Prof. Dr. Didier Pollefeyt – Drs. Jan Bouwens
KU Leuven, 2017
©L. BOEVE, J. METTEPENNINGEN& D. POLLEFEYT(ed.), Liefde in Tijden van Katholieke Dialoogschool,
(Katholieke Dialoogschool, 3), Antwerpen, Halewijn, 2017.
Drie woorden staan centraal in dit boek: dialoog, katholiek en liefde. Geen enkele van die drie termen is in een katholieke dialoogschool te begrijpen zonder de andere twee. Meer zelfs, ze vormen drie essentiële bouwstenen van elke katholieke dialoogschool. Dit boek geeft duiding bij de drie termen. Wat betekent 'dialoog' in de katholieke dialoogschool? Wat betekent 'katholiek' in de katholieke dialoogschool? En hoe 'liefde'
concreet gestalte geven vanuit de combinatie van 'dialoog' en 'katholiek'?
Bezig zijn met deze vragen geeft een palet van soorten of typen van katholieke dialoogscholen.
Dit boek, het derde deel in de serie Katholieke Dialoogschool, bevat een nieuw artikel van de hand van Prof. Dr. Didier
Pollefeyt en Drs. Jan Bouwens, getiteld: Wat betekent dialoog in de katholieke dialoogschool?
Deze Powerpointpresentatie bevat een samenvatting van de vier subtypes van de Dialoogschool die beschreven worden in het nieuwe artikel.
• Vaststelling: scholen met sterke Monologe of Kleurrijke/Kleurloze tendenzen voelen zich verwijderd of zelfs uitgesloten van het ideaal van de Katholieke Dialoogschool ('in het verkeerde hokje geplaatst').
• Dialoog heeft vele gezichten: er bestaan verschillende visies over de betekenis en het doel van 'dialoog'. Het is geen 'monolitisch' concept. Er is ruimte binnen het dialoogschoolkwadrant voor meerdere uitdrukkingen van dialoog. (De twee dimensies van het identiteitsvierkant zijn een continuum van minimum naar maximum, met vele tussenliggende posities.)
• Empirische bevestiging: door kwantitatieve statistische analyse kunnen we twee types van Katholieke Dialoogschool verifiëren: het Kerugmatische en het Recontextualiserende subtype. De twee andere subtypes werden toegevoegd op theoretische gronden en gebaseerd op
kwalitatieve onderzoeksgegevens.
• Voordeel: een groter aantal mensen en scholen kunnen in het dialoogschoolkwadrant geplaatst worden, waardoor er openheid ontstaat voor een dialoog over de Dialoogschool in de
Dialoogschool.
• Nadeel: toenemende theoretische complexiteit + verminderd urgentiebewustzijn.
Dialoogschool van het Kerugmatische Type
Dialoogschool van het Recontextualiserende Type
Dialoogschool van het Actief-Pluralistische Type Dialoogschool van het
Formeel-Tolerante Type
Dialoogschool van het Kerugmatische Type
Overeenkomsten met het model van de Monoloogschool:
Leden van de Kerugmatische Dialoogschool geloven dat de katholieke traditie een zinvolle en waardevolle boodschap bevat die iedereen zou moeten horen. Tenslotte is de waarheid die het katholieke geloof biedt fundamenteler en bevredigender dan de inzichten van andere religies en levenswijzen. Een katholieke school zou dan ookprioriteit moeten geven aan het katholieke geloof en de katholieke praktijken over andere religies en levenswijzen (apologetiek).
Leerlingen kiezen ervoor om zich in te schrijven voor een katholieke instelling. Daarom is het redelijk om van iedereen te verwachten dat men deelneemt aan het religieuze project van deze school – hoewel verschillende niveaus van betrokkenheid mogelijk kunnen zijn.
Dit type school engageert zich om (alle) leerlingen een de religieuze opvoeding en vorming te bieden.
Ook wordt van de leraren verwacht dat ze zich actief inzetten voor de katholieke identiteit van de school. Katholiek onderwijs =religieuze missie.
Het is over het algemeen onwenselijk om de inhoud en de vorm van het katholieke geloof te veel te veranderen om het beter te laten 'passen' in de snel veranderende, postmoderne culturele maalstroom van vandaag. De essentie van het katholicisme wordt bepaald doortraditie die zorgvuldig bewaard en indien nodig beschermd moet wordentegen afwijkende overtuigingen.
Maar ook duidelijk verschillend van het model van de Monoloogschool :
De Dialoogschool van het Kerugmatische Type verwelkomt een zekere mate van diversiteit. Niet elke leerkracht of leerling hoeft per se katholiek te zijn of te worden. Christenen moeten tenslotte gastvrijheid en respect betonen aan mensen met verschillende overtuigingen en levenswijzen. Echt katholiek geloof wordt gekenmerkt door eenverwelkomende, relationele en dialogische houdingten opzichte van anders-zijn. Geloof kan en mag niet worden opgelegd, noch met expliciete noch impliciete druk.
Méér nog, dezediversiteit is een opportuniteit om het geloof te verkondigen(kerugma). Ontmoeting met andersdenkenden en met hen de dialoog aangaan, biedt een gelegenheid om te getuigen van het katholieke geloof, in woorden en daden.
Dit type school wil iedereen uitnodigen om dichter tot het christendom te komen, de interesse en passie van mensen opwekken, enthousiasmeren voor het geloof in Jezus Christus, leerlingen en personeelsleden overtuigen om lid te worden van de kerk, hun religieuze vuur aanwakkeren. 'Nieuwe evangelisatie' in een plurale context.
Gelovigen moeten creatief zoeken naar nieuwe manierenom zichzelf als echt katholiek te tonen in de hedendaagse plurale samenleving, waar de katholieke boodschap vrijuit kan klinken te midden van andere stemmen. Het is belangrijk om te zoeken naar plaatsen waar God in de wereld te vinden is.
De Kerugmatische Dialoogschool houdt vast aan de eigen katholieke overtuiging (binnenstaanders- perspectief) die op een positieve en optimistische manier wordt verkondigd aan alle anderen (buitenstaandersperspectief). Meestalverloopt de dialoog in één richting: de katholieke school onderwijst terwijl de leerlingen ontvangen. De school vermijdt om 'niet-katholieke' invloeden van 'buitenaf' over te nemen.
Deze school houdt zich in de eerste plaats bezig met het zoeken naar, bij wijze van spreken, een nieuwe 'public relations-strategie'. De school aarzelt daarentegen met betrekking tot fundamentele theologische ontwikkelingen of recontextualiseringen. De bedoeling is om het evangelie in veranderende tijden te blijven verkondigen zonder het dienovereenkomstig aan te passen.
• cf. Monocorrelatieve Christelijke Waardenopvoeding.
• cf. een school 'in een bubbel' of 'onder een glazen stolp'.
• cf. een 'implantatie' van katholieke identiteit waarbij 'afstotingsverschijnselen' zoveel mogelijk vermeden worden.
1. Ethische kritiek: het 'verschil van de alteriteit' en de unieke identiteit van elk individu wordt over het hoofd gezien. Gevaar van recuperatie, zelfs manipulatie?
2. Theologische kritiek: geen traditieontwikkeling door recontextualisering.
3. Pragmatische kritiek: deze aanpak riskeert ondoeltreffend en zelfs contraproductief te zijn in een pluraliserende context.
Recontextualising type of Dialogue School Dialoogschool van het
Recontextualiserende Type
Authentiek omgaan met het katholieke geloof in een multiculturele samenleving vereist een open, zoekende, onderzoekende en hermeneutische houding (Post-Kritisch Geloof).
Het ontmoeten van anderen en de dialoog aangaan met 'andersheid' vormen méér dan een opportuniteit voor geloofsverkondiging: ze zijn constitutief op een fundamenteel niveau voor ons begrip van christelijk geloof.
Het is in deze ontmoeting en dialoog – en soms confrontatie – met de ander / Ander dat God zichzelf openbaart, dat nieuwe lagen van betekenis worden ontdekt en het geloof zich recontextualiseert.
Dedialoog is hier wederkerig: zij gaat in twee richtingen want alle deelnemers zijn kwetsbaar en vatbaar voor nieuwe betekenissen – de andersgelovigen op school niet minder dan de katholieken.
Theologische (en epistemologische) veronderstelling: de waarheid van het katholicisme ligt niet a priori vast, is nog niet definitief en volledig voorhanden. Openbaring is een voortgaand proces (Dei Verbum §8, 1965).
Waarheid kan slechts worden ontdekt, benaderd en gerealiseerd door een doorlopend proces van interpretatie, ontdekking en toe-eigening. Gelovigen worden uitgedaagd om open, creatief en innovatief te zoeken naar nieuwe inzichten over wat het specifiek betekent om katholiek te zijn in onze hedendaagse context.
Dialoogscholen van het Recontextualiserende Type gaan dan ook voortdurendop zoek naar nieuwe manieren om het evangelie uit te drukken en te ervaren, naar nieuwe praktijken om het geloof vandaag te verwerkelijken. Ze staan, om zo te zeggen, met één voet in de katholieke geloofstraditie en met de andere voet in een nog ongeschreven toekomst. Het blijft open wat het resultaat van deze zoek-tocht zal zijn.
Naarmate de wereld om ons heen evolueert en verandert, evolueert ook de identiteit van katholieken in die wereld en de specifieke manier waarop de oorspronkelijke christelijke inspiratie vandaag vorm krijgt. In elk nieuw tijdperk vernieuwt het katholieke geloof onvermijdelijk haar profiel, het herontdekt God telkens op andere manieren; met andere woorden:het recontextualiseert zichzelf.
Een actieve dialoog met de wereld, met de context van de school en de verschillende religies en levensbeschouwingen daar aanwezig, is van beslissend belang. Omgaan met verschil helpt me mijn eigen identiteit te ontdekken en vorm te geven.
Daarom is het zo waardevol dat verschillende levensbeschouwelijke en religieuze overtuigingen, praktijken en levenswijzen aanwezig zijn en samenleven in de katholieke school. Het is door het erkennen, respecteren en appreciëren van de verschillen tussen mensen dat de school haar katholieke identiteit kan herontdekken. Deze gerichtheid op 'de ander' is niet bijkomstig of slechts het resultaat van een compromis; het is fundamenteel (cf. de plicht van de naastenliefde).
Alle leden van dit type dialoogschool dragen bij aan de onderlinge dialoog vanuit een bereidheid om van gedachten te wisselen over de katholieke geloofstraditie. Deze dialoog is constitutief voor het schoolproject. In dit model is er dus zeker ruimte voor mensen met authentieke en uitgesproken niet- katholieke geloofsprofielen, zolang zij bereid zijn om in de dialoog te stappen.
Er bestaat een dynamiek tussen 'identiteit' en 'dialoog': er is geen dialoog mogelijk zonder identiteit, terwijl identiteit gevormd wordt in dialoog.
Hier is dialoog geen terloopse uitwisseling van equivalente perspectieven vanuit het streven naar perfecte symmetrie (Kleurrijke School). Hier wordt dialoog gekenmerkt door een fundamentele pedagogische asymmetrie: het staat toe dat er woorden worden gesproken die komen van 'Elders', die van 'Bovenaf' tot ons worden gericht (steeds vermiddeld door de traditie), een Woord dat transformatief isvoor zowel het individu als de schoolgemeenschap.
Dit is de kern van de Recontextualiserende Katholieke Dialoogschool: de pedagogische asymmetrie die te vinden is in de voorkeursoptie voor het katholieke geloof dat, paradoxaal genoeg, niet wordt gekozen maar aan ons wordt aangeboden, terwijl we de diepgang, rijkdom en mogelijkheden daarvan ontdekken.
Authentieke dialoog resulteert in 'wederzijdse transformatie'. Dit type dialoogschool wordt gekenmerkt door eendubbele asymmetrie: niet alleen de asymmetrie van het woord van mijn traditie, maar ook de asymmetrie van de ander en zijn/haar traditie die mij 'raakt', verandert en uitdaagt om mijn eigen traditie te heroverwegen en te recontextualiseren. Het woord van mijn traditie onderbreekt de andere, terwijl ik tegelijkertijd door de ander aangesproken en onderbroken word — als een soort Fremdprophetie.
Actively Plural type of Dialogue School Dialoogschool van het Actief-Pluralistische Type Dialoogschool van het
Actief-Pluralistische Type
Dit schooltype wilopenheid en ontvankelijkheid voor 'andersheid' maximaliseren.
Asymmetrie tussen mensen moet zoveel mogelijk vermeden worden: de een kan zich niet 'boven' de ander stellen. De dialogerende schoolleden moeten zoveel mogelijk symmetrisch zijn: iedereen kan spreken en iedereen 'moet' ontvangen.
Levensbeschouwingen of godsdiensten die een voorkeurspositie claimen, overschrijden een grens en worden met wantrouwen bejegend.
Het regulerende principe van dialoog verschuift in stilte van een inhoudelijke christologische oriëntatie naar een louter formeel criterium: het niet-schadebeginsel. Eender welke levensbeschouwing of religie wordt getolereerd, 'gerespec- teerd' en als gelijkwaardig beschouwd, zolang zij de belangen van de ander maar niet schaadt.
Dit schooltype bevindt zich op een 'hellend vlak': vaak is deze evolutie een tussenstap in een seculariseringsproces dat zich beweegt in de richting van het kwadrant van de Kleurrijke School.
Hoe zit het met de katholieke identiteit?
De gelijkschakeling van religies en levensbeschouwingen wordt gelegitimeerdjuist op basis van de katholieke identiteitvan de school. Het is gegrond in:
• Deinclusievekernidee van katholicisme (kat-holos).
• Katholieke waarden zoals: liefde voor de naaste, verbondenheid, gastvrijheid, solidariteit en zelfs liefde voor de vijand.
• Theologische noties zoals 'lage christologie', een nadruk op dienstbaarheid, het idee van het 'heilige in het alledaagse', apofatische mystiek of het concept van de 'vloeibare kerk'.
Impliciete of expliciete veronderstelling: een authentiek katholieke organisatie evolueert na verloop van tijd automatisch naar een zeer open, ja zelfs pluralistische organisatie. Dit is onvermijdelijk en uiteindelijk positief. Volgens deze zienswijze is het een logische stap te beweren dat de echte katholieke school uiteindelijk een Actief-Pluralistische Dialoogschool is.
Zulke scholen worden stilzwijgend actief-pluralistisch, zonder veel reflectie of discussie. Ze beschouwen dit een natuurlijk, vanzelfsprekend proces. Ze voelen niet de behoefte om expliciet afstand te nemen van de katholieke traditie.
Anderen beweren dat geleidelijke secularisering en pluralisering inherent zijn aan het christendom zelf, dat is voorbestemd om te 'verdampen' in de loop der tijd.
Katholieke gelovigen die naar dit soort school gaan, drukken hun geloof uit niet in specifieke maar in algemeen-menselijke termen zodat de openheid gehandhaafd blijft waarin diversiteit en pluralisme kunnen gedijen. Hetzelfde geldt voor andere mensen met specifieke overtuigingen (identiteitsvervaging).
Vanwege zijn katholieke identiteit, voelt dit schooltype de behoefte om heel open en gastvrij te zijn, om zoveel mogelijk ruimte te maken voor anders-dan-katholieke identiteiten — zelfs in die mate dat het haar katholieke waarheidsclaim achterlaat, eerst feitelijk en later ook principieel.
PARADOX: de expliciete verwijzing naar de katholieke traditie verdwijnt, juist in naam van de katholieke 'inspiratie'.
'Impliciete katholieke identiteit': een school die is ontstaan uit een katholieke onderwijstraditie 'ademt' die cultuur nog steeds, terwijl ze dit erfgoed niet langer expliciet vermeldt en de leden zich er nog nauwelijks van bewust zijn.
Dialoogschool van het Formeel-Tolerante Type
Doorbraak van een
formeel-procedurele benadering van dialoog, van intermenselijkerelaties en uiteindelijk van het hele onderwijskundige gebeuren.
Dialoog wordt 'formele deliberatie'. Het gaat over kwaliteit, procedures, regulering, maatstaven, controle, meetbaarheid en scores. Het doel is het creëren van een performatieve en kwalitatieve leeromgeving.
Vaak valt dit samen met de toepassing van een
economisch paradigmaop het onderwijs:
• leraren worden 'professionals' en studenten worden 'klanten';
• de schoolgebouwen worden een 'functionele omgeving';
• de schoolcultuur wordt bepaald door een houding van 'impactmeting', 'tellen' en 'kwaliteitscontrole'.
Waarden: 'tolerantie', 'respect', 'samenhang', 'transparantie', 'functionele differentiatie', 'controle', een eerlijke verdeling van rechten en plichten.
Risico: de school bevindt zich op een 'hellend vlak' dat uitmondt in het kwadrant van de
Kleurloze School.Het is verrassend dat nogal wat schoolbesturen in het katholieke net zich voornamelijk bezig houden met het beheren van de schoolinfrastructuur en de financiën. Er zijn nogal wat bestuurders op lokaal en supra-lokaal niveau die katholieke scholen beschouwen als organisaties die men moet 'managen' op grond van een moderne rationaliteit.
Institutioneel succes is aantrekkelijk!
• Een hoogwaardige leeromgeving moet een hoge leerkwaliteit garanderen.
• Met de 'K' van 'kwaliteit: professioneel uitgerust, hoog geklasseerd, prestigieus, prijs voor het beste project, succesvolle oud-leerlingen, ecologische profilering, de beste nationale studentenclub, enzovoort.
• Tolerant, niet-discriminerend, geen aanstoot gevend.
• Meetbaar, controleerbaar, competitief en goed geplaatst in 'de markt'.
Hoe zit het met de katholieke identiteit? Religie, ethiek en levensbeschouwing behoren steeds meer tot de privésfeer. Niet langer een zaak van de schoolgemeenschap, maar van het individu. De betekenis van 'katholiek' verschuift naar 'kwaliteit' en vervolgens naar 'kritisch'.
Sommigen proberen dit type dialoogschool te rechtvaardigen als 'katholiek', bijv. door te verwijzen naar:
• de nadruk op hoge kwaliteit;
• de noodzaak van kritisch denken;
• de professionaliteit;
• het streefdoel om de kansen voor individuen te maximaliseren zonder onderscheid;
• het belang van vrijheid van geweten en van godsdienst;
• het uitwissen van vooroordelen en vooringenomenheid;
• het niet opdringen van bepaalde visies of praktijken;
• het belang van formele rechten en plichten;
• het streven naar winstgevendheid en transparantie.
In dit perspectief is de religieuze identiteit van de school vooral een historisch gegevenheid. Het is een formeel kenmerk dat past binnen een bepaalde aantrekkelijke branding van de school als een school met een hoge onderwijskwaliteit. Paradoxaal genoeg zien we dat het concept 'katholiciteit' geleidelijk aan zelf seculariseert.
Dialoogschool van het Kerugmatische Type
Dialoogschool van het Recontextualiserende Type
Dialoogschool van het Actief-Pluralistische Type Dialoogschool van het
Formeel-Tolerante Type
Voordeel: de subtypen zijn a.h.w. 'toegangswegen' om scholen in het kwadrant van de Katholieke Dialoogschool binnen te leiden:
• Monoloogschool Kerugmatische Dialoogschool
• Kleurrijke School Actief-Pluralistische Dialoogschool
• Kleurloze School Formeel-Tolerante Dialoogschool
De Recontextualiserende Dialoogschool erkent en combineert de kwaliteiten van de andere subtypen, en heroriënteert hen in een hermeneutische dispositie vanuit een katholiek religieus voorkeursperspectief.
• Kerugmatisch: klemtoon op een duidelijke katholiek-religieuze kern
• Actief-Pluralistisch: klemtoon op openheid en solidariteit
• Formeel-Tolerant: klemtoon op een hoogwaardige, duurzame leeromgeving
• Recontextualiserend: klemtoon op identiteit in diversiteit, ontmoeting en dialoog doorheen verschil en wederzijdse transformatie.
Nadeel: scholen worden mogelijk te snel en te makkelijk in het kwadrant van de dialoogschool binnen- gebracht, waardoor hun urgentiebesef vermindert(in plaats van vermeerdert). De drempel verlaagt om erkend en gewaardeerd te worden als een soort van Dialoogschool. De afstand tussen het feitelijke en het ideale neemt af waardoor er minder druk is om verder te evolueren in de richting van het
recontextualiserende type van Katholieke Dialoogschool.
Omgekeerd kunnen de subtypes ook stadia zijn op weg naar verdere secularisering. Vermijd het hellend vlak dat katholieke identiteit laat vervagen: Recontextualiserende Dialoog Actief-Pluralistische Dialogue
Formeel-Tolerante Dialogue en van daaruit verder naar de kleurrijke en kleurloze schooltypen.
Openheid en solidariteit Duidelijke
katholieke kern
Kwalitatieve Leeromgeving Monoloogschool
Kleurloze School Kleurrijke School
Mogelijkheid tot
ontmoeting en dialoog doorheen verschil en wederzijdse
transformatie
Het WIFI-symbool: een duidelijke, expliciete katholieke boodschap wordt overgeseind naar iedereen die 'afstemt'.
Een zaailing: het zaad wordt in de grond
gezaaid, ontkiemt en transformeert tot nieuw leven.
De Rubik's Cube gaat over het eindeloos spelen met kleurencombinaties. Dit schooltype gaat voor openheid en solidariteit.
De checklist verzekert de steeds beter wordende kwaliteit van de leer- en leefomgeving op
school.
Kerugmatisch
Recontextualiserend
Actief-pluralistisch
Formeel-tolerant
Het grijze vlak beschrijft het traject dat de meeste katholieke scholen in Vlaanderen afleggen in de loop der tijd: van Monologaal (tot in de jaren 1960) naar Kerugmatisch, vervolgens omlaag in de richting van Actief-Pluralistisch en Formeel-Tolerant (geleidelijke secularisering), om vandaag verder omlaag te schuiven in de richting van Kleurrijk en Kleurloos.
Het voorgestelde model van de Recontextualiserende Katholieke Dialoogschool is inderdaad 'tegendraads':
het wil het tij keren met een pleidooi voor een hedendaags katholiek onderwijs- en vormingsproject dat, in dialoog met andere visies en dienstbaar aan een pluraliserende samenleving, zoekt naar een theologisch legitiem en cultureel plausibel katholiek geloofdat vruchtbaar zal zijn voor mensen in de eenentwintigste eeuw – en daarna.
