zee-varende luyden, door het t'samen spreken van twee piloten
Mathys Syvertsz
bron
Mathys Syvertsz, Een tractaet, seer dienstelijck voor alle zee-varende luyden, door het t'samen spreken van twee piloten. Laurens Jacobsz., Amsterdam / Gillis Rooman, Haarlem 1597
Zie voor verantwoording: https://www.dbnl.org/tekst/siev002trac01_01/colofon.php
Let op: werken die korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn, kunnen auteursrechtelijk beschermd zijn.
A1v
[ALle die d'Oxcianus wijdt end' groot]
ALle die d'Oxcianus wijdt end' groot, Daghelicx opserveren met diligentie:
Ghelijck den Landt-meter, door d'Instrumenten werdt ontbloot, Hoe't gheleghen is, weet te meten die groot,
Van Landen en VVateren door conste aßistentie:
Ghelijck den Piloten door Schietens inventie, Van Suyden en Noorden die Latitudo werdt bekent, Van Longitudo die schote noch is absent,
D'welck menich Piloet brenght in svvaer verdriet:
T'is heel onseker, dat by gißinghe gheschiedt.
GHy Zee-Ridders die den Acker Neptunis bouwen, Den Auteur met obedientie van u begheert, Alle dit tractaet u gaet ontfouwens:
Op dat ghy Charons Custen soudt connen schouwen, V met diligentie ,, hier toe verneert,
Dat die begheerlijcke inventie ,, mach zijn vermeert, Op dat dees conste niet ons verrijcken,
Alle Natien ten dienste mach werden verbreydt:
Slacht niet den Onwijsen die schuwen practijcken, Om dat mense verkrijght door diligentie end' arbeydt.
De Staten Generael der vereenichde Nederlanden, hebben geoctroyeert Mathijs Sijversz. dit Tractaet van de Zee-vaert in Druc te laten uytgaen: Verbiedende allen Druckers in dese vereenichde Nederlanden, die selfde int gheheel ofte deel nae te drucken, ofte doen Drucken, ofte elders ghedruckt, in dese Nederlanden te vercoopen, tsy in wat forme, ofte onder wat pretecxt t'selve soude moghen wesen, op verbuerte van vijftich Guldens op elck Exemplaer, ende die naeghedruckte Exemplaren, binnen den tijdt van vijfthien Iaren: als breeder blijckt by den Brieven van Octroy hem daer van verleent. Actum in s'Graven Haghe, den xxv. November. Anno 1593. Hier op Ghedruckt den viij. Martij 1597.
Onderteeckent C. Aertsz.
A2r
Aen de welgheboren Edelen, Erentfesten, weerden, eersamen, wijsen ende voorsienighen Heeren, mijnen Heeren de Staten des Landts, van die gheunieerde Provincien.
MIjnen Heeren, also van beginne des Weerelts scheppinghe, onse Voor-vaders grooten arbeydt ghedaen hebben, om te inventeren dienstelijcke saken voor het ghemeen profijt, als de Griecken die eerst het seylen metten Schepe ghevonden hebben, maer niet so volcomen, gelijck het nu daghelijcx ghebruyckt werdt, maer verbetert van graet tot graet: Want men nu met minder vreese tot Venetia, Genea, ende Brasil varen, alsmen over vijftich Iaren in Vranckrijck, Portugael ofte Spaignen dede, soo dat die fabrique van de Zee-vaerdt by vele Piloten seer constich bekent is, want haer niet en ontbreeckt, dan de seer dienstelijcke conste te Schieten Oost ende West, ende de fabrijcque van dien. Daerom so en hebbe ick niet connen naelaten, mijne wetenschap (desen aengaende) in dit Tractaet int breede te verclaren. Oorsake, in mijn Caerte, Anno 1594. uytghegheven, die conste heel cort aengeroert staet, soo dat vele dies niet verstaende, de sake mijn meyninghe heel contrarie uytlegghen, om sulcx te voorcomen, soo heb ick in dit Tractaet die scientie int breede verclaert, deur een Narratie van Schip-vaert Matias Sofridus, ende het t'samen spreken van twee Piloten, als den Piloet van Neptuno Fantano, ende den Piloet Sofridus Pamanus. Door dese t'samensprekinge werdt veel verhaeldt, seer dienstelijck den Piloten, ende die de Conste van de Zee-vaerdt beminnen,
wille V.M.E. onderdanich ghebeden hebben, dat die selve believe dese mijnen arbeyt te beschermen voor alle onnutte wespen, die van haer selfs niet voort en bringhen, maer alleenlijck arbeyden ende daer op uyt zijn, om die eere van een anders neersticheyt, moeyten ende arbeydt, schandelijck tot haer te trecken. Hier mede Welgheboren, Edele, erentfeste, weerde, eersame, wijse ende voorsienige Heeren, bidde ick God almachtich V.M.E. te willen sparen in lanckduerige gesontheyt, ende ghelucsalige regeeringhe: Datum tot Enchuysen desen viij. Martii, Anno 1597.
V.M.E. onderdanighen Mathijs Sijverts Lakeman.
A3r
Het eerste Capittel.
Van den Schip-Vaerdt, Mathias Sofridus.
IC Mathias Sofridus, aensiende den onsekeren staet in die fabrique van de Zeevaert, hebbe voorgenomen door een schip-vaert, den geheelen Aerdtbodem te doorsoecken, oft daer niet mochte gevonden werden, daer men den Zee-vaerdt mede in sekeren state mochte stellen, tot dienste den ghemeenen profijte, ende mijnen Vader-lande, waer inne die selfde principael bestaende zijn. Om mijn voyagien een begintsel te maken, soo heb ick doen maken een Schipken van sesthien lasten groot, altemael van baleyn van buyten en binnen, ende seer constich van den arbeydts-luyden ghemaeckt, ende bequaem tot die seylagie, ende ordineerde daer verscheyden Cameren binnen, tot dienste van de Schip-luyden: Waer in mijn Piloet Pamanus groot behaghen hadde, ende seer begeerich werdt die voyagie te helpen doen. Het Schip hadde die fatsoen als een Enghels Pinas, voor wat leegh, ende achter hoogh, met een Galderije seer constich geschildert: Noch ses stucken Gheschuts nae die groote vant Schip, met verscheyden geweere te beschermen voor wilde Menschen ende beesten:
Veelderhande ghereedtschaps om vremde Visschen te vanghen. Alst nu altemael ghereet op den stroom lach voor de vermaerde Coop-stadt Enchuysen, wel versien van noodruft tot sulcken langhen voyagie. Doe ordineerde ick tot dienste van mijn voyagie gereetschap om te seylen, over Landt ende Ijs, op die maniere van een Water-molen.
Het 2. Capittel.
ICk nam een cruys met vier seylen, ghelijck een Cooren-molen, die stelde ick aen die groote Mast, noch twee groote Raeden op byde zijden vandt Schip, een weynich nae vooren daert Schip in hinck, rondtom vol cleyne Naghelkens. Dese twee groote Raden werden van den Molen omghedreven door verscheyden Raden. Noch
ordineerde ick tot dienste der seylagie een cleyn Radt achter aent Roer, met een stock daer ment mede mochte stueren so men wilde, ghelijcmen die Schepen in Zee voor het Roer bedwinght. Dit gereedtschap mochtmen aen sticken neer legghen tot dat ment gebruycken wilde. Wy altemael ghereet zijnde, den xij. Decembris. Anno 1595.
die rede van de vermaerde Zee-stadt Enchuysen verlaten, zijn nae Tecxel geseylt, daer wy verwachten den goeden windt, die wy hebben ghecreghen, den xvj. zijn wy uyt Tecxel t'seyl gegaen, den vierentwintichsten hebben wy den Noort-Caep ghesien, doe hebben wy onse coerse geset nae die strate van Nassauwen, ontrent ten halven comende ontmoetten wy dat Ijs, soo vast oft Landt geweest hadde, ick liet de dickte meten bevonden vier vademen.
Het 3. Capittel.
DOe wy saghen uyt die Meerse, dat altemael vast Ijs was, leyden wy alle
ghereedtschap neer dat wy in de seylagie ghebruyckt hadden, behalven de groote Mast, daer bracht ick die Raden aen, ende die Raden elck op sijn plaetse daer sy behoorden. Als dit altemael wel ghestelt was, liet ick het Schip door het Schip-volck opt Ijs voeren. Als t'Schip met ghemack door die raden op't Ijs ghevoert was, liet die seylen aenslaen ende waeyden uyt Oosten recht in de windt, maeckte sulcken voortganck, als by ons een waghen met twee Peerden draf gaende, en so sacht als een karre op een sant-wegh. Het Scheep-volck hadde sulcke ghenoechte in die seylagie, dat sy boven op in die coude bleven sitten clappen, ende daer en moghen gheen plaetsen voor ons verborghen blijven, dat onsen Schipper beliefde, wy souden S. Patricius Vaghevyer wel vinden, dat onder die Noordt pole leydt: Hoe soude men dat weten? Dat weet ick wel, sprack daer eenen vandt grauw: Want ick eens comen seylen ben, langhs Noordtweghen met een Noorden windt. Ons quam een Schip teghen seylen met een Zuyden windt, seylden beyde voor windt: Wy riepen vandt Schip, wat isser gheladen? Ons werdt gheantwoordt, die Tollenaer van't Zout. Nae vier daghen comende in die Sond, doe was den Tollenaer op dien tijdt ghestorven.
Met sulcken sotten clap ginck die tijdt vast deur.
Het 4. Capittel.
ALs wy aldus sommighe daghen in de windt seylden, zijn wy vervallen op die Strate van Nassauwen, in die Strate comende, saghen wy eenen Bayr opt Ijs staen, daer wy t'schip nae stierden: daer by comende, bevonden wy dat hy staende doot ghevrosen was. Als wy die Strate gepasseert waren, hebben wy onse Coerse geset ter rechter handt om, voorby t'StatenEylandt, van daer by t'Landt langhs voor by de Reviere Oby, ende ten laetsten comende by den Cape Tabin, vonden wy een enghte, meynende dattet een Reviere was. Maer doe wy saghen dat by een ebbe daer gheen soet water uyt quam, doe hielden wy't voorseker, dat het in een ander Zee uyt comen moeste, ende hebben t'gat in geseylt, bevondent wijdder als die Strate van Nassauwen, omtrent thien duytsche Mijlen langh, die diepte en can ick niet af seggen, oorsake het Ijs so dick was. Dese Strate van Tabin ten eynde gecomen, openbaerde ons een groote wijdde: Want aen beyde zijden omviel ons het Landt, het eene Zuydt-oost, ende het ander Noordt-oost. Wy hebben onse Coerse recht Oost aenghenomen: doe wy een weynich daghen gheseyldt hadden, openbaerde ons een Bergh van hoochte als een van de drije Drommels in Noordtwegen. Midden in Zee wast seer blinckende, nae by comende bevonden wy dat een Magneet steen was: Want door't ijser-werck werde ons Schip aen de Clippe ghetrocken, dat wy't met die seylen niet af legghen mochten.
Het Boots-volck hielden daer sticken af, die waren van sulcker cracht, dat een pondt steen, een pont ijser trock.
Het 5. Capittel.
DEsen Magneet-bergh vonden wy op de hoochte van drije ende tseventich graden.
Desen Bergh vermoedde ick voorseker te wesen den Poles
A4r
Magnetes, daer alle Compassen hueren treck nae nemen, maer ter contrarie moet er een int Suyden staen, ghelijck desen int Noorden, oorsake, de Schepen die in de Insels de Sal hebben geweest, bevonden dat de Compassen niet wouden staen, die aent Noordt eynde maer ghestreken waren: D'oorsake was dat haer den Noorden Magneet Poele verlaten hadde, want die selve Eylanden ligghen op seventhien, sesthien ende vijfthien graden. Daer zijn verscheyden opijnien by de Gheleerde, ende die Piloten van des Poles Magnetes, ben versekert dat sy beyde daer in dwalen, oorsake sy geen instrumenten hebben daer men de declinati correct mede meten mach. Om te comen tot onse Schip-vaert, soo hebben wy onse Coerse gheset recht Oost aen, over Ijs: Sommighe daghen, meynden Lant te beseylen, maer hebben niet vernomen, int laetste hebben wy onse Coerse verandert, gissende te wesen in Longetudo op den Meridiaen van California, oft Marata, ende zijn recht Zuyden aengheseyldt, nae vier daghen openbaerde ons het Landt, welcke was berghachtich met groote Valeyen, zijn by het landt langhs ghevaren om te soecken een Reviere, waer deur wy mochten neer comen nae tZuyden, ten laetsten vonden wy een wijdde die sijn wy ingeseyldt, ten laetsten soo leegh comende dat ons het water openbaerde.
Doe zijn wy met ons Schip, die strande van de Reviere Langhs gheseyldt.
Het 6. Capittel.
ALs wy dus lange daghen de Reviere ghevolcht hadden, openbaerde ons een wijdt water, rontom met hooge schorre berghen beset. Dese Zee hadde maer desen uytganck nae t'Noorden, doe leyden wy onsen Molentuych af, ende brochten die seylen aen.
Als wy ontrent twee dagen nae tSuyden gheseyldt hadden, hoorden wy een groot gheruchte in Zee, ghelijck oft daer een groot tempeest aenghecomen hadde, waer inne wy seer bevreest waren, ten laetsten recht op ons aencomende, bekenden dat het den Godt Neptunus was met sijn waghen, ende jaechde een Walrus nae, als den Walrus nae by ons quam, lach den Piloet Pamanus met een Mosket int voor-Casteel vandt schip, ende schoot den Walrus door t'hooft, dat hy doot was, waer inne Neptuno seer verblijdt was, want hy soudet ontgaen hebben. Die Honden ende Peerden waren seer moede, den Walrus hadde groote schade ghedaen in sijn visscherije. Door dien dienst van t'schieten van den Walrus, belaste Neptunus als dat wy hem na souden seylen. Omtrent eenen halven dach gheseyldt hebbende, sagen wy recht voor uyt een schoon Casteel int midden vant water op een rotse van Corael, die Huysen, Torrens ende mueren waren altemael van verscheyden couleuren van Corael, met Peerlen Perlemoer ende alderhande schelpen, verciert seer constich nae d'antijcke ghearbeydt.
Die Schip-lieden waren soo seer verwondert van sulcken bouwagie, datse alle haer voorgaende miserijen vergaten.
Het 7. Capittel.
UVy werden belast ons Schip vast te maken, ende met het Volck aen landt te comen.
Als wy op't Casteel quamen, vergeselschapte ons Hertooch Fantanus, den Piloet van Neptuno, leydde ons rontom int Casteel daer wy begheerden, comende by een Poorte, die seer constich ghemaect was, voortgaende sagen seer hooghe Torrens, en Tempelen, het minste
ghebouw achten wy wel onder die seven wonderen van de weerelt te ghelijcken:
Aldus wandelende, ist soo late gheworden, dat die Clocke luydde om te gaen eten, doe heeft ons den Piloet in een groote Sale gheleydt, daer werden wy ter Tafel gheset ende seer heerlijcken ghedient, elck op sijn ordonnantie. Als wy een tijdt lanck ghegheten hadden, begonde Neptunus ons te vraghen, door wat middel wy in die Zee gecomen waren, want daer noyt Menschen in geweest en waren, welcke wy altemael int breede verclaerden, ende vraeghde nae verscheyden Consten, die by de Menschen werden ghebruyckt, van welcke ick altemale beantwoordden, ende vertelde Neptuno hoe grooten arbeydt die Menschen deden om te vinden het Lapis
Philosophorum of Aurum Poëtabilum: welcke sy visieren van sulcken cracht te wesen, om metalen te transformeren in Goudt, ende alle kranckheden die den Menschen mogen toecomen, mede te cureren, om te vercrijghen dese conste, heeft menich sijn goederen verdaen, door langhen arbeydt, ten laetsten despererende te comen tot perfectie, huer selfs vandt leven berooft. Met dese sake hebben huer niet alleen ghemoeyt Persoonen van slechter conditien, maer oock gheleerde Doctoren, Edelen, Hertogen, Graven, Princen Gheestelijck ende Weerlijck: waer op Neptuno al lachende antwoordde, hebben sy niet die memorie van haer Voor-vaderen, die den Torren tot Babel bouwden.
Het 8. Capittel.
DOor dit deviseren is den tijdt verloopen, dat die Nimphen oft Zee-goddinnen haer instrumenten voorthaelden, ende begonden te spelen een accoordt op verscheyden Instrumenten: Ick hoorde mijn daghen geen schoonder melodije. Als dit spelen ghedaen was, werden die tafelen op ghenomen, ende den Piloet Fantanus heeft ons in een Camer ghebrocht, daer wy souden slapen.
Mathias Sofridus.
Seght mijn Compere Fantano, wat wilden u Heere daer mede segghen, dat hy mijn beantwoordde van den Torren te Babel?
Fantano.
Maer dat soo onmogelijck is voor de Menschen sulcken conste te vinden, als een Torren te bouwen die aen den Hemel is rakende, ende dat sy sullen tot schanden comen, ghelijck haer Voor-vaders gheschiedt is.
Mathias Sofridus.
Hebt ghy niet ghehoort van u Heere, wat der Philosophen meyninghe is, vandt narreren van desen Steen, dien ghenaemt wordt Lapis Philosophorum aurem Poëtabilum quintum assentitium.
Fantano.
De Philosophen hebben met grooter neersticheyt gepractiseert de crachten van alle dinghen die bederffelijck zijn, te brenghen tot die onbederffelijcheyt, welcke maniere sy beschrijven van graet tot graet, dat ment door langhsamen gheduerighen arbeydt daer toe moet brenghen, tot perfectie gecomen wesende, is van sulcken cracht by wat bederffelijcke het comt maect het hem gelijcke substantie.
Mathias.
Wat bederffelijcke substantie ist, daer ghy af seght?
Fantano.
Den ellendighen Tiatrum om die te brenghen tot de onverganckelijcheyt, so moet hy hem van graet tot graet verbeteren in deuchden, sal ten laetsten so volcomen werden, wat schepsel der vier Elementen hy by comt die bederffelijck zijn, sal hy door sijn groote cracht hem ghemeen maken onbederffelijck.
Mathias.
Het schijnt dat Paracelsus oock van dit ghevoelen is: Want hy seyt dat ment can vinden int hoochste des berghs, ende diepste des dals, den armen ende den rijcken effen nae. Ick hoore u cloeck deviseren van die meyninghe der Philosophen, zijt ghy oock een beminder der conste Astronomije, ende die fabrique van Zee-vaert, hebt ghy oock eenige kennisse om te meten die Longetudo, te schieten van Oost ende West. Want om die scientie hebben wy principael onse reyse ghemaeckt, want mijn Piloet Pamanus sal Stuerman wesen van een groot Potentaet.
Fantano.
Ghy zijt wel gheluckelijck ten rechten huyse ghecomen, want ick my daghelijcx daer in exercere. Den tijdt verloopt ick gae nae mijn rust-plaetse, op morghen willen wy den heelen dach daer toe nemen.
Mathias.
Fantano des morghens soo vroech die Sonne gheresen was in onse Camer quam, om met ons te deviseren, dat hy bekende dat wy lief-hebbers van conste waren, ende sulck een groote moeyelijcke reyse daerom aengenomen hadden, heeft ons terstondt in een camer ghebracht vol van alderhande Instrumenten, dienende tot verscheyden fabrijcken van Zee-vaerdt. Doe hy't ons altemale ghetoont hadde, ginghen wy neder sitten, om van allen secreten van Zee-vaerdt te discoureren, in den eersten hebben wy voorgenomen alle middelen daer door men die Longitudo mede souden connen meten. Nu Fantano, laet ons beginnen, ende wilt mijn Piloet Pamanus wat onderrichten in die scientie, daer wy onse reyse om ghemaeckt hebben, wilt hem wat duydelijcken segghen, want hy een slecht Man is, ende en verstaet hem gheen reghelen in conste.
Fantano.
Met sulck Volck handele ick gheerne, want die zijn obedientelijck int hooren, ende en werden niet lichtelijck van valsch vernuft verleyt. Wel, laet ons beginnen Pamano, op t'alderbreedtste dat wy connen van die schote Oost ende West: Pamanus, al eer wy aen den Torren beginnen te arbeyden, moeten eerst bereyden een goet Fondament, daer alle het werck can op rusten.
Pamanus.
Moeten wy een fondament hebben, latet my in vriendtschap hooren.
Fantano.
Iae, voor eerst een Pas-caerte die ghemaect is nae d'Ordonnnantie van den Globe, met Spheruale lijnien gegraveert, so wel van Oost ende West, als van
B1v
Suyden ende Noorden. Want alsmen van Oost ende West gheschoten hebben, moet men weten in de Pas-caerte, op wat graden die Landen ligghen, in Longitudo alsoo wel als in Latitudo.
Pamanus.
Hoe soude men sulcke Pas-caerten becomen, want ick hebse noeyt ghesien anders dan Globen, die zijn ons niet dienstelijck om dat sy te cleyn van besteck zijn, ende daer zijn gheen Instrumenten bekent, daer men die cromme Lijnien mede can opserveren, ghelijck op onse Caerten: Want wy nemen een Passer setten het een been op een Lijnie, met het ander been strijcken wy onse Coerse, op wat Windt wy begheeren.
Fantano.
Ick sal u een Pas-caerte toonen, alsoo groot van besteck als ghy ghebruyckt met een passer daer ghy die Lijnien mede meucht observeren, op die viercante Caerten, want op u Caerten soect ghy door een het tweedde, ende op dese Caerte door tweedde het derde, daer is die Caerte met den drie-beenden passer.
Pamanus.
Hoe sal ick desen Passer op die Lijnien setten?
Fantano.
Neemt twee die naeste streken aen malcander, twee Noorden of twee Suyden, oft Suydt-Oosten in alle manieren, ghelijck ghy op die viercante Caerten een neemt, set die uytterste beenen op die twee Lijnien, waer tusschen ghy u coerse begheert, set de middelste tonghe dan op u Coerse, ende strijckt op die twee Lijnien, douwt den Passer op ende toe nae die Lijnien, hen vernouwen ofte verwijden.
Pamanus.
Langht my die Passer, ick sal't wel haest sien oft met onse Caerten accordeert:
Enchuysen ende Ternues in Noordtweghen, liggen Suyden ende Noorden van malcander, dat accordeert met onse Caerte. Nu, de hoeck van Lijsert ende een halve graet buyten die Cape Finisterre leyt Zuydt Zuydt-west, ende Noordt Noordtoost van malcander, dat accordeert mede. Ick bevinde wel datmense soo net can maken als dander, die streken accorderen wel, maer hoe leyt Ijslandt soo nae by Noordtweghen, het scheeldt bycans de helft, ende veel ander plaetsen die heel anders ligghen als in mijn Caerte comt, dat, door datse nae d'Ordonnanci van de Sphere ghemaeckt zijn.
Fantano.
Iae, want hier ligghen de Landen, ghelijck sy in de daedt gheleghen zijn in Longitudo ende Latitudo.
Pamanus.
Nu sien ick wel waer het my ghefalgeert heeft, dat ick wel driemael bycans
het lijf verloren hadde, want eens quamen wy drijven met een storm uyt den Westen, des avondts sagen wy Hitlandt, alsoo 't in Martio was, dat die nachten lanck waren, saghen op onse Caerten hoe verre het van malcander lach, bevonden vijf ende veertich Mijlen. Doe lieten wy't drijven, al eer den dach op quam was ons schip al op Noordtweghen gebleven, met al datter in was, uytghesondert ick alleen, quam op een luycke aen Landt, noch hebbe ick eens geseyldt uyt Dronten in Noorweghen naer Ijslandt, ende hebbent Landt wel twee etmael eerder op geseylt, als wy onse gissinghe ghemaect hadden, daer geluckte het ons beter, maer niet by ons verstant, want het landt openbaerde ons by daghe, hadden wy daer by nachte op vervallen, t'soude gheluckt hebben als t'voorgaende op Noordtweghen, ende noch tot verscheyden plaetsen hebbe ick sulcke avontuer gehadt. Siet ghy nu wel, hadde ic dese Caerte gehadt dat ick gesien hadde hoe die Landen in der daet gelegen hadden, soude alle dese perijckelen wel voorcomen hebben, en schip ende goet, en volck wel behouden hebben.
Fantano.
Waer mede behelpt ghy u? wat maniere van gissinghe ghebruycken die Piloten van Oost ende West?
Pamanus.
Wy nemen die streke van onse Coerse die wy seylen, daer teyckenen wy met een lootken op in onse Caerte, ten minsten, alle etmalen eens, meer oft min, nae die sake gelegen is, als wy die Coerse veranderen, telcke reyse, wy teyckenen op onse Coerse, gissen wy hoe veel Mijlen wy op die voortganck gheseyldt hebben.
Fantano.
Met wat graden teyckent ghy die Mijlen op u Coerse, als die Coersen van Oosten ende Westen loopen, want ghy hebt gheen graden van Oost ende West op u Caerten.
Pamanus.
Wy hebben ons beholpen met die graden van Zuyden ende Noorden, alsoo ons van Oost ende West gheen graden bekent zijn.
Fantano.
Die gissinghe is heel onseker, oft die Piloten al goede gissinghe maken, soo cant niet accorderen met die graden van Zuyden ende Noorden, en die viercante Caerten, oft dat die Piloet confuselijck giste, dat by gheval d'een confusie met d'ander accordeerde: Hebben die Plioten anders gheen gissinge van Oost ende West?
Pamanus.
Iae, die Enghelschen ghebruycken Menut-glasen, setten die achter opt schip, ende hebben een langhe coorde, daer maken sy een boyken aen vast, ende laten die achter uyt drijven, tot dat Menut-glas verloopen is, dan meten sy die Coorde hoe veel vadems hy in een Menute achter uyt ghedreven is, ic neme vijf en twintich vadems in een Menute, tweeentsestich mael vijf ende twintich vadems voor een mijle bevinde int ure geseylt te hebben, een mijle min oft meer,
B2v
nae den voort-ganck van't schip is, dit ghebruycken de Piloten tot assistentie van die voorgaende gissinghe.
Fantano.
Dat zijn wel goe saken op dese Caerte, maer op die viercante Caerten ist al confuys:
Hebben die Piloten gheen kennisse van een schote van oost oft West.
Pamanus.
Iae, maer sy en connense niet ghebruycken, dat het op haer Caerten accordeert, daerom verachten syse, ende hebbense verlaten.
Fantano.
Op wat maniere?
Pamanus.
Opt verhooghen van die Lijnien als sy goede Coersen houden op die Lijnie, van West ende Noorden, en Oost ten Zuyden, als die Piloet op die Coerse seyldt, ende een graet bevint in den Pole verhoocht te wesen van Zuyden ende Noorden, is van Oost ende West drie graden geseylt, vint ghy twee graden verhoocht: zijt ghy van oost ende west ses graden geseylt, also voort van graet tot graet, hoe veel Graden wy in den Pole verhooghen, so veel Mijlen zijn wy van Oost ende West gheseylt:
Hier hebben wy een declinati van elcke streke bysonder, oorsake, elcke streke bysonder declinati heeft.
Fantano.
Observeren die Piloten die schoten wel op u Caerten?
Pamanus.
Sy hebbense wel te wercke gestelt, maer het en wilde haer niet gelucken op die viercante caerten, ick bemercke nu wel waer het my ghefaelgeert heeft, want op dese caerte soudement heel correct connen observeren, maer op onse caerten impossibel, of men moeste confuselijck schieten, dat by geval d'een confusi met dander
accordeerde.
Fantano.
Hebben die Piloten anders gheen schote.
Pamanus.
Iae met een Santlooper ofte Horologie, die vier ende twintich uren loopt, al eer hy verandert werdt.
Fantano.
Hoe gaet die observatie te wercke?
Pamanus.
Men hanght een Sandtlooper in het stilste vant schip aen twee leren cinghels, als men uyt eenighe haven seyldt, soo besietmen door een Vniversael sonne-wijser, wat
Zandt-looper als dan loopen, ende past wel opt keeren, als men dan begheert te weten, hoe veel men van Oost ende west gheseyldt
B3r
is, soo laet men den Sandt-looper eerst uyt loopen, alsdan besiet men terstondt wat ure van den dach oft nacht het is, met die voorschreven Instrumenten het ure ghevonden hebbende, besiet men hoe veel het scheelt vant ure als den Zandt-looper ghesteldt werdt, isser een ofte twee uren meer oft min different, so besiet men op de Caerte aen die Meridiaen, die met uren quartieren ende menuten afghedeeldt zijn.
Dese inventie hebben wy moeten achterlaten, oorsake, wy gheen Meridianen op onse Caerten hebben.
Fantano.
Hebt ghy anders gheen abusen in die scientie gevonden? Is u wel bekent dat men gheen Sandt-looper can maken, die over beyde zijden even lanck loopt, oorsake, het gaetken daer het Zandt door loopt, met wat Instrument het ghemaeckt wordt, van die zijde het laetst inghesteken heeft, het altoos gladder sal door loopen als d'ander zijde, die sake is wel te remedieeren, dan die grootste sake is dese: Dat alle metalen Zanden ende dat onder t' Firmament besloten is, die vier Elementen onderworpen zijn, oorsake sy daer van geschapen zijn, als vyer, water, aerde ende locht, dats hitte en vocht, wat Element van beyde dominatie heeft, daer nae reguleren hen alle dingen, alle metalen, als gout, silver, coper, ijser, stael en loot. Vele hebben grooten arbeyt gedaen, om een Zant te vinden, dat het gheweerte niet onderworpen is, als ghemalen glas, ghemalen Coper, schalen van eyeren, maer te vergheefs, soo dat niet possibel is een loopent werck te maken, dat den loop vant hemelscher Spheren sal accorderen.
Hebben die Piloten geen schote aent ghesternte, oft Sonne oft Mane?
Pamanus.
Iae, op die declinaci van der Mane, want die seer groot is, maeckt haer loop duer den gheheelen Zodiack in seven ende twintich daghen, en acht uren, op die vijf en tsestich graden, comt weynich meer als een Menutte different, op een graet van Oost ende West. Dit soude wel een goede sake zijn, hadden wy Instrumenten daer men in Zee op een Menutte conde schieten, wy hebben't quaet ghenoech, by hooch weder, dat wy op eenen graet schieten.
Fantano.
Heb ickt nu altemale ghehoort?
Pamanus.
Noch een moet ick verhalen opt verachteren van de Zonne ende Mane, de Zonne gaet in haren ordinaris loop, van Oosten nae't Westen, in vier ende twintich uren: De Mane doet haren loop van Oosten nae Westen, in tweeentwintich uren, vijf en veertich menuten, die Mane alle dage vijf quartier van een ure te cort comt aen den loop der Zonnen, soo dat in den Equinocsiael op elck graet twee Menuten different comt, op die vijf ende tsestich graden vier Menuten, hoe nader den Pole, hoe't different grooter is nae den Equinocsiael ter contrarie cleynder. Ick soude de sake wel breeder verhalen, dan den tijdt verloopt hier me, ick hope wat beter van u te leeren.
Fantano.
Heb ick't nu altemale ghehoort?
Pamanus.
Daer zijn noch meer dinghen, maer niet weerdt te verhalen. Nu Compere, laet my u verstandt (desen aengaende) eens hooren, daer nae verlanght my seer.
Fantano.
Wel aen, ick sal beginnen int breede die sake te extenderen, laet u niet verdrieten te hooren, in den eersten sult ghy verstaen, dat ghy gheen schote van Oost ende West condt observeren met die viercante Caerten, noch eenighe gissinghe daer op maken van Oost ende West, noch te gissen het ghetije nae den loop der Manen, want dese saken accorderen den Sphera, niet die viercante Caerten, daerom moeten alle Piloten die dese conste begheeren te observeren, haer versien van een Caerte met cromme Lijnien, met d'opservatie van dien, in den eersten sult ghy verstaen, dat men deur een het tweedde niet can vinden, maer door twee wel het derde, want daer can gheen Piloet door een Caep een gat ofte Canael vinden, maer moet daer twee toe hebben, want als hy twee Capen oft Torrens Molens oft berghen over een heeft, soe weet die Piloet waer hy is. In deser maniere sal ick u die schote voorstellen, van Oost ende West, dat hy door twee Capen, dat zijn twee Polen, altoos om den gheheelen Aerdtbodem sult weten waer ghy zijt, in Longitudo, te weten, van Oost ende West, d'eene is den Noordt-Pole ende is onsichbaer, welcke werdt bekendt door die naeste ficxe Sterre daerom loopende, ghenaemt by de Piloten die Leystarre, ten tweedden door die twee achterste wielen van den Wagen. Seght my Pamanus met wat
Instrumenten condt ghy Noorden vinden, aent gesternte als ghy van Zuyden ende Noorden schiet.
Pamanus.
Anders niet, dan wy sien, nae die Ley-sterre moet men het rechte Noorden oft Zuyden weten, als men van Oost ende West schieten.
Fantano.
Iae seer nauw, ghelijck ghy moet weten, als ghy van Zuyden ende Noorden schiet de Sterre, oft de Sonne ende den Horison.
Pamanus.
Hoe condt ghy den Noort-pole soo correct vinden, dat ghy daer op cont schieten, naedemael dat hy onsichbaer is, ende die naeste Sterre layen wel drije ende een half Graet van den Pole gaet.
Fantano.
Daer toe heb ick goeden raet om een gheheelen nacht dat onsichtbaer punct Pole te vinden, want gelijc ghy op die pas-Caerte met cromme lijnien, met den drie-beenden Passer te brenghen op twee Lijnien, een onsichtbaer lijnie vint, so
B4r
sult ghy door desen drie-beenden passer brengen twee beenen op twee die naeste Sterren, die in een Meridiaen van den Pole staen, tot alle uren van den nacht den Pole vinden.
Pamanus.
Hoe heeten die Sterren daer men dat aen opserveren soude, ende in een Meridiaen van den Pole staen.
Fantano.
Dat sal ick u verclaren: Ten eersten, daer het achterste wiel van den waghen dat naest de Leydt-sterre staet, ofte het eene naest voorste wiel, dat veerste van den Poele staet, noch op de twee middelste Sterren van Casiopia: Ick soude wel meer verhalen, dan men behoefter maer een.
Pamanus.
Hoe sal men die Passer op die Sterren stellen, als men dat onsichbaer punct Noorden sal soecken.
Fantano.
Steldt op een effen veldt twee stocken die loot-recht staen, ontrent een vadem van malcander, wacht dan soo langh als die Sterren die twee achterste Wielen van den Waghen int Noorden recht int water-pas hanghen, brenght dan die twee stocken, dat sy op de twee achterste wielen van den waghen, ende die Ley-sterre accorderen, dan wacht soo langhe die twee Wielen van den waghen een streke oft twee nae't Oosten ghedraeyt zijn, brenght dan die twee Beenen op die een achterste wiele van den Waghen die naest de Ley-sterre staet, het ander op die Ley-sterre, het derde uytterste op die Noordt-pole, dan zijn die twee stocken, als ghy dit altemale net ghestelt hebt, teyckent dan waer het middelste roerlijcke been staet op't cruys, tot wat tijden van den nacht als ghy wilt weten het onsichbaer punct, Noorden, neemt die Passer in de handt, ende steldt dat beroerlijcke been daer ghy't geteyckent hebt, douwt dan den Passer op ende toe, nae de sterren gedraeyt staen, door die twee sult ghy het derde altoos vinden, wat tijdt van den nacht ghy begheert.
Pamanus.
Nu verstaen ick, hoe men t'Noorden sal vinden, wilt my voort onderrichten van de schote Oost ende West.
Fantano.
Dat is het een punct daer ghy u schote op nemen moet, het ander is den polis Magnetes die op den Meridiaen van Assoeres, dat sijn die Vlaemsche Eylanden, seventhien graden by Noorden den Poele staet, en maeckt daer gheen declinaci, maer vijfthien graden by Oosten, den Meridiaen van Assoeres wijst het Compas seven achtendeel van een streke by Oosten den Noordt-pole, dit
different hebben wy op vijfthien graden op die hoochte van twee ende vijftich graden, hoe naerder den Pole, hoe grooter different ter contrarien nae den Equinocsiael cleynder.
Pamanus.
Ick hebbe veel van dese Polis Magnetes gehoort, maer weynich die malcander accordeerden, oorsake daer geen Instrumenten bekendt zijn, om die declinaci perfect te meten, ic hebbe nu wel verstaen die twee puncten, daer ick op schieten sal den Noordt-pole, is den eenen Caep, den Magneet-pole, d'ander. Wilt my verclaren wat Boghe men ghebruycken moet, op't afwijcken van de twee Polen.
Fantano.
In den eersten moet ghy u versien van een Compas dat groot is, ende laten een coperen Naelken recht onder t'stael ligghen dat so verre uyt de Roose steect, dat de Roose drijven mach, haeldt dan een swart lijniken binnen int Compas, daer dat pinneken onder die Roose op wijsen sal int schieten, neemt dan een stock vier oft vijf voeten lanck, hoe langher, hoe't grooter graden maeckt, een cleyn cruys of halve mane aent eynde van den stock, daer't Compas hanght in twee carnterkens, dat den stock op ende neder ghebruyckt mach werden, nae t'ghesternte hoogh oft leegh staet, daer men die schote op ghebruycken sal, maect op't ander eynde van den stock een half cruys nae't Oosten, met een schuyfken daer op, een paer duym hoogh, dat ghy vandt cruys op't eynde van den stock mocht schuyven, als ghy begheert te schieten, neemt de Passer in de handt met drie beenen, stelt dat beroerlijck been als voorseyt is, op die plaetse daer ghy't geteyckent hebt, ende soeckt aen die twee sterren, den Noordt-pole, als ghy den Noordt-pole ghevonden hebt, siet dan by t'been neder wat sterren in den Meridiaen van den Pole staen, soo der gheen staet toeft een weynich, tot datter een in draeyt, neemt dan u schote daer op, want men bequamelijcker oft correckter om leegh can schieten, dan hoogh.
Pamanus.
Dese Graden sullen die al wat groot vallen, want wy voorschreven inventien hebben moeten nae laten, door ghebreck van een Caerte, die van Oost ende West ghegraveert was, ende dat die graden van die differentie te cleyn waren?
Fantano.
Die Caerte hebt ghy ghesien, aengaende die graden van Oost endeWest, zijn wel viermael soo groot als den ghemeenen Astrolabium op die vijf ende tsestich graden, oorsake, dat die graden van Oost ende West grooter, als van Zuyden en Noorden zijn, dat men van Oost ende West een stuck uyt den quadrant can gebruycken, in plaetse men van Zuyden ende Noorden den gheheelen quadrant ofte Astrolabium moet hebben, al hoe wel ghy uyt den quadrant een Graet-boge treckt van vier oft vijf voeten lanck, daer schijnen die graden groot te zijn, voor de ghenen die't niet verstaen, maer verlanghen hen door die schuynte, zijn in der daet niet grooter, als de graden van d'Astrolabium.
C1r
Pamanus.
Hebben wy sulcken voordeel in die Boghen van Oost ende West, als van Zuyden ende Noorden, dat comt ons seer goet, ende men moet op die Graet-boghe van Zuyden ende Noorden dobbel ghesicht ghebruycken, welcke lichtelijck can faelgeren, noch dat een punckt, dat den Horison veel verduystert door een dampte die uyt den water opgetrocken wort by schoon weder, dat die connen veel verduystert zijn: Is die schote van Oost ende West sulcke accidenten onderworpen?
Fantano.
Niet een, maer soo slechtelijck sonder eenighe rekeninghe van declinaci, men gaet te wercke in deser manieren: Neemt eerst die schote van Suyden ende Noorden, als ghy van Suyden ende Noorden u schote bekent hebt, neemt dan den drie-beenden Passer, ende soeckt den Noordt pole, als ghy dan een Starre ghekendt hebt die recht in den Meridiaen van den Pole staet, neemt dan die Boghe ende schuyft dat
beroerlijcke versich dat op't Cruys vant eynde der boghe staet, op ende toe, soo langhe dat ghy die twee versighen op die voorschreven sterre accordeert, ende dat pinneken onder tstael van de Roos op dat swarte streecxken, dat int Compas gheteyckent staet, als dan hebt ghy u schote, meet dan hoe veel graden die beroerlijcke versich van den stock geweken is, dan hebt ghy u punct van Longitudo ende Latitudo, ende weet op een mijle oft twee waer ghy zijt, nae ghy correckt gheschoten hebt, soo u dunckt dat ghy een weynich gefaelgeert hebt int schieten, ghy condt tot alle tijden van der nacht controleuren. Noch can men die schote van Oost ende West opserveren, door een quadrant die int midden aen een rechten stock is hanghende, twee voet langher als den quadrant, steldt een Compas int neer eynde vant quadrant die stock, dat hy beroerlijck is aent midden vant quadrant, waer mede men seer correckt die hoochte vant gestarnte can meten, den Piloet mach nemen het ghesternte int Suyden ofte Noorden waer hy begheert, op sterren die meest declineren, int drayen vant Firmament daer can men correckt op schieten.
Pamanus.
Hoe sal men dese Schote opserveren?
Fantano.
Neemt die Sterren daer ghy op begheert te schieten, soo vele ghy begeert by Oosten het Suyden, als dan teyckent elcke reyse als ghy die hoochte van een Sterre neemt, waer het punct vant stael int Compas wijst, wacht dan so lange die selfde Sterren door't Suyden zijn, als ghy die dan in de selfde hoochte vint, het midden is als dan het rechte Suyden, siet dan op't Compas, hoe veel het stael declineert vant Suyden, dan hebt ghy u schote, soo u twijffelt niet correckt gheschoten te hebben, neemt dan een van die ander Sterren die ghy gemeten hebt, ende doet als met die voorgaende, en dese maniere handelt met het ghesternte int Noorden ofte Suyden, alle uren van der nacht ghy begheert.
Pamanus.
Can men by daghe op dese maniere door den haulve Zee Sphere, dese
schote niet ghebruycken op de Sonne?
Fantano.
Neen, oorsake, die Sonne te seer declineert, want men des Winters in ses maenden daer gheen schote op gebruycken mach, als mense best van doen heeft, want op die drie ende vijftich graden van Suyden ende Noorden, als die sonne in den Equinocsiael is, fortiert hy vijf graden van Oost ende West, aleer hy een graet van Suyden ende Noorden declineert, als hy ten halven Tropicus Capricorni gedaelt is, sal die Son seven graden fortieren van Oost ende West, al eer hy een graet van Suyden ende Noorden declineert, dalende in Capricorni, fortiert van Oost ende West derthien graden, aleer hy een graet van Suyden ende Noorden declineert, hoe naerder den Pole hoe cleynder graden, soo dat men op menuten soude moeten schieten, dwelck by de Zee-vaerdt niet ghebruyckt can werden, oorsake daer gheen hanghende Instrumenten bekent zijn, die men stil in Zee can houden, hebbent quaet ghenoech op een graet te schieten, die twee polen als den Polis Magnetis, ende het Zuyden moet men soo correckt hebben, ghelijckmen van Suyden ende Noorden den Sterre ende Horisont, men cant Suyden op die Sonne beter vinden int opcomen ofte ondergaen van der sonne.
Pamanus.
Ick hebben nu ghenoech int breede ghehoort, van die schote van Oost ende West, nu staet my te ondersoecken, hoe die sake in der daet is, ende die declinaci van die twee Polen op sijn graden te stellen, tot dienste der gheheelen Aerdtbodem: (Schipper Mathias,) Laten wy nu onse reyse weder naer huys maken, wy hebben hier van de schote van Oost ende West so veel ghehoort, dat wy tot geen plaetsen Man sullen vinden, die sulcken scienci soo liberalijck ontdecken sal.
Mathias.
Laet ons dan verlof nemen, alsoo ick verstae, dat ghy van alles (daer wy om uytghereyst zijn) wel ghecontenteert zijt. Doe is den Piloet Fantano met ons ghegaen daer onse Schip lach, doe namen wy oorlof, ende ghingen t'seyl, na dat wy acht daghen int Casteel gheweest hadden, hebben onse Coerse gheset na die plaetse van daer wy gecomen waren, comende by de engte voorschreven, hebben onse seylen ingheleydt, ende met die vleughelen geseyldt recht Noorden aen tot op die hoochte van vierentseventich graden. Doe setten wy onse Coerse met die seylen, want het in Iunio was, ende die Zee was altemale van Ijs ledich, dan wat drijf Ijs dat van den windt ghedreven werdt. Binnen corten daghen zijn wy ghecomen by den Polis Magnetis, van daer setten wy onse Coerse na die Strate Tabijn, door die enghte ghecomen wesende, was die gheheele Zee vol drijf-Ijs, doe hebben wy die seylen afgeleyt, ende met den Molen die strande langhs gheseylt, ten laetsten comende by de Reviere Oby, sagen wy een practijck in d'Oorloghe te water. Wy hebben veel practijcken gesien in onse voyagien, maer om die cortheyt heb ick die altemale naergelaten, dan een en can ick niet naelaten te vertellen, daer lach een cleyn Eylandeken in den mont van
C2r
der Reviere Oby, daer men maer tot een plaetse aencomen mochte, in een cleyn Revierken, daer quamen die Tarters om dit cleyn Eylandeken te berooven, met wel twintich Logges, d'Inwoonders dit siende, zijn in cleyn schuytkens ghegaen, niet anders dan cort geweere in de handt, ende verwan die vyandt. Als die Tarters in die Haven quamen seylen, soo ras sy in de mondt van de Haven quamen, werden die Logges het onderste boven gekeert, ende saghen een groote vlamme, ende hoorden een groote barst, dat wy meynden het door Nigromanci gheschiedde, oorsake dat wy niemandt sagen die eenich springhwerck aenstac, waer van d'Inwoonders vant selve Lant ons die secreten openbaerden, doe hebben wy't Schip over die Reviere geroeyt, ende lieten die Molen staen, overcomende, zijn die strande voort langhs gheseyldt, tot in de strate van Nassauwen, daer hebben wy den Molen neder gheleydt, ende die seylen ghereedt ghemaeckt, ende zijn binnen corten daghen gheseyldt met gheluck van winde, tot voor die Stadt Enchuysen.
FINIS.