheid.

De KVP ondertussen, slaagde er niet in om op eigen kracht, zonder de stevige rugdekking van de kerkelijke hiërarchie, haar positie te handhaven. Volgens Bakvis was daarbij van groot belang dat de KVP niet sterk geworteld was in het katholieke volksdeel. ⁶ KVP-stemmen was onderdeel van het 'katholiek- zijn'; men deed het met dezelfde vanzelfsprekendheid als men zijn kinderen naar de katholieke school stuurde of geabonneerd was op de gids van de katholieke radio-omroep. Men stemde niet uit innerlijke overtuiging op de KVP, maar omdat het nu eenmaal onderdeel was van de katholieke 'way of life'. Deze instrumentele houding ten opzichte van de KVP was mede te herleiden tot de beperkte mate waarin deze zich als een volwaardige politieke partij, met uit- gewerkte en doordachte beginselen partijpro- gramma's, kon profileren. De KVP moest als partij immers geheel verschillende sociale groepen - met soms sterk tegengestelde belangen - dienen. Het werd daardoor moeilijk een sterke ideologische en organisatorische identiteit en wervingskracht te ontwikkelen.¹Voor de KVP schikte een pragmatische, weinig geprofileerde politieke koers het beste.

Toen echter de KVP-organisatie in de jaren zestig onder sterke druk kwam te staan, sloeg dit voordeel van lage profilering om in een belangrijk nadeel. Men miste zowel organisatorisch als ideologisch de be- kwaamheid en ervaring, om - nu de organisatie in het defensief was gedrongen en de externe steun was weg- gevallen - op eigen kracht een strategie te ontwikkelen, die aan de afbrokkeling een einde kon maken.

Waar andere traditionele partijen - zoals de PvdA en de ARP - er wel in slaagden om nieuwe, aanspre- kende vormen en gedachten te ontwikkelen, daar liet de KVP de ontwikkelingen ogenschijnlijk moedeloos over zich heenkomen. In de analyse van Bakvis is soms grote verbazing te lezen over het gemak waarmee de KVP zich 'naar de slachtbank laat leiden'. 8 Geen ster- kere inhoudelijke profilering, geen strakkere organisatorische opbouw, geen gedisciplineerdere verkie- zingscampagnes, niets van dit alles werd serieus aan- gepakt.

Zo zien we, dat dezelfde mechanismen die de KVP tot aan het begin van de jaren zestig zo succesvol maakten, ook mede ten grondslag lagen aan haar teloorgang. Dit kan - naast algemenere, maatschappelijke veranderingen - mede verklaren waarom de KVP zo- veel electorale werfkracht verloor, en waarom dit verschijnsel zich in zulk een extreem sterke en snelle mate bij de KVP voordeed.

(5)

Het feitelijke stemgedrag

a. Stemgedrag en katholieke religie

Op welke wijze heeft de electorale aftakeling van de KVP zich voltrokken? Wat waren de kenmerken van het kiezersgedrag, dat tot de grote verliezen van de KVP leidde? Naar deze en andere vragen is inmiddels vrij veel onderzoek gedaan, met name wat betreft de periode 1963-1977. De belangrijkste bevindingen laten we hier de revue passeren. ⁹

In 1963 stemde nog 78 .. 5 procent van alle katholieken op de KVP; in 1972 was dit percentage gedaald tot 39.6. Aan de beslissing van deze grote groep van katholieke kiezers om niet langer KVP te stemmen, kunnen drie verschillende processen ten grondslag liggen:^IO

a. ontkerkelijking (secularisatie): men besluit zich niet langer als lid van de katholieke kerk te beschouwen. Hiermee vervalt min of meer automatisch het motief om KVP te stemmen.

b. ontzuiling: men blijft lid van de katholieke kerk, maar is van mening dat dit lidmaatschap geen consequenties meer heeft voor het stemgedrag; religieuze overtuiging en politieke voorkeur worden losgekop- peld.

c. vermindering van de orthodoxie: men blijft lid van de katholieke kerk, maar leeft minder streng naar de officiële, orthodoxe regels (een veel gebruikte indica- tie daarvoor is de frequentie waarmee men ter kerke gaat). Voor deze groep van kiezers is het KVP-(of confessioneel-) stemmen geen automatisme meer; hun stem moet steeds gewonnen worden. II

De onder b. en c. genoemde processen zijn in zoverre vergelijkbaar, dat ze beide een gevolg zijn van een ver- zwakking van de relatie tussen geloofsovertuiging en politiek; samen kunnen zij ook als deconfessionalise- ring worden aangeduid. 12

Het onderscheiden van deze drie processen, die overigens niet gescheiden worden door waterdichte schot- ten, maar in elkaar overvloeien, is niet alleen van belang vanwege de verschillende motieven voor veranderd kiezersgedrag, die er aan ten grondslag liggen, maar ook vanwege de politieke implicaties. Immers, kiezers die zijn ontkerkelijkt of ontzuild, lijken defini- tief verloren voor de katholieke/confessionele partij.

Dit geldt in mindere mate voor de kiezers met een lagere religieuze orthodoxie; zij blijven immers deel uit maken van de katholieke culturele omgeving en zij wijzen niet per se een verband tussen hun geloofsovertuiging en hun politieke voorkeur af. Het zijn kiezers, die de ene keer, als de confessionele partij hen niet be- valt, niet of niet-religieus stemmen en de andere keer, als de confessionele politiek hen aanstaat, weer met een gerust hart op de KVP /het CDA stemmen.

Welke vorm van afvallig katholiek stemgedrag was nu de dominante? In zijn studie naar de op drift geraakte Nederlandse kiezer, komt Andeweg tot de volgende conclusies:

1. Het verlies van de KVP werd niet veroorzaakt door een grootscheepse ontkerkelijking van katholieke ge- lovigen; niet alleen was het aantal afvalligen zeer laag

(3 procent tussen 1960 en 1971), maar bovendien werd deze geringe secularisatie gecompenseerd door demo- grafische factoren (zoals de hoge geboortecijfers). 13

2. Ook de ontzuiling heeft relatief weinig bijgedragen aan het verlies van de KVP. Het percentage kerkbezoekers (meer of minder regelmatig), dat op de KVP /het CDA stemde veranderde nauwelijks tussen 1966 en 1977. Als zich geen ontzuiling had voorgedaan zou in 1977 49.1 procent van de confessionele katholieke kiezers op het CDA hebben gestemd; in werkelijkheid was het percentage maar weinig lager (45.5 procent). 14

3. De conclusie moet dan ook zijn, dat het enorme KVP-verlies tussen 1963 en 1977 voornamelijk een gevolg is geweest van een erosie van de katholieke orthodoxie. Individuele katholieken lieten zich minder gele- gen liggen aan wat de kerkelijke organisatie hen voor- schreef. Zij namen het minder nauw met de officiële regels. Voor het politiek gedrag van de katholieken had dit grote consequenties. Tussen religieuze orthodoxie en partij voorkeur bestond immers een sterke relatie. In 1966 stemde bijvoorbeeld 71.7 procent van de regelmatige kerkbezoekers op de KVP; en voor de niet-regelmatige kerkgangers was dit percentage 34.7.

In 1977 zijn deze percentages nauwelijks veranderd (respectievelijk 67.8 en 31.2). Wat wel veranderde is het aantal regelmatige kerkbezoekers: in 1966 woonde nog 86.6 procent van alle katholieken regelmatig de mis bij, in 1977 was dit nog maar 38.9 procent. I 5

De enorme daling van het aantal KVP stemmen hing dus vooral samen met de vermindering van de katholieke orthodoxie. Wanneer de katholieken eenmaal de stap hadden genomen om met een of meer officiële kerkelijke regels te breken, dan was het blijkbaar ook geen probleem meer om buiten de direct religieuze sfeer tot een meer zelfstandige afweging te komen. Be- langrijk is echter, dat deze kiezers zich niet principieel van de confessionele politiek distantieerden. Slechts het automatisme waarmee zij KVP stemden kwam te vervallen. Voortaan moest de confessionele partij moeite doen om hun stem te veroveren. 16

Het onderscheiden van de drie processen waarin katholieke kiezers loskwamen van het stemmen op de KVP is nog van belang vanwege een andere reden. De- ze heeft betrekking op wat er met de voormalige KVP- stemmen gebeurde: naar welke partijen gingen zij?

Andeweg heeft erop gewezen, dat de geseculariseerde kiezers voornamelijk aan de PvdA ten goede zijn gekomen, terwijl de gedeconfessionaliseerde kiezers eerder hun stem op de VVD uitbrachten. I? Met betrekking tot de mate van religieuze orthodoxie kwamen Miller en Stouthard tot een soortgelijke conclusie. De minst orthodoxe kiezers stemmen het meest op de linkse partijen, terwijl de orthodoxere kiezers - als zij niet confessioneel stemmen - eerder geneigd zijn op de rechtse partij(en) te stemmen. ¹⁸

De conclusie kan hier dus luiden, dat de PvdA het hoogste scoort onder die niet-confessionele katholieke kiezers, waarvoor religie geen of slechts een beperkte betekenis heeft. De VVD scoort beter onder de niet- confessioneel stemmende katholieke kiezer, voor wie religie nog wel een rol van betekenis speelt. Het lijkt

(6)

ons plausibel - zonder dit met harde cijfers te kunnen onderbouwen - dat de concurrentie tussen CDA en VVD voor de stemmen van de meer orthodoxe katholieken zeer sterk zal zijn, en dat er van verkiezing tot verkiezing een vrij sterke onderlinge uitwisseling kan plaatsvinden. Het nieuwe electoraat van de PvdA lijkt daarentegen minder kwetsbaar voor toenaderingspo- gingen van het CDA (Dat betekent overigens voor de PvdA geenszins dat zij van deze stemmen verzekerd is;

niet stemmen blijft immers een reële optie).

Een met het voorgaande samenhangende aspect van het electoraal gedrag van katholieke kiezers is, dat zij niet direct de overstap maakten van KVP naar PvdA of VVD.19 De weg naar deze partijen verliep dikwijl langs een van de nieuwe kleine partijen (D'66, PPR, DS'70, eerder ook Boerenpartij) of langs het niet- stemmen. Blijkbaar was de stap in één keer van de KVP naar de voorheen sterk verketterde partijen te groot. Hieruit valt mede te verklaren, dat de PvdA pas vrij laat van de deconfessionalisering profiteerde (namelijk in 1977, toen het tempo van deconfessionalisering al zeer laag was geworden).

b. Andere aspecten van het stemgedrag

De electorale afkalving van de KVP was niet klasse- specifiek. Het waren dus niet de arbeiders, die en masse de KVP verlieten. De electorale teruggang verliep in de diverse klassen in min of meer evenredige mate. Bakvis geeft cijfers voor 1970: 57.5 procent van de werkende klasse, 58.3 procent van de middenklasse en 57.7 procent van de hogere katholieke middenklasse stemde toen nog KVP. 20 Ook Andeweg komt tot de conclusie dat er geen bewijs is voor de hypothese dat het verlies van de religieuze partijen herleid kan worden tot specifieke sociale klassen. 21

Voor de PvdA moet dit een verrassend gegeven zijn geweest; zij heeft immers altijd wat verbaasd aangeke- ken tegen het feit dat grote groepen katholieke arbeiders hun religieuze overtuiging lieten prevaleren boven hun 'klassebelang' ! Dat deconfessionalisering echter niet herleid kan worden tot een versterkt klasse- bewustzijn onder katholieke arbeiders, blijkt uit het feit dat het verschijnsel zich onder alle sociale groepen in even sterke mate voordeed.

In één beroepsgroep - die van de agrariërs - was de teruggang van de KVP erg gering. In 1970 stemde nog 83.6 procent van hen op de KVP. Ter vergelijking: bij de loontrekkenden en de zelfstandigen waren deze percentages respectievelijk 51.0 en 51.4. Meer in het algemeen was er trouwens sprake van een aanzienlijk verschil tussen het platteland en de meer verstedelijkte gebieden in tempo van deconfessionalisering.

Tabel 1: confessionele steun in katholieke gemeenten naar urbanisatiegraad, 1963-1977

platteland verstedelijkt steden platteland

1963 87.70/0 81.5% 69.50/0

1977 61.8% 48.4% 36.7%

verschil 25.9% 33.1% 32.8%

% 80.0

70.0

60,0

50,0

40,0

30,0

24.0 36.0

30,0

20,0

10,0 24,0 20,0

10,0

20,0

I

I I I I I +37,7%

1 I I I I

= A. K. gemeenten

- - - - = overig Nederland

KVP·AA·CH CDA

I I

L

^I ⁺^25,1%

---J"

I

^{+18,1% +}^J5% ^+lt,3%

I

⁺^14,4%

" I I I + 16,6% I

'l.. ___ I I I )

~ ____ J ____ J I / / ---_J...-"

'63 '67 '71 'n '81 '82 '86

verkiezingsjaren

Grafiek 1. Stemmenpercentages drie grote partijen bij Tweede Kamerverkiezingen sinds 1963, uitgesplitst naar katholieke en overige gemeenten.

Tabel 1 laat ons zien, dat tussen 1963 en 1977 de mate waarin confessioneel werd gestemd op' het platteland hoger was dan op het verstedelijkte platteland of in de stedelijke gebieden. Tevens was het tempo van deconfessionalisering in deze twee meer verstedelijkte cate- gorieën aanmerkelijk hoger dan op het platteland.

Ook bij Miller en Stouthard was de urbanisatiegraad de enige variabele die samenhing met de mate van religieuze orthodoxie. Naarmate de urbanisatie hoger werd, verminderde de orthodoxie. Zij verklaren dit uit het feit, dat de religieuze orthodoxie in sterke mate wordt beïnvloed door de normen in een lokale ge- meenschap. Naarmate er minder mogelijkheden zijn om risicoloos van deze normen af te wijken, zal deconfessionalisering minder snel om zich heen grijpen. 22 Een laatste hier relevant aspect van het electoraal gedrag van katholieke kiezers betreft het feit, dat het grote verschillen vertoonde tussen Tweede-Kamer verkiezingen enerzijds en Provinciale Staten en gemeenteraadsverkiezingen anderzijds.²¹ De confessionele partijen scoren in het algemeen hoger bij verkiezingen voor deze lagere publiekrechtelijke lichamen. Voor met name de PvdA, en in mindere mate de VVD, ligt dit andersom; zij scoren vaak hoger bij parlementsver- kiezingen. In katholieke gemeenten doet dit verschijnsel zich in versterkte mate voor. 24

(7)

- - - -- - - - -

De kentering van 1977

In grafiek 1 wordt het netto-resultaat van de in de vorige paragrafen beschreven ontwikkelingen samengevat en aangevuld met gegevens over de periode 1977-1986.

De grafiek geeft voor CDA, PvdA en VVD de ver kiezingsresultaten in de katholieke gemeenten en in de niet-katholieke gemeenten voor de periode 1963-1986.

Wat valt op aan de grafiek?

a. De confessiohele partijen kennen een zeer sterke electorale achteruitgang in de periode 1963-1972; deze achteruitgang verloopt in de katholieke gemeenten aanmerkelijk sterker dan in de niet-katholieke gemeenten. Het onderlinge verschil in confessionele stemmen percentages wordt daardoor ook steeds kleiner. Vanaf 1977 tot 1982 is het electorale verloop van de confessionele partijen zeer gering; voorzover er al sprake is van voortzettende deconfessionalisering, is deze bijna tot een minimum gereduceerd. Dit geldt zowel voor de katholieke als voor de niet-katholieke gemeenten. Voor de confessionele partij is het verkie- zingsjaar 1977 dus een belangrijk breukpunt geweest;

zij slaagt er in dat jaar in de electorale afkalving vrijwel tot staan te brengen, .zowel in de katholieke als in de niet-katholieke gemeenten. De totstandkoming van het CDA is dus een succesvolle zet tegen de omvangrij- ke electorale verliezen uit het voorafgaande decen- nium (een gebeurtenis die bovendien niet slechts tijde- lijk een rem heeft gezet op de confessionele achteruitgang, zoals menigeen toen nog verwachtte).

b. De PvdA profiteert het meest van de deconfessionalisering bij de verkiezingen van 1977: in dat jaar maakt zij in de katholieke gemeenten een progressie van bijna 9 procent, een vooruitgang die bij geen andere verkiezing wordt overtroffen, en die aanmerkelijk sterker is dan in de niet-katholieke gemeenten. In dat jaar komt ook een einde aan de vermindering van het verschil in de PvdA-stemmen tussen de katholieke en de niet-katholieke gemeenten. In de vijf verkiezingen tussen 1963 en 1977 is dit verschil gereduceerd van 19.7 procent tot 6.8 procent. Na 1977 blijft het enkele verkiezingen ongeveer op dit niveau 'hangen'. Ook voor de socialisten is 1977 dus een breukpunt; niet alleen behalen zij hun beste resultaat (tot dan toe), maar ook komt er (voorlopig) een einde aan het inhalen van de electorale 'achterstandssituatie' in de katholieke gemeenten.

c. Voor de VVD geldt, dat zij een verkiezing eerder dan de PvdA de 'grote sprong voorwaarts' maakt in de katholieke gemeenten, namelijk in 1972. Tien jaar later wordt dit succes nog eens herhaald, hoewel het verschil tussen de katholieke en de niet-katholieke gemeenten dan minder groot is dan in 1972. Voorts geldt voor de VVD, dat al vanaf 1971 de afstand tussen katholieke en niet-katholieke gemeenten vrij klein is (zeker in vergelijking met CDA en PvdA).

Voor CDA en PvdA was 1977 een belangrijk verkie- zingsjaar en een breukpunt in hun ontwikkeling, zeker voor wat betreft de verschillen tussen katholieke en niet-katholieke gemeenten. Na dat jaar blijven de verkiezingsresultaten van deze partijen betrekkelijk stabiel: de jaren '81 en '82 bieden wat dit betreft geen nieuwe ontwikkelingen.

Hooggespannen verwachtingen

Meer dan ooit was bij de Kamerverkiezingen van 1986 de aandacht van de grote partijen op het katholieke Zuiden gericht. De provincies Brabant en Limburg le- ken van de campagneteams een voorkeursbehandeling te krijgen waar het ging om het organiseren van grote bijeenkomsten, belangrijke spreekbeurten en congres- sen. In de weken vóór 21 mei was het in het Zuiden een komen en gaan van ministers, Kamerleden en andere partijkopstukken. Vanwaar deze grote belangstel- ling?

De uitslag van de in maart gehouden gemeenteraadsverkiezingen leek in het Zuiden het meest spectaculair en week daar nauwelijks af van het beeld dat de opiniepeilingen al veel langer te zien hadden gegeven: een aanzienlijke winst voor de PvdA, een klein verlies voor het CDA en een fors verlies voor de VVD. De ver- kiezingsuitslagen van de meeste Zuidnederlandse steden gaven voedsel aan de veronderstelling dat de PvdA - net als in 1977 - een bijzonder grote winst te wachten stond. Hooggespannen verwachtingen dus bij de PvdA met het oog op de Kamerverkiezingen in mei, want met de nodige slagen om de arm was toch de algehele tendens onder politici en pers om de raadsv~r

kiezingen te zien als een grote generale repetitie en als graadmeter voor de nog komende Tweede-Kamerver- kiezingen. Aangezien het voortbestaan van de coalitie van CDA en VVD - dè inzet van de Kamerverkiezin- gen - in de opiniepeilingen tot op de laatste dag aan een zijden koordje hing en de strijd meer dan ooit in het teken kwam te staan van de slag om de zwevende kiezer, werd de campagne in het Zuiden, waar grote groepen kiezers op drift schenen te zijn geraakt, speer- punt van de verkiezingsstrategie.

Toch ontbrak het in het concert van verwachtingsvolle tonen ook niet aan relativerende geluiden, niet in de laatste plaats uit het Zuiden zelf. ²⁵Zo werd gewezen op de rol die de plaatselijke lijsten in het Zuiden speel- den, maar vooral werd de nadruk gelegd op het grote verschil dat te constateren viel tussen stad en platteland. Duidelijk werd gemaakt dat op de verkiezings- avond zelf de blik wat al te nadrukkelijk op de steden was gericht en dat het platteland veel minder eenduidi- ge uitslagen liet zien. Het 'historische' karakter dat op de uitslag van 19 maart was geplakt, kon weleens veel meer een inhaaleffect zijn (kiezers stemden bij de raadsverkiezingen in de steden zoals zij dat al eerder bij de Kamerverkiezingen hadden gedaan) dan dat er werkelijk sprake was van grote structurele veranderingen. In de euroforie van de plaatselijke enorme winsten en de zich nog steeds gunstig ontwikkelende opiniepeilingen werden de waarschuwingen meer als zwartkijkerij dan als serieuze analyses beschouwd.

1986: einde van een illusie of opnieuw een stap voorwaarts?

De voor de PvdA hooggespannen verwachtingen kwamen op 21 mei nauwelijks uit. De winst was weliswaar groot, maar stond in geen verhouding tot het opti- misme waarmee velen - tot op de laatste dag - de verkiezingen waren ingegaan. Tel daarbij op dat CDA en· VVD ruim boven de 75 zetels eindigden en het is

(8)

duidelijk dat de teleurstelling in de PvdA groot was. Toen bovendien bleek dat Lubbers een overweldigen- de verkiezingswinst had behaald, leek het er sterk op dat alles waarvoor in de periode 1982-1986 met zeer veel inzet was gestreden, was mislukt.

De katholieke gebieden weken wat de trend betreft nauwelijks af van de rest van Nederland. CDA en PvdA wonnen, de VVD verloor. De vergelijking tussen de katholieke gebieden en de rest van Nederland brengt echter interessante nuances aan het licht (zie tabel 2). Zo is de winst van het CDA in de katholieke gebieden duidelijk lager dan in de rest van het land, terwijl de PvdA in de katholieke gebieden aanzienlijk meer gewonnen heeft.

Tabel 2. Stemmenpercentages drie grote partijen bij de Tweede-kamerverkiezingen van 1982 en 1986 in Nederland totaal en uitgesplitst naar katholieke gemeenten en overige gemeenten.

Nederland RK- Overige

totaal gemeenten gemeenten '82 '86 '82 '86 '82 '86 CDA 29,4 34,6 41,7 45,2 25,1 30,8 PvdA 30,4 33,3 24,9 31,0 32,3 34,1 VVD 23,1 17,4 20,9 13,8 23,8 18,7

Verrassend genoeg leed de VVD in de katholieke gemeenten een gigantisch verlies, waardoor de winst die de VVD sinds 1972 had behaald, in een klap verdween.

Het is in elk geval duidelijk dat de PvdA in de katholieke gemeenten numeriek de grote winnaar is; daarte- genover staat dat dit resultaat maar een luttele twee procent beter is dan in 1977 en dat de CDA-winst opmerkelijk genoemd mag worden gezien het feit dat het CDA sinds 1963 constant aanhang verloor.

In het voorgaande hebben wij al gewezen op het onderscheid steden - platteland, dat cruciaal was om de uitslag van de gemeenteraadsverkiezingen van 1986 met name in het Zuiden goed te kunnen interpreteren.

Een groot verschil kon geconstateerd worden tussen de verkiezingsresultaten op het platteland en de steden. Speelt de urbanisatie ook bij de Tweede-kamerverkiezingen een grote rol? De cijfers van 1986 van de katholieke gemeenten zijn in tabel 3 gerangschikt naar urbanisatiegraad.

Tabel 3. Stemmenpercentages van drie grote partijen bij Tweede-Kamerverkiezingen 1986, gerang- schikt naar urbanisatiegraad

CDA PvdA VVD

AI-4 61,3 19,0 12,7

BI-3 48,7 27,7 14,3

CI-5 36,9 37,8 13,8

Uit deze tabel blijkt dat het CDA in de plattelandsgemeenten nog steeds als overheersende politieke macht gezien kan worden. Bijna twee derde van het totaal

aantal stemmen wordt daar op het CDA uitgebracht.

De cijfers van de PvdA en VVD steken daar uiterst schamel bij af.

Ook in de verstedelijkte plattelands- en forensenge- meenten is het CDA in 1986 nog overheersend: bijna de helft van de stemmen en aanzienlijk meer stemmen dan PvdA en VVD gezamenlijk. De steden laten echter een ander beeld zien: de PvdA is in de katholieke steden de grootste partij. De afstand tot het CDA is weliswaar klein, maar het verschil met de vorige cate- gorieën gemeenten is heel groot. In de steden kan de PvdA als gelijkwaardig aan het CDA beschouwd worden. Een nog fijner onderscheid naar urbanisatiegraad laat zien, dat met name in de grootste gemeenten (die met meer dan 100.000 inwoners) de PvdA aanzienlijk hogere percentages stemmen behaalt dan het

CDA.26 Dáár kan de situatie dan ook als gunstig voor

de PvdA gezien worden. Dat kan niet gezegd worden van het platteland. Een analyse van de eerdere verkiezingsjaren leert ons dat de stemverhoudingen in de katholieke plattelandsgemeenten sinds de jaren zeventig opmerkelijk stabiel zijn geworden. Zo behaalden CDA, PvdA en VVD in 1977 respectievelijk 61.8,17.2 en 12.5 procent van de stemmen en in 1982 respectievelijk 60.7 15.0 en 19.7 procent. Deze cijfers wijken slechts marginaal af van die van 1986. In de plattelandsgemeenten slaagt de PvdA er blijkbaar niet in de macht van het CDA te breken.

Bij de PvdA overheerste dus teleurstelling, ook in het Zuiden. Immers, nog één week voor de verkiezingen werd voorspeld dat de PvdA in Limburg groter zou kunnen worden dan het CDA. De verkiezingsuitslag liet echter zien dat het CDA nog 12 procent groter was dan de PvdA. Dankzij een enquête die een week na de verkiezingen werd gehouden en waarbij dezelfde per- sonen werden ondervraagd als een week vóór de verkiezingen, is inzicht verkregen in het kiesgedrag van de Limburgse kiezers.27 Uit dit onderzoek blijkt dat het CDA in de laatste week voor de verkiezingen zowel van de PvdA, VVD en D66 (de 'switchers') als van de 'twijfelaars' (dat wil zeggen van degenen, die bij de eerste ondervraging nog geen partij keuze hadden be- paald) veel kiezers heeft overgenomen. De helft van de twijfelaars zegt zijn keuze in de laatste week te hebben gemaakt, terwijl de helft (!) van de 'switchers' naar het CDA de keuze in de laatste twee dagen gemaakt blijkt te hebben. Deze laatste groep deelt bovendien mee dat de persoon van Lubbers en de tv-debatten de belangrijkste argumenten zijn geweest om naar het CDA over te stappen. Ook voor de twijfelaars zijn dit twee van de belangrijkste motieven om CDA te stemmen.

Daarnaast worden door de twijfelaars allerlei partij- programmatische argumenten naar voren gebracht.

De laatste week voor de verkiezing~n is ook het Lim- burgse electoraat flink in beroering geweest. Vooral het CDA blijkt het in de laatste week goed gedaan te hebben. Voor de andere partijen moet met name de cruciale rol die de tv-debatten hebben gespeeld, reden zijn voor interne gedachtenwisseling.

De persoon van lijsttrekker Lubbers was ook in het Zuiden voor het CDA dus van eminent belang. Dat gold veel minder voor de lijstduwer van de PvdA,

(9)

Wim Kok. Door sommigen werd verwacht dat juist Kok in staat zou zijn de katholieke arbeiders in grote getale naar de PvdA te trekken. Verondersteld werd dat de katholieke arbeiders, via het opgaan van NKV in FNV, inmiddels Kok ook als hun voorman waren gaan zien en dat juist de popularheit van Kok velen er- toe zou kunnen overhalen om PvdA te stemmen. De percentages voorkeurstemmen lijken het tegendeel te bewijzen: Kok behaalde juist in de drie zuidelijke kies- kringen, Maastricht (14,3 procent), Den Bosch (14,4 procent) en Tilburg (12,9 procent), percentueel aanzienlijk minder voorkeursstemmen dan het landelijk gemiddelde (18,8 procent). De veronderstelling kan dus zeker niet worden bevestigd.

Conclusie

De uitslag van de Tweede-kamerverkiezingen 1986 in de katholieke gebieden kan zowel door structurele als conjuncturele omstandigheden en ontwikkelingen worden verklaard. Tot de meer structurele ontwikkelingen moeten worden gerekend:

I. De verstedelijkte gemeenten in de katholieke gebieden zijn - bezien vanuit de positie van de PvdA - genormaliseerd: zowel op het verstedelijkte platteland als in de steden is de score van de PvdA in katholieke en niet-katholieke gemeenten vrijwel identiek. In deze gemeenten is aan de uitslag van de PvdA niet meer te zien of zij al dan niet zijn gesitueerd in een van oudsher katholieke streek. Twintig jaar geleden zou dat nog geen enkel probleem zijn geweest. Tegelijkertijd kan verwacht worden, dat in deze gemeenten voor de PvdA niet veel meer in te halen is; het 'normale' niveau is bereikt. Dit impliceert geenszins, dat de PvdA in het Zuiden geen stemmenwinst meer zou kunnen halen. Wel is de gevolgtrekking, dat deze winst dan niet zal voortvloeien uit het ophalen van een 'achter- standsituatie' . Daarmee is de kans op een situatie waarin de PvdA in het Zuiden relatief meer stemmen behaalt dan in de rest van het land (zoals bijvoorbeeld in 1986) kleiner geworden. Ook de winstkansen van de PvdA in het verstedelijkte Zuiden zijn dus genormaliseerd.

2. De positie van het CDA op het katholieke platteland is nog immer zeer sterk. In 1986, maar ook in de andere verkiezingsjaren vanaf 1977, heeft het CDA in de kleinere gemeenten ruim 3/5 van de stemmen weten te vergaren. Op het katholieke platteland is de situatie dus allesbehalve 'genormaliseerd'. Integendeel, het lijkt er steeds meer op dat deze plattelandsgemeenten zich ontwikkelen tot voor de PvdA (en andere partijen) onneembare CDA-bastions!

Wat kunnen verklaringen zijn voor dit grote, structurele verschil tussen stad en platteland? In een eerdere paragraaf is reeds vermeld, dat aan het begin van de jaren zeventig deconfessionalisering en urbanisatiegraad nauw met elkaar samenhingen. Aangezien de religieuze orthodoxie op het platteland relatief hoog bleef, en er een sterk verband bestond tussen religieuze orthodoxie en politieke orthodoxie, bleef ook het aantal confessionele stemmmen op het platteland zeer hoog.

Het lijkt er op, dat deze samenhang ook voor het mid-

den der jaren tachtig nog geldigheid bezit. Dit betekent, dat buiten-politieke factoren voor een belangrijk deel de kracht van het CDA op het katholieke platteland bepalen. Voor de PvdA heeft het dan weinig zin om te trachten deze 'achterstandssituatie' in te halen.

Naast deze religieuze orthodoxie, spelen waarschijnlijk nog andere, meer politieke bepaalde factoren een rol bij de grote electorale verschillen tussen stad en platteland. Zo is het aantal werklozen en uitkeringsge- rechtigden op het platteland relatief niet alleen veel lager ten opzichte van de steden, maar is ook de concen- tratie van deze groepen in bepaalde buurten of wijken op het platteland nagenoeg afwezig. En we behoeven de zorgzaamheid en solidariteit binnen de kleine plat- telandsgemeenschappen niet te idealiseren, om te ver- onderstellen dat hiervan invloed uitgaat op de wijze waarop deze groepen politieke consequenties verbin- den aan hun positie.

3. Een derde structureel gegeven lijkt tenslotte te zijn, dat het CDA in de katholieke gemeenten over het geheel hoger scoort dan in de niet-katholieke gemeenten, zonder dat dit meteen - of in de eerste plaats - ten koste gaat van de twee andere grote partijen, PvdA en VVD. Eerder wordt deze CDA-winst behaald op kosten van kleinere partijen. In 1986 wisten bijvoorbeeld de drie grote partijen in de katholieke gemeenten 90.0 procent van alle stemmen te verwerven, en in de niet-katholieke gemeenten slechts 83.6 procent.

Ter verklaring van deze situaties kan onder meer worden gewezen op het ontbreken van een succesvolle orthodoxe katholieke partij. Daar waar de kleine protestantse partijen garen hebben gesponnen bij het opgaan van ARP en CHU in het CDA, daar heeft een dergelijke ontwikkeling bij de katholieken ontbroken.

Zeer opmerkelijk is bijvoorbeeld, dat de allereerste deelname van het CDA aan de parlementsverkiezin- gen ten koste ging van de ene Kamerzetel van de RKPN van Klaas Beuker. Daarna heeft geen enkele fundamentalistische katholieke partij nog met succes een gooi gedaan naar een parlementszetel. Hierin laat zich waarschijnlijk nog een overblijfsel herkennen van de aloude door de bisschoppen geproclameerde wens van eenheid onder katholieken, die bij de meer ortho- doxen nog niet uit de herinnering verdwenen zal zijn.

Naast deze structurele ontwikkelingen en factoren, moeten ook meer conjuncturele factoren in ogen- schouw worden genomen om de verkiezingsresultaten van PvdA en CDA in 1986 te begrijpen, zoals we uit de weergave van de enquête-gegevens hebben gezien. Overigens lijken deze conjuncturele factoren in de katholieke en in de niet-katholieke gemeenten hetzelfde effect gesorteerd te hebben. Het zou daarom in onze ogen een grote fout zijn om de verkiezingswinst van de CDA te beschouwen als een begin van reconfessionali- sering of herzuiling. Dat zou namelijk impliceren dat opnieuw buiten-politieke factoren bepalend zouden worden voor het confessionele stemgedrag. De winst van het CDA moet veeleer worden herleid tot zuivere politieke factoren: het door het kabinet-Lubbers ge- voerde beleid en het vertrouwen dat Lubbers als poli-

ti~k leider bij het Nederlandse volk wist te verwerven.

(10)

Een en ander impliceert, dat ook het CDA is geworden tot een 'normale' politieke partij, die voor een deel steunt op haar verwantschap met religieuze organisaties, maar die ook aantrekkingskracht uitoefent op kiezers, met name zwevende kiezers, voor wie religie geen enkele betekenis heeft.

Voor de PvdA en haar electorale positie in de katholieke gemeenten impliceert dit tweeërlei.

a. de tijd waarin het Zuiden voor de PvdA nog kon worden beschouwd als electoraal wingebied - omdat een achterstand was in te halen - is voorbij: in de verstedelijkte gemeenten is haar positie genormaliseerd, terwijl op het platteland het CDA-bastion onneem- baar lijkt.

b. de politieke strijd zal ook in verstedelijkte katholieke gemeenten voortaan langs politieke scheidslijnen worden uitgevochten. De interveniërende rol van de religie is, met uitzondering van het platteland, uitge- werkt; althans, hij is in de (verstedelijkte) katholieke gebieden niet sterker meer dan in de niet-katholieke gebieden. De PvdA zal dus ook in een groot deel van het Zuiden voortaan met gelijke wapens de strijd om de (zwevende) kiezer kunnen aangaan.

Noten

Met dank aan Jos Custers, Roy Keizers en Marc Verbeet voor hun hulp bij het verzamelen van de verkiezingsge- gevens. Voorts gaat onze dank uit naar het onderzoeks- bureau r&m, Research en Marketing BV te Heerlen, dat zo bereidwillig was ons de gegevens van haar verkiezings- onderzoek ter beschikking te stellen.

I. Onder katholieke gemeenten verstaan wij die gemeenten waarin bij de volkstelling van 1960 meer dan 70070 van de ondervraagden aangaf zich tot het katholieke kerkge- nootschap te rekenen. Deze omvatten alle Limburgse gemeenten, bijna alle Noord-Brabantse gemeenten en voorts een aantal Zeeuwse, Gelderse, Overijsselse en Noord-Hollandse gemeenten. Het zwaartepunt van onze analyse valt vanzelfsprekend op de zuidelijke gemeenten; vandaar ook de titel van onze bijdrage.

2. De hierbij gebruikte literatuur: Bakvis, H., Catholic Po- wer in the Netherlands, Ontario 1978 (manuscript); An- deweg, R.B., Dutch voters adrift, on explanations of electoral change (/963-1977), Leiden 1982; Van der Eyk, C. en B. Niemöller, 'Stemmen op godsdienstige partijen sinds 1967', Acta Politica, 1983/2, pag. 169-182; Miller, W.E. en Ph. C. Stouthard, 'Confessional attachment and electoral behavior in the Netherlands', European Journalof Political Research, 1975/3, pag. 219-258. 3. De gebruikelijke verwijzingen: Daalder, H. 'Leiding en

Lijdelijkheid in de Nederlandse Politiek', Politisering en lijdelijkheid in de Nederlandse Politiek, Assen 1974 pag. 9-36 en Lijphart, A., Verzuiling, pacificatie en ken- tering in de Nederlandse Politiek, Amsterdam, 1979 (3e druk).

4. Bakvis, a.w. o.a. pag. 131, 147,280,305. Bakvis bena- drukt overigens, dat de rol van de kerk weliswaar van doorslaggevend belang was, maar dat door de wijze waarop de KVP zijn aanhang van 'goederen en diensten' voorzag, er voor de katholieken ook weinig reden was op een andere partij te stemmen.

5. Bakvis, a.w. pag. 207/208.

6. Bakvis, a.w. o.a. pag. 148,234,253. 7. Bakvis, a. w. pag. 245/246.

8. Bakvis, a.w. pag. 237.

9. Zie met name de aangehaalde werken van Andeweg, Bakvis, Van der Eyk en Niemöller, Miller en Stouthard.

10. Andeweg, A.W. pag. 40/41.

11. Van der Eyk en Niemöller beperken zich tot het onderscheiden van twee 'processen' namelijk ontkerkelijking en ontzuiling. Onder ontkerkelijking verstaan zij vermindering van de orthodoxie, die zij zien als een conti- nuurn, waarvan 'secularisatie' een van de eindpunten vormt. In onze opvatting bestaat er evenwel een verschil tussen het breken met de katholieke kerk (= secularisatie) en het minder naleven van de officiële kerkelijke regels (= vermindering van de orthodoxie). In dit laatste geval blijft men immers tot de katholieke 'invloedssfeer' behoren. Overigens zal een lage orthodoxie, indien over een langere periode 'gepraktiseerd', wel vaak tot secularisatie kunnen leiden. Zie Van der Eyk en Niemöller, pag. 171/172.

12. Bovendien zal in de praktijk, dat wil zeggen in zijn feitelijke, zichtbare consequenties, het verschil in electoraal gedrag tussen 'ontzuilde' kiezer en kiezers met een (zeer) lage orthodoxie, uiterst gering zijn. Zoals we nog zullen zien is de kans erg groot, dat een katholieke kiezer met een lage orthodoxie niet-confessioneel stemt.

13 Andeweg, a.w. pag. 46/47. Van der Eyk en Niemöller constateren dat het aantal niet-godsdienstigen (katholieken en protestanten) in de periode tussen 1967 en 1982 met 17 % is toegenomen. Tussen 1967 en 1971 was dit percentage 10. Volgens deze cijfers zou het aandeel van de geseculariseerden in het KVP-verlies dus groter kunnen zijn (tenzij het verschil tussen de cijfers van Ande- weg en Van der Eyk en Niemöller louter door een ster- kere secularisatie onder het protestantse volksdeel kan worden verklaard, hetgeen ons onwaarschijnlijk lijkt).

Zie Van der Eyk en Niemöller, a.w. pag. 176/177.

14. Andeweg, a.w. pag. 70.

15. Andeweg, a.w. pag. 67.

16. Zo constateren Van der Eyk en Niemöller dat de confessionele partijen vanaf het eind van de jaren zeventig weer enig greep heroveren op die groep kiezers, die zijn religie het meest intens beoefent. Dit herstel bereikt zijn hoogtepunt in de verkiezingen van 1981. Bij de verkiezingen van 1982 is weer een teruggang te constateren. Zie Van der Eyk en Niemöller, a.w. pag. 178/179.

17. Andeweg, a.w., pag. 71

18. Miller en Stouthard, a.w., pag. 242/243.

19. Zie: Dittrich K., De gevolgen van de veranderingen in partij-voorkeur van de Nederlandse kiezers sinds 1966 voor KVP en PvdA, Leiden, 1975 (doctoraalscriptie),

en: Bakvis, a.w., pag. 291/292.

20. Bakvis, a.w., pag. 265.

21. Andeweg, a.w., pag. 108/109.

22. Miller en Stouthard, a.w., pag. 238.

23. De vergelijking tussen Tweede Kamer-en gemeenteraadsverkiezingen wordt bemoeilijkt door de deelname van lokale lijsten aan laatstgenoemde verkiezingen. Dit fenomeen doet zich met name in de katholieke gemeenten voor. Zie: Dittrich K., Partij-politieke verhoudingen in Nederlandse gemeenten, 1962-1974, Leiden 1978.

24. Bij wijze van voorbeeld geven we de resultaten van de Tweede Kamerverkiezingen 1971 en de Provinciale Sta- tenverkiezingen 1970.

Provo Staten 1970 Tweede Kamer 1971

KVP/AR/CH PvdA VVD

NB/Li OV.Ned. NB/Li OV.Ned.

64.0% 36.6%

12.1 % 27.1 % 7.4% 13.2%

55.3%

14.4%

6.5%

32.4%

27.0%

11.3 % Ofschoon deze cijfers de geponeerde stelling bevestigen, moeten zij met enige terughoudendheid worden geïnter- preteerd. Door het feit, dat de hier gebruikte verkiezin-

(11)

- - - - -

gen midden in de periode van sterke deconfessionalisering vielen, en wel in een voor onze stelling gunstige volgorde, kan een zekere vertekening optreden.

25. Zie onder meer: Lokale politiek in Limburg, een menu met 69 variaties, een document over de Limburgse ge- meenteraadsverkiezingen 1986, vervaardigd door de werkgroep Lokale politiek in Limburg van de Rijksuni- versiteit Limburg.

26. De percentages voor de Tweede-kamerverkiezingen van 1986 in de katholieke gemeenten bij een meer verfijnd onderscheid naar urbanisatiegraad luiden als volgt:

plaueland verstedelijkt forensen steden < steden>

(AI-A4) platteland gemeenten 100.000 100.000

CDA 61.3 PvdA 19.0 VVD 12.7

(BI-B2) (B3) (CI-C4) (C5)

49.0 28.1 13.1

46.7 25.1 21.0

39.9 36.7 13.6

33.4 39.1 14.0

27. r&m, Research en Marketing BV, Analyse van het stemgedrag van de Limburgse kiezer bij de Tweede Kamerverkiezingen van 21 mei 1986, Heerlen, 1986.

Nieuw Links twintig jaar oud: na 'Tien over Rood' tijd voor een spelletje 'snooker'?

Op 4 oktober 1966 verscheen Tien over rood. Uitda- ging van Nieuw Links aan de Partij van de Arbeid bij Polak en Van Gennep in Amsterdam. De uitgevers be- hoorden zelf tot de 85 ondertekenaars van dit mani- fest, dat was geschreven door een achttal jonge rebelse PvdA-leden. Het succes overtrof de verwachtingen van de uitdagers: niet alleen beleefde hun boekje ver- scheidene herdrukken, maar ook meldden zich vele sympathisanten binnen en buiten de partij. Onder de naam 'Nieuw Links' ontstond een landelijk netwerk van ongeveer duizend PvdA-leden die elkaar regelmatig in Utrecht troffen en vaak ook plaatselijk actief werden. Afdelingen werden overgenomen, bestuurs- posten veroverd, verkiezingsprogramma's herschre- ven. In vier jaar tijd groeide Nieuw Links uit tot de machtigste groepering in de partij. In 1970 hief de groep zich - onder enige druk - formeel op; maar liet op die manier zijn aanhangers de ruimte om nog meer invloed te verwerven. Bovendien kwam de kern van Nieuw Links informeel nog vaak bijeen, aanvankelijk vooral in Steenwijk - vandaar de naam 'Steen- wijk-groep'. Op een partijcongres in 1978 rekenden twee-derden van de afgevaardigden zich tot aanhangers van Nieuw Links.

In die tijd zette echter ook het verval van de vernieu- wingsbeweging in. Van de Steenwijk-groep bleef slechts een nog informeler vriendenclubje rond André van der Louw over. Nieuw Rechts was nu in opmars, en binnen de PvdA klonk de roep om 'nieuw rea- lisme'. Nieuw Links lijkt nu vooral verantwoordelijk voor verstarring en isolement van de partij. Zelfs Max van den Berg, in 1966 één van de ondertekenaars van Tien over rood en in 1979 als Nieuw-Linksig vernieu- wer tot partijvoorzitter gekozen, spreekt in 1986 kritisch over 'Nieuw Linkse recepten van een wat stu- deerkamerachtig allooi' die de PvdA in de oppositie dreven.^t

Twintig jaar na Tien over rood is het misschien tijd

voor een terugblik 'sans rancune' - en niet al te zeer gekleurd, hoop ik, door de sympathie die ook deze auteur destijds voor Nieuw Links voelde. Wat betekende Nieuw Links voor de ideologie en de organisatie van de Partij van de Arbeid, voor haar verhouding tot andere partijen en voor haar toekomst?

Ideologie: zeer oud links wordt weer nieuw

Nieuw Links beoogde met Tien over rood de PvdA 'opnieuw een toekomstvisie te geven' . 2 Volgens critici als Den Uyl en Vondeling bevatte het boekje echter weinig of geen nieuwe ideeën. ³Achteraf gezien lijkt de 'toekomstvisie' inderdaad verdacht veel op een vlot gepresenteerd verkiezingsprogram voor een klein beetje naar links geduwde PvdA. Hoofdpunten van het program: ontwikkelingshulp verhogen tot twee procent van het nationale inkomen; volksvertegen- woordigers openbare verantwoording afdwingen; het parlement moet openbare hoorzittingen houden; de PvdA moet minimum-eisen voor deelname aan rege- ringscoalities formuleren; Nederland dient de DDR en de Viet-Cong te erkennen en de NAVO te verlaten indien Portugal er lid van zou blijven; na Juliana moet de republiek uitgeroepen worden; erfenissen en schen- kingen worden zwaarder belast; inkomens genivel- leerd, mèt geleide loonpolitiek; werknemers krijgen meer invloed in hun bedrijf, via afdelingscomité's en ondernemingsraden. Deze eisen worden in korte hoofdstukjes toegelicht, maar niet theoretisch gefun- deerd noch in verband met elkaar gebracht.

Dat gebeurde evenmin in volgende publikaties van (wisselende groepen) Nieuw Links in 1967 en 1968: De meeste mensen willen meer, Een partij om mee te wer- ken, De macht van de rooie ruggen, Mooi rood is niet lelijk. Elke publikatie bevat bijdragen van verschil- lende auteurs over uiteenlopende onderwerpen; door die arbeidsverdeling liepen zij in elk geval weinig risico om elkaar tegen te spreken. Op de landelijke bijeen-

Paul Lucardie

Politicoloog, verbonden aan het Documentatiecentrum Ne- derlandse Politieke Partijen te Groningen.

(12)

komsten in Utrecht spraken Nieuw Linksers elkaar overigens wel tegen. Terwijl de beweging groeide, namen onderlinge meningsverschillen toe. Politieke en persoonlijke tegenstellingen liepen soms door elkaar heen, zoals meestal, en werden zelden helemaal duidelijk en expliciet geformuleerd. Om er toch (van buiten af) enige orde in te brengen zou ik drie richtingen willen onderscheiden:

1. een egalitair etatisme, bestrijding van maatschappelijke ongelijkheid door hervormingen van bovenaf, gericht op herverdeling van inkomens (geleide loonpolitiek), van macht (democratisering) en van kennis (onderwijshervorming); deze richting overheerst in Tien over rood, in mindere mate in Mooi rood is niet lelijk en vooral in latere geschriften van Hans van den Doel.

2. een licht marxistisch gekleurd populisme, minder geïnteresseerd in hervormingswerk dan in politieke strijd, tegen 'Rechts', het Kapitaal, de confessionelen, Amerikaans imperialisme en zo meer; vaak aanleu- nend tegen Oud Links in de PvdA (rond het blad Links, erfgenaam van het Sociaal Democratisch Cen- trum van de jaren vijftig) maar ook tegen de Socialisti- sche Jeugd; het duidelijkst tot uiting komend in De macht van de rooie ruggen.

3. een anarchistisch gekleurd 'basisme' of activisme, soms geïnspireerd door Amerikaanse New Left of Franse Mei '68 bewegingen, in directe acties ijverend voor democratisering-van-onderop en voor een 'culturele revolutie'; kritisch tegenover Kapitaal èn staat, parlementarisme en partijbureaucratie; geneigd tot samenwerking met klein links, allereerst Provo (bij- eenkomst in 1967 te Borgharen), later PSP en PPR, nog later de Nieuwe Sociale Bewegingen voor vrede, milieu, vrouwenemancipatie.

Deze richtingen botsten wel eens, maar konden elkaar ook aanvullen. Aan de basis leek de anarchistische richting vooral in het begin van de jaren zeventig vrij sterk, maar aan de top en onder beleidsmakers overheerste doorgaans toch het egalitaire etatisme. Tussen de drie richtingen vallen echter geen scherpe scheidslijnen te trekken. Ze hadden tenslotte een belangrijk doel gemeen: radicale democratisering van staat en maatschappij. Ze vonden allemaal de parlementaire democratie zoals die anno 1966 in Nederland functio- neerde onvoldoende en wilden die aanvullen met enige directe democratie - al gingen de etatisten daarbij minder ver dan de 'basisten' . Democratisering zou ook een doelstelling moeten zijn in cultuurpolitiek, economisch beleid, ruimtelijke ordening en buiten- lands beleid. Ondemocratische bondgenoten als Por- tugal en Griekenland (van 1967 tot 1974) werden afge- wezen; maar contacten met communistische dictatu- ren werden toegejuicht, in de hoop dat die hun democratisering zouden bevorderen. En tenslotte zou de PvdA zichzelf moeten democratiseren, door partici- patie van de leden en doorstroming van bestuurders te stimuleren. Zij zou zich bovendien meer moeten profileren ten opzichte van andere partijen, door meer nadruk te leggen op haar socialistische en democratische beginselen; en desnoods de coalitie met de KVP en ARP - in 1965 gesloten - te verbreken. (Dat was

overigens de eerste doelstelling die Nieuw Links ver- wezenlijkt zag, zij het meer door toedoen van de KVP dan van de PvdA.)

Dit heimwee naar socialistische uitgangspunten ken- merkt vrijwel elke linker vleugel van elke sociaal-democratische partij. Meestal wordt dit meteen vertaald in eisen tot socialisatie of nationalisatie van banken en basis-industrieën en centrale planning van de econo- mie; of tenminste tot herdruk van Das Kapital. Nu komen dergelijke eisen wel voor in De macht van de rooie ruggen, maar niet in andere publikaties van Nieuw Links. Juist daarmee onderscheidt Nieuw Links zich dan ook van Oud Links. Op sociaal-economisch ter- rein verschillen de vernieuwers weinig van mening met de keynesiaanse reformisten in de top van de partij - ook al overdreef Van den Doel enigszins toen hij jaren later Den Uyl 'één echte Nieuw Linkser ... van het laatste uur' noemde.⁴Het waren voornamelijk egalitaire etatisten als Van den Doel die mèt Den Uyl een geleide en nivellerende inkomenspolitiek voorstonden en tegelijkertijd de collectieve sector wilden verster- ken. Overigens verschilden zij evenals andere Nieuw Linksers vaak van mening met Den Uyl over andere kwesties - Vietnam, de NAVO, de bezetting van het Maagdenhuis door studenten, de polarisatie tegenover de confessionelen.

Op die andere punten week Nieuw Links echter soms wel af van het sociaal-democratische pad, zij het slechts met kleine stapjes. In haar streven naar (een beetje) directe democratie en naar een 'culturele revolutie' greep zij immers terug naar nog oudere beginselen uit de anarchistische traditie - ten dele juist ver- nieuwd door Provo, in 1965-1967. In de publikaties van 1966-1968 komen anarchistische elementen nog nauwelijks aan de oppervlakte - soms indirect, in be- schouwingen over kunst van Nol Gregoor en in een pleidooi van C. GUller om in tien jaar tijd alle vrij- heidsstraffen af te schaffen, wellicht. S Na 1969 klinkt het anarchisme duidelijker door, al blijft het refor- mistisch van toon, onder meer in ideeën over arbei- derszelfbestuur, terugroepingsrecht en de 'actiepar- tij , . 6 Sociaal-democraten van de oude stempel als Drees Sr. en Alfred Mozer zegden mede daarom hun lidmaatschap op (in 1971 respectievelijk 1973).7 Een andere, grotere groep tegenstanders van Nieuw Links, in 1968 verenigd onder de toepasselijke naam 'Nieuw Rechts' - spoedig gewijzigd in het tactisch slimmere 'Democratisch Appèl' - had toen de PvdA al verlaten en DS'70 gesticht. Deze groep wees niet alleen het anarchistisch getinte socialisme van Nieuw Links, maar in feite elke vorm van socialisme af. DS'70 trok derhalve de oude sociaal-democraten niet erg aan. De door Drees Sr. en Mozer zo betreurde anarchise- ring van de sociaal-democratie vond overigens niet alleen in Nederland plaats. Ook in Amerika, Duitsland en Frankrijk namen van oorsprong sociaal- democratische organisaties als SDS (Students for a Democratic Society in Amerika, Sozialistische Deut- sche Studentenbund in Duitsland), JUSO (Duitse JS) en de Parti Socialiste min of meer anarchistische denk- beelden over met betrekking tot directe actie, culturele

r

r I s C t

- '