1874

(1)

H 0 0 F S T U K XI.

DIE PLAASLIRE BEHEER OOR DIE STAATSKOLE IN PRETORIA,

1874 - 1899.

1.

Eerste pogings,

1874.

Vir die eerste keer in die onderwyswetgewing van die Zuid-Afrikaansche Republiek het Wet no.

4

van

voorsiening gemaak vir die oprigting van ho~rskole

of gimnasia, eers een in Pretoria, dan een in Potchef-

1)

stroom en daarna ook in ander sentra in die Republiek • Die plaaslike beheer oor elk van hierdie voorgestelde skole sou in die hande wees van 'n kommissie van ses lede, gekies deur die burgers van die stad of dorp

2)

waarin so 'n skool gelee is • In die hoofstad sou hierdie kommissie van ses verkose lede nog aangevul word deur twee lede van die Uitvoerende Raad en die

3) Superintendent self •

Net soos die geval was met die kommissies vir die ondersteunde laerskole, was dit nie die ouers van die leerljnge wet die stemreg sou besit by die samestelling van die skoolkommissies nie maar wel die burgers van die stad of dorp •

4)

Selfs nadat die

regeringsamptenare sitting geneem het op die kommissjA vir die gimnasium op Pretoria, sou die vry verkose lede tog nog 'n twee-derde-meerderheid op die kom-

5) missie vorm

•

Die magte en pligte van hierdie konmissies vir die

ho~rskole/ •••

1. Wet no.

4

van

1874,

art.·

6.

2. Ibid., art.

57.

3. Ibid.

4.

Vgl. hoofstuk IV hierbo.

5.

Wet no.

4

van

1874,

art.

57.

(2)

ho~rskole is nie afsonderlik .omskryf nie. Volgens die strekking van die onderwyswet self sou die regulasies vir die kommissies van die ondersteunde laerskole egter ook hier van toepassing wees •

1)

Soos vir die laerskole

is die jaarlikse regeringstoelae, die onderwysersalarisse en die betaalbare skoolgelde deur die wet

2) self vasgestel •

Nadat op 23 Februarie 1876 aangekondig is dat die . 3)

Onderwyswet van

1874

in werking getree het , is die publiek van Pretoria in Mei 1876 opgeroep na 'n vergadering om die lede vir die kommissie van die ho~r-

skool te kies •

4)

Op 12 Mei 1876 het die Uitvoerende

Raad ooreenkomstig artikel 57 van die wet staatsekretaris N.J.R. Swart en I.e. Holtshausen op die konmissie

5)

benoem • In die Staats Courant van 17 Mei 1876 is 6)

die volledige kormnissie dan aangekondig • Op 20 Mei

1876

het ds. A.J. Begeman aan Van Gorkom berig dat Staatsekretairs Swart aangestel is as voorsitter van die kommissie, ds. A.J. Begeman self tot sekretaris en dat dr. Jorissen en

dr.

Roorda Smit onderskeidelik aangestel is as hoof en assistant van die ho~rskool 7) •

Op 24 Mei 1876 het die kommissie self in die Staats Courant 'n kennisgewing gepubliseer dat die

klasse op/ •••

1.

Wet no.

4

van

1874,

artt.

21, 54 - 71

(vgl. hoofstuk IV hierbo).

2. Ibid., art.

7:

Regeringstoelae, £500 p.j.; art. 28:

Skoolgelde: 20/- per meand vir leerlinge onder

14

jeer,

30/-

per maand vir leerlinge bo

14

jaar.

3. Staats Courant, 23 Februerie 1876.

4.

Ibid., 17 Mei 1876.

5.

Not. Uitv. Raad, 12 Mei 1876, art. 94.

o.n.

1/1 no. 130,

16

Mei 1876.

6.

Lede: Ds. A.J. Begeman, A.F. Gruhberger, James Durham, ds. J.S.L. Venter, ds. H.S. Bosman, P.J. Marais,

N.J.R. Swart en I.e. Holtshausen.

7.

o.n.

1/1 no. 135, 20 Mei 1876.

(3)

moes aan die sekretaris van die skoolkornmissie gerig word •

1)

In die Staatsargief te Pretoria is egter nagenoeg geen informasie oor die verdere werksaamhede van hierdie skoolkommissie te vinde nie. Volgens dr. Lugtenburg is die skool eers op 'n latere stadium met drie jong seun-

2)

tjies ge3)en • Die getalle het nooit ho~r as vier ge- styg nie , en op 28 Junie 1877 is die skool, wat 'n ,,wanhopige mislukking" was, gesluit •

4)

Onder die faktore wat verantwoordelik was vir die mislukking van die skool, noem Lugtenburg dan die feit dat die skoolgelde te hoog was 5) • Hierdie bewering sluit

volkome aan by die gebeurtenisse in verband met die plaaslike finansi~le verantwoordelikhede vir die laer-

6) skole volgens Wet no.

4

van

1874 •

Dr.

Lugtenburg noem verder die feit dat die kommissielede nie eenparig geglo het aan die sukses van die

inrigting ender die Hollandse personeel nie

7)

_• Soos die

Superintendent van Onderwys self is dr. Jorissen en dr.

Roorda Smit deur die President in Holland gewerf vir hulle 8)

onderskeie poste • Hulle benoeming deur die skoolkommissie/ •••

1.

Staats Courant,

24

Mei

1876.

2. Lugtenburg: Geskiedenis van die onderwys in die Suid- Afrikaanse Republiek, 1836-1900, 109.

3. Ibid.

4.

Ibid., 119.

5.

Ibid., 110.

6.

Vgl. hoofstuk IV hierbo.

7.

Lugtenburg: a.w., 110.

8.

R.

2845/75:

Pres. Burgers aan die Staatsekretaris, Amsterdam, 1 Nov. 1875.

(4)

485.

kommissie was dus niks anders as 'n blote formaliteit nie.

2. Die Du Toit-Stiemens-periode, 1882-1892.

In teenstelling met die bepalinge van die Burgers- wet van

1874,

wat aan die inwoners van Pretoria die reg verleen het om ses van die nege konmissielede vir die

ho~rskool te kies, het die onderwyswet van 1882 geen sodanige reg aan die skoolouer of landsburger verleen nie. Hierdie wet het die ,,Inrichting voor hooger onderwijs op de zetelplaats" besk~)f as die enigste werklike staatskool in die Republiek •

Die beheer oor die inrigting sou berus by 'n komitee van sewe lede. Die Superintendent sou ex officio die voorsitter wees. Ook die hoofregter en die landdros

van Pretoria sou ex officio-lede wees, terwyl die reger:ing 2) en die Volksraad elk afsonderlik twee lede sou benoem • Net soos die geval was vir die kommissies van die laer-

3)

skole , het die konseponderwyswet van ds. Du Toit nie bepaal vir watter tydbestek die kommissielede benoem sou word nie •

4)

Toe die konsepwet in Mei 1882 deur die

Volksraad in behandeling geneem is, het die Volksraad egter op die wenk van raadslid Neethling by die be-

trokke artikel gevoeg dat die lede elke keer vir een jaar 5)

benoem sou word en daarna herkiesbaar sou wees • By dieselfde geleentheid het die Volksraad ds.

H.S.

^Bosman en T.N. de Villiers benoem om vir 'n jaar op die kom-

6)

missie te dien • Deur die Uitvoerende Raad is in die self de/ •••

1. Wet no. 1 van 1882. Bepalingen voor het hooger onder- wi js, art. 2.

2. Ibid., art.

3.

Vgl. hoofstuk VII hierbo.

4.

Not. Volksraad,

5

Mei 1882, art.

49.

5.

Ibid.

6.

Ibid., art. 51.

(5)

dieselfde hoedanigheid die here T.W. Beckett en J.F.

1) de Villiers benoem •

Die onderwyswet self het geen verdere bepalinge bevat aengaande verantwoordelikhede van die kommissie nie. Die skoolkommissie self het 'n prospektus vir die opleidingskool - die naam waaronder die inrigting vir ^ho~ronderwys bekend sou wees - opgestel en laat

2)

publiseer • Skoolgelde is deur die kommissie vasgestel op 20/- per leerling per maand. Toekomstige leerlinge moes hulle skriftelik tot die Superintendent van Onderwys wend 3) •

Van regeringswee is 'n aantal vertrekke tot be-

-

skikking van die

4

^~koolgestel, en 'n onderwyser (W.

Louis) is benoem •

In die samestelling van die kommissie het min veranderinge gekom. In 1884 het die Volksraad T.N. de Villiers vervang met ds. P. Postma

5)

, en sedert 1888

tot 1891 is di. Postma en Van Warmelo deur die Volks- raad op die kommissie benoem • ~) Hierdie benoeming van

die kornmissielede deur die Volksraad het steeds by

wyse van 'n vrye stemming in 'n volle raadsvergadering plaasgevind. Ook die Uitvoerende Raad het min veranderinge aangebring. Alleen T.W. Beckett is op 8 Junie 1886 vervang deur c.J. Joubert •

7)

Die werksaamhede van hierdie skoolkommissie ken beskryf word as 'n algemene toesig oor die skool, 'n professionele toesig oor die onderwys self en die

ontvangs/ •••

1. Jaarverslag oor

1883, 7.

2. Staats Courant, 24 Aug. 1882.

Ibid.,

31

Aug. 1882.

3.•

Ibid., 31 Aug. 1882.

4

Jaarverslag oor 1882, 13.

5.

Not. Volksraad, 15 Sept.

1884,

^~rt.

469. · 6.

Ibid., 20 Julie 1888, art. 521.

Ibid., 12 Junie 1889, art. 402.

Ibid., 13 Junie

1890,

art.

361.

Ibid. 20 Mei 1891, art.

76.

7.

Not. Uitv. Raad, 8 Junie 1888, art. 144.

(6)

487.

1)

ontvangs van die betaalbare skoolgelde

•

Aan die regering is verslag gedoen aangaande die toelating van leerlinge, die bevordering van leerlinge en

2)

oor die inkomste en uitgawes van die skool • Die betaalbare skoolgelde is deur ds. Pa Postma, die tesourier,

3)

ontvang en in die staatskas inbetaal • In 1885 moes die kommissie rapporteer dat baie skoolgelde agter- stallig was. Die kommissie het h:ierdie toestand gewyt aan die feit dat die skoolgelde te hoog was

4)

• Ook bier

het dieselfde kenmerkende verskynsel in die plaaslike onderwysverantwoordelikhede in die Republiek, nl. die onwil of onvermo~ van die landsburger om 'n toereikende geldelike bydrae tot die opvoeding van sy kinders te lewer, horn dus weer geopenbaar.

Die skoolkomrnissie waardeur die skoolgelde:in d:ie eer- 5)

ste instansie vasgestel is , het sender meer ·besluit om die skoolgelde te verminder van £1 per leerling per

maand na 10/- per maand vir een kind,

7/6

vir 'n tweede

6)

en

5/-

vir 'n derde •

In die normale verloop van sake het die inspeksie van die inrigting plaasgevind deur die twee predikante- lede van die skoolkommissie, gewoonlik vergesel deur die

7)

Superintendent van Onderwys • Hierdie inspeksies het vier keer per jaar plaasgevind • 8) Na afloop van so 'n

inspeksie/ •••

1. Die notuleboek van die kommissie het nie bewaar ge- bly nie •.

2. Jaarverslag oor 1885, 51.

3. Ibid.

4.

Staats Courant,

24

Aug. 1882.

5. Ibid.

6.

7.

Ibid., 1890,100.

(7)

inspeksie is volledig verslag gedoen aan die res van die kommissie op 'n spesiale vergadering wat vir die doel

1)

bel~ is • By so 'n geleentheid en ook in die jaarverslag wat jaarliks aan die regering voorgel~ is, is dan volledig rapport gedoen oor die gebou, die meubels, die onderwyspeil in die verskillende vakke, die be- kwaamheid van die leerkragte en die betaling van die

2) skoolgelde •

Lede van die skoolkommissie het ook opgetree as eksaminatore tydens die offisi~le eksamen aan die einde van die jaar. So het ds. Po Postma in Desember 1886 die leerlinge ge~ksamineer in rekene, algebra en meetkunde, terwyl die hoofregter en die Superintendent self die latyn behartig het • In die Volksraad het lede nog 3)

daarop aangedring dat die konmissielede self teenwoordig moes wees by die skriftelike eksamen, omdat daar ender-

sinds die moontlikheid bestaan het dat die onderwysers die leerlinge kon help met die eksamenvrae •

4)

3.

Die Mansvelt-periode,

1892 - 1899.

a. Die Staatsgimnasium en Staatsmodelskool.

Wet no. 8 van 1892 het bepaal dat die bestuur van die Staatsgimnasium{,.,een inrigting voor hooger onderwijs") sou berus by 'n kuratorium van sewe lede waarvan die Superintendent van Onderwys ex officio die voorsitter is. Ook die hoofregter en die landdros van

Pretoria sou ex officio-ledewees, terwyl die regering en die Volksraad dan elk afsonderlik twee lede sou benoem

vir 'n tydperk/ •••

2. Ibid.

3.

Not. Volksraad, 20 Mei

1887,

art. 263.

4.

Ibid.

(8)

1)

vir 'n tydperk van een jaar

•

^Hierdie ^re~ling^het woordeliks ooreengekom met die reelings in Wet no. l

2)

van 1882 • Hoewel nie volledig nie is die terrein van werksaamhede van die kuratorium in die Mansvelt-we~

egter duideliker omskryf.

Die leerplanne vir die verskillende departemente van die Gimnasium sou deur die raad van dosente opgestel word onderworpe aan die goedkeuring van die

3)

kuratorium • Toelating van die leer1inge tot die Gimnasium sou deur die kuratorium beheer word

4)

• Met

die onderwys in die verskillende departemente sou 'n begin gemaak word sodra daar volgens die oordeel van

die kuratorium, onderworpe aan die goedkeuring van die 5)

regering, genoegsame applikante was • Ook oor die personeelvoorsiening sou die kuratorium besluit, maar in hierdie geval onderworpe aan die goedkeuring van die Volksraad. Personeellede sou op aanbeveling van

6) die kuratorium deur die regering benoem word •

Die reeling van die werksaamhede van die inrigting en die handhawing van die tug is opgedra aan die read van dosente waarvan die rektor ex officio die

7)

voorsitter sou wees

•

Alle dosente sou egter driemaandeliks verslag van hul werksaamhede moes doen aan die Superintendent self. Oor die vorm wat die verslag sou aanneem, sou die Superintendent oorleg pleeg met

die kuratorium/ •••

1. Wet no. 8 van 1892, 48.

2. Wet no. 1 van 1882. Bepalingen mor het hooger onderwijs, art.

3.

3. Wet no. 8 van 1892, art. 50.

4.

Ibid., art.

51.

5.

Ibid., art.

53.

6.

Ibid., artt.

54, 56.

7.

Ibid., art.

57.

(9)

die kuratorium

•

Die bestaande voorbereidingskool vir die Gimnasium sou as modelskool bly voortbestaan onder die regstreek- se beheer van die regering

en

onder toesig van die

: 2)

kuratorium van die Staatsgimnasium • Onderwysers vir hierdie skool sou op aanbeveling van die kuratorium deur die regering benoem word onder nadere goedkeuring

3)

van die Volksraad • Onder dieself'de kuratorium sou ook nog

4 j'

de Blinden en. Doof'stommen - Instituut" res- sorteer •

Die kuratorium soos dit in 1892 saamgestel was, het die nodige voorbereidings getref vir die opening van die Staatsgimnasium •

5)

Hierdie plegtigheid bet

6)

op

15

Augustus 1893 pla8.sgevind , maar reeds die

?)

volgende dag het as. H.S. Bosman as kurator bedahk

,

'n gebeurtenis waardeur ook die Staatsgimnasium en die Modelskool in die kerkistiese stryd betrek is.

In De vereeniging van 23 Augustus 1893 het ds.

Bosman die redes vir sy bedanking verstrek. Ses van die nege dosente aan die Staa tsgimnasium en die Staats- modelskool was lidmate van die Geref'ormeerde Kerk, terwyl die Ned. Herv. of Geref. Kerk gladnie op die perso-

8) neel van die betrokke skole verteenwoordig was nie • Hierdie optrede van ds. ,Bosman het aangesluit by wat ds. M.P.A. Coetzee (jr.)' van Pietersburg reeds op

16

Augustus 1893 in De vereeniging geskryf het. Ds.Coetzee het onder. andere geskryf: ,,Ik weet dat menige wenk

ui t de/ •••

1. Wet no. 8 van 1892, art. 60.

2. Ibid., art. 71.

3.

Ibid., art.

73.

4.

!bid.i art.

74.

5.

De Vo kstem, 29 Aug. 1893.

6.

7.

De Volkstem, 29 Aug. 1893.

8. De vereeniging, 23 Aug. 1893; opgeneem in De Volk- stem, 30 Aug. 1893.

(10)

491.

uit de Kaap-kolonie van Gereformeerde predikanten ge- geven is om het Gynmasium .te Pretoria zoo in te richten dat het de nucleus zij van eene opleidingschool voor de enkel Gereformeerden •••• ae wenk is niet door den wind vervoerd, blijkens de personen die els onderwijzers aan-

1)

gesteld zijn" •

Ds. Coetzee het verder vervolg dat die belange van die Gereformeerde Kerk bevorder word deur die twee steats- inrigtings. Die feit dat ses van die nege personeellede Gereformeerd was, was 'n bewys dat ,,men hard besig is den wenk uit de Kaap-kolonie van Gereformeerde predikanten uit te voeren". Die Verenigde Kerk word stelselmatig on- derdruk. Jare lank het by die Verenigde Kerk reeds die vrees bestaan dat die Gereformeerde Kerk die belangrikste kerk word. Deurdi..e teenswoordige inrigtings te steun sou die Verenigde Kerk meewerk. aan sy eie ondergang. Die

2) Verenigde Kerk moes s~: tot hiertoe en nie verder nie Minstens vyf van die nege onderwysers aan die Gimnasium en Modelskool moes Afrikaners wees. Ds. Coetzee het verder verklaar dat onderwyser Bergmans kort nedat hy oorgegaan het na die Geref• Kerk bevorder is tot dosent

3) aan die Gimnasium •

De Volkstem van 30 Augustus 1893 het 'n antwoord van ds. Postma op die aantygings van di. Bosman en Coetzee gepubliseer. Ds. Bosman was teen die Gerefor-

•

meerde Kerk gekant ,,omdat die zich niet geroepen achtte met de Ned. Herv. of Geref. kerk een kruistocht te

prediken tegen de Ned. Hervormden''

4)

•

Ds. Postma/ •••

1. De vereeniging, 16 Aug. 1893; opgeneem in De Volkstem, 30 Aug. 1893.

16 Aug. '.1893.

2. De ·vereeniging,

3. De vereeniging, 16 Aug.:1893, opgeneem in De Volkstem, 30 Aug. 1893.

4.

^Ibid.

(11)

Ds. Postma het verder verklaar dat ds. Bosman die hele jaar op die kuratoriurn gesit het maar nog nie geweet het hoeveel onderwysers aan die twee inrigtings verbonde is nie

1)

• Twee van die dosente was wel lid-

mate van die Gereformeerde Kerk, maar een was slegs 2)

tydelik • Ds. Bosman self het as kurator met alle aanbevelings ingestem. ,,Ds. Bosman erkenne, dat er nooit in het Curatoriurn bij den benoeming der Docenten met eenige kerk in't bezonder gerekend is. Ds. Bosman is verplicht van deze feiten kennis te dragen; hij was lid van het Curatoriurn tot na de opening van het gym- nasiurn. De Curatorium hebben bij benoemingen alleen

3) arts. 1, 2, 40 en 55 van de wet in acht genomen" •

Ds. Postma het dit ds. Bosman verwyt dat hy die hoof van die Modelskool as 'n sg. moderne voorgehou het •

4)

As ds. Bosman op sy plek was op die bestuur van die Modelskool toe die beer Wagner aanbeveel is,

5) sou hy sulke aantygings nie gemaak het nie •

In verbena met die bewering van ds. Bosman dat onderwyser Bergmans alleen dosent aan die Gimnasium geword het nadat hy lid van die Geref. Kerk geword het, het ds. Postma verklaar dat Bergmans reeds in Holland lid was van die Gereformeerde Kerk en hy vra: ,, Is ds. Bosman geheel en al onbekend met de kerkelijke

6) verhoudingen in Holland?"

Ook Superintendent/ •••

1. De vereenigingL 16 Aug. 1893, opgeneem in De Volkstem, 30 Aug. 1893. ilaar was naamlik 11 en nie 9 nie.

2. Bergmans.

3.

De vereeniging, 16 Aug. 1893.

4.

Ibid.

5.

Ibid.: ,,Ten slotte willen wij naar aanleiding van deze insinuaties ds. Bosman vragen of hij bij ondervinding weet, hoe verschrikkelijk zwaar het voor een christen is van ongeloof verdacht te warden door iemand, die hij els mede christen rekent".

6.

De vereeniging, 23 Aug. 1893, opgeneem in De Volkstem, 30 Aug. 1893.

(12)

493.

Ook Superintendent Mansvelt het in De Volkstem op die aantygings van ds. Bosman gereageer. Hy was van geen strewe van die Gereformeerde Kerk om die Staatsgirnnasium te monopoliseer, bewus nie. Toe hy

(ar. Mansvelt) in Holland was en opdrag ontvang het om 'n rektor vir die Gimnasium te vind, moes hy alleen toesien dat so 'n persoon 'n lidmaat is van 'n Christe- like Protestantse kerk •

l)

Van die kuratore wet die

benoemings van die personeel goedgekeur het, het des- 2) tyds maar een aan die Gereformeerde Kerk behoort •

In 'n inleidingsartikel het De Volkstem die heersende toestande betreur. ,,Dat reeds de eerste schreden der jeugdige inrichting zouden worden bemoeilijkt door een twisgeschrijf •••• is te meer betreurenswaardig omdat andere dan paedagogiesche oorwegingen daaraan ten grondslag liggen •••• Nauwelijks zijn de deuren der school geopend geworden of we zien dat de man die mede heeft gearbeid tot de oprichting der school, met aller- hande vuilnis naar binnen werpt •••• Er .is een latijnsche spreekwoord dat klaagt hoe het volk moeten lijden onder de twisten hunner koningen. Wij hopen van harte dat de Transvaalsche jeugd niet zal te lijden krijgen onder de oneenigheden der kerkelijke voormannen. We zullen met gelatenheid dragen dat deze mekaar al in de haren gevlogen zijn naar aanleiding eener school die nauwelijks een paar dagen geleden geopen werd. Laten echter de Transvaalsche ouders verstandig wezen en hunne

kinderen niet straffen met de fouten van anderen. Met anders woorden/ •••

1. De Volkstem,

23

Aug.

1893.

2. Ibid.

(13)

andere woorden, laten onze ouders het werkelijk belang hunner kinderen niet opofferen aan partijzucht en

vechtlustigheid¹¹

1)

^•

Die Superintendent het later oor die oprigting van die Staatsgimnasium geskryf dat die partikuliere inisiatief nie in staat was om so 'n inrigting in stand te hou nie, en al sou dit met ruime regeringshulp moontlik ge- wees het, ,,den bestond er toch nog het gevaar dat bij de wrijving tusschen de verschillende staatkundige en kerkelijke partijen deze jonge inrichting te veel aan

2) slingeringen en sckokken zou blootgesteld zijn geweest" •

Op

31

Augustus

1893

het die bedanking van ds. Bosman in die Volksraad ter sprake gekom. In sy plek het die Volksraad ds. A.J. Louw benoem, terwyl ds. Postma ter-

3) selfdertyd herbenoem is •

In die samestelling van die kuratorium ·het dear in die volgende jare gereeld enkele veranderinge gekom.

Gedurende

1894

het die Volksraad nie die lede wat in

1893

benoem is, herbenoem of vervang nie. Ten einde geen onderbreking te laat plaasvind nie, het die Uit- voerende Raad besluit dat die persone wat in

1893

deur die Volksraad benoem is, moes aanbly as kuratore tot die volgende sitting van die Volksraad •

4)

Vir

1894

het die regering J.F. Celliers en J.S. Smit, regerings- 5) kommissaris van spoorwe~ op die kuratorium benoem •

Toe ds. P.Postma/ •••

1. De Volkstem, 23 Aug. 1893.

Vgl. De Volkstemi 2 Sept.

1893,

Inleidingsartikel:

,,Nog eens herha en we dat het voor een predikant wel- licht vreezelijk gewichtig is om precies te weten hoeveel gynmasiumleeraren tot dit of dat kerkgenoot- schap behooren. Wij gewone menschen zijn tevreden als we precies weten dat dat leeraren het vak goed ver- staan dat ze moeten onderwijzen en bovendien, brave godsvreezende mannen zijn".

2. Mansvelt: Het onderwijs in Zuid-Afrika, vooral met betrekking tot de Nederlandsche teal,

37.

3.

Not. Volksraad, 31 Aug.

1893

₁ art.

1245.

4.

Not. Uitv. Raad, 16 Nov. 1894, art. 606.

5.

Jaarverslag oor

1894, 36.

(14)

495.

Toe ds. P. Postma gedurende 1894 ses maande lank oor- aee was, is sy plek op die kuratorium op versoek van

1)

die regering tydelik gevul deur ds. F. Grunberger • Na die dood van J.F. Celliers in

1895

het die regering in dieselfde jaar ds.

M.J.

Goddef'roy as kurator benoem, en toe laasgenoemde gedurende die tweede semester van

1895

oorsee was, is sy plek gevul deur F.P.J. van Nikkelen Ku~er, weesheer van die Zuid-Afrikaansche Republiek •

In 1896 het daar egter belangrike wysiginge in die samestelling van die kuretorium plaasgevind. Reeds op

6

Junie 1895 het die Uitvoerende Raad 'n voorstel van die Superintendent tot ,,betere regeling van de

3)

aanstelling van Curatoren" behendel • Die Superinten- dent het aan die hand gedoen dat die regering drie en die Volksraad twee lede moes benoem, elke keer vir 'n periode van drie jaar •

4)

Verder moes die Volksraad

aan die regering magtiging verleen om namens die Volks- raad tydelik voorsiening te maak ingeval 'n lid wat deur die Volksraad benoem is, te sterwe kom, bedank of

5) lank uit die Republiek afwesig is •

Die Uitvoerende Raad het die voorstelle aenvaar 6) en sou dit vir goedkeuring voor die Volksraad l~ •

Op 30

Julie

1896

het die Volksraad egter besluit om die wetsbepaling met betrekking tot die samestelling van die kuratorium so te wysig dat die kuratorium uit nege

lede sal bestean/ •••

1.

Jaarverslag oor

1894, 36.

2. Jaarverslag oor

1895, 65.

O.D.

312:

Notuleboek, Kuratorium, Staatsgimnasium,

1895 - 1898, 12.

3.

Not. Uitv. Raad,

6

Junie 1895, art.

421.

4.

Ibid.

5. Ibid.

6. Ibid.

(15)

lede sal bestaan. Die Superintendent sou ex officio-lid en voorsitter wees, terwyl die regering en die Volksraad elk afsonderlik vier lede sou penoem, elke keer vir

1) 'n tydperk van drie jaar •

In ooreenstemming met hierdie nuwe reeling is J.S. Smit (regeringskommissaris van spoorwe~),

C.E.

Schutte (landdros van Pretoria), ds. M.J. Goddefroy en G.A.F. Middelberg (direkteur van die N.Z.A.S.M.) deur die regering benoem • Deur die Volksraad is 2) A.D.W.

Wolmarans, L.E.V., ds.

P.

Postma, F.P.J. van Nikkelen Kuyper (weeshee3~ en as. A.J. Louw van Heidelberg tot kuratore benoem •

In die volgende jare het dear geen verdere veranderinge in hierdie samestelling gekom nie •

4)

Die werksaamhede van die kuratorium was veelvuldig, sodat die kuratorium self op 10 Oktober 1895 besluit het om by die Uitvoerende Raad goedkeuring te vra vir die benoeming van 'n lQerk van die Departement van Onder- wys om teen 'n bykomstige besoldiging van £50 p.j. die klerklike werk van die kuratorium en ook van die skool-

5)

kommissie van die Staatsmeisieskool te behartig • Hier- die aansoek is

6)

¹⁰Desember 1895 deur die Uitvoerende Raad goedgekeur , en van 22 Januarie 1896 af het R.G.

Menkveld die notule geskryf en dit as sekretaris ender- teken.

In Mei 1894 is in die Volksraed gekla dat die Superintendent te besig is met die plaaslike bestuur van die verskillende staatskole op Pretoria • 7)

A.D.W. Wolmarans/ •••

1.

Not. Volksraad,

1

Julie

1896,

artt.

1063-1087.

2. Jaarverslag oor 1896,

48. 3..

Ibid.

4

Ibid.,

1897, 83.

Ibid. ₄ 1898, 106.

5 •• O.D. Jl2: Notuleboek~

10

Okt. 1895.

o

Not. Uitv. Raad, 10 ·nes. 1895, art.

867.

7.

Not. Volksraad, 22 Mei 1895, art. 149.

(16)

497.

A.D.W. Wolmarans wou weet of die Superintendent nie op die verskillende besture vervang kon word deur iemand anders nie. Die Superintendent het hierop geantwoord dat die kommissies bestaan uit persona wet ook ender betrekkings beklee en vir wie dit

'n

opoffering is om as kuratore te dien. Dit kan nie verwag word dat hierdie persone ter syde gestaan moes word deur iemand wat nie

1) volkome op hoogte van sake is nie •

In 1896 het die Uitvoerende Raad goedkeuring verleen ean 'n voorstel om 'n toelae soos betaalbaar aan die Raad van Eksaminatore, ook ean die kuratore van die Gimnasium, die Modelskool en die Staatsmeisieskool te

2)

betaal • In die Jaarverslag oor

1897

het die kuratorimn dit egter as sy mening uitgespreek dat ,,mannen, die niet als de tegenwoordige leden van het Curatorium, van den eenen deg in den anderen met amptsbezigheden overladen zijn, beter het moeielijke teak, hun op de schouders

3) gelegd, hadden kunnen behartigen" •

'n Studie van die notuleboek van die kuratorium openbaar dat die kuratorium besig gehou is met 'n groot verskeidenheid verantwoordelikhede

4)

, die vernaamste waarvan was die personeelvoorsiening, die koBrdinering en uitbreiding van die verskillende afdelings waarin kursusse aangebied is, die beheer van die toelatings- en bevorderingseksamens, die toekenning van beurse, 'n toesig oor die professionele werksaamhede, die reeling van die vakansies, die beheer oor die koshuise, die skoolgelde en ender sake wat van tyd tot tyd opgeduik

het/ •••

1.

Not. Volksraad,

22

Mei

1895

art.

149.

2.

Not. Uitv. Raad~ 18 Aug. 1896, art.

720.

Ibid.,

7

Okt. 1~96~ art. 873.

3 •• Jaarversleg oor 18~7 86.

4 o.n.

312: Notules 18~5 -

1898.

O.D.

314:

Kladnotules van enkele vergaderinge van die kuratorium.

(17)

het.

Met die opening van die Gimnasium op

15

Augustus 1893 is die program van die toelatingseksamen vir leerlinge deur die dosente ter goedkeuring aan die kuratorium voorgel~

1)

• Toe die dosente vier van die

elf kandidate vir toelating goe~'ekeur het, het die kuratorium egter almel afgekeur - 'n gebeurtenis wat duidelike lig werp op die besondere posisie wat die kuratorium beklee het ten opsigte van die professionele werk self.

In 1894 het die kuratorium in hulle jaarverslag gerapporteer dat die program vir die toelatings-, bevorderings- en eindeksamen opgestel is deur die 3) onderwysers en deur die kuratorium goedgekeur is • Op hulle vergadering van 17 Julie 1895 het die kuratorium egter

'n

subkorrnnissie benoem om

die

toelatingseksamen te reel en oor die toekenning. van beurse te besluit •

4)

Oor die inhoud van die beurseksamen is

5)

egter deur die kuratorium self besluit • Net so was 6)

ook die leerplaninhoud saak van die kuratorium .•

Sedert 1898 het lede van die kuratorium, die raad van eksaminatore en die raad van dosente egter op voorstel van laasgenoemde gesamentlik beraadslaag oor die

7) leerplaninhoud •

Die program van die eindeksamen is egter steeds 8) deur die kuratorium in oorleg met die rektor gere~l •

1. 2.

3.

4. g:

A:

Die eksamenplegtigheid self was 'n luisterryke gebeurtenis/ •••

Ibid.

Jaarverslaj oor 1894, _3~.

o.n.

^312: otuleboek, 1 • Ibid., 24.

Ibid., 23.

Jaarverslaj oor 1898, 168.

o.n.

312: otuleb~ek, 100.

(18)

499.

gebeurtenis en is bygewoon deur lede van die Uit- voerende Raad, die Volksraad, die kuratorium en

l)

ouers • In

1895

het die Volksraad selfs, om sy belangstelling te toon, 'n paar uur lank verdaag ter

2) Wille van die eksamenplegtigheid •

Na gelang die Girnnasium gegroei het, het die

kurat~rium bestaande kursusse verander en nuwes inge- stel. Ook die tye wat aan die verskillende vakke

3) bestee moes word, is deur die kuratorium bepaal •

Hoewel·die onderwyswet alleen bep~al het dat die verskillende dosente driemaandeliks ean die superintendent verslag moes doen van hulle werksaamhede, het die rektor self jaarliks aan die kuratorium 'n algemene verslag voorgel~

4)

• Tot

1895

ig hierdie verslag seam

met die jaarverslag van die kuratorium :in dJe j:ler.rerslag vm

5)

cli9· Supar.tnb:ndent gepubliseer • Sedert

1896

^isdie verslag van die rektor egter op besluit van die kuratorium nie meer in hierdie publikasie opgeneem nie, maar die verslag van die kuratorium self het ean volledigheid toegeneem. Die kuratorium het nou verslag gedoen oor die personeel, die geboue, die kursusse, die

6) leerlingtal, die eksamens en die finansiele sake • Selfs die gesondheidstoestande en gedrag van die

inwoners van die staatskoshuise het nou in die verslag van die/ •••

1. Jaarverslag oor

1895,

2. Ibid.

68. 37 - 38.

3.

Jaarverslag oor

1894,

Ibid., 1895, 70.

Ibid.,

1898 116-117.

Vgl. ook

O.D.

312: Notuleboek,

4.

O.D. 312: Notuleboek, 101.

5.

Jaarverslag oor

1894, 39.

Ibid.,

1895, 68. ,

6.

Jaarverslag oor

1897, 84 - 85.

25.

(19)

van die kuratoriurn die aandag geniet

•

Op 7 April 1897 het die kuratorium besluit dat uit die ses in Pretoria wonende lede van die kuratcrium drie kommissies van twee lede elk gevorm word. Om die

beurt moes hierdie kommissies om die twee maande alle 2) inrigtings onder beheer van die kuratorium besoek • Die ,,tweemaandelijksche Commissies van toezicht" moes dan aan die hele kuratoriurn verslag doem van hulle

3)

werksaamhede • As Superintendent van Onderwys sou die

•

Op

4

Augustus 1899 het die kuratorium besluit dat hierdie besoeke voortaan slegs driemaandeliks sou ge-

5) skied •

Die personeelvoorsiening was 'n saak wat dikwels 6)

die aandag van die kuratorium geverg het • Deur die kuratorium is vakatures in die koerante aangekondig, waarna die applikante dan ooreenkomstig die wetsbe-

7) palinge by die regering vir benoeming aanbeveel is •

Ook die inisiatief vir die oprigting van die verskillende koshuise (staatstehuise) het by die kuratorium

8)

berus • In 1894 is die eerste, in 1895 die tweede en in 1896/ •••

1. Jaarversla$ oor 1897,

85: ,, •••

dater nog steeds enkelen zi~n, die door hun gedrag toonen dat zij de door de

H.Ea.

Regeering verschafte voorrechten(niet) op den rechten prijs stellen ••• het Curatoriurn zal niet aarzelen, krachtige maatregelen te nemen".

2. O.D. 314: Kladnotules van enkele vergaderinge.

3. Ibid.

4.

Ibid.

Vgl. ook Jaarverslag oor 1897, 86; 1898,172.

5.

O.D. 314: Kladnotules.

o.

O.D. 312: Notuleboek, 3,25,29,30.

7.

Ibid., 25, 29, 30.

8. Ibid., 21.

(20)

l)

in

1896

die derde koshuis in gebruik geneem _• In oorleg met die hoof het die kuratorium huishoudelike

2)

reglemente vir die koshuise vasgestel • Huisvaders is 3)

deur die kuratorium benoem en die losiesgelde op aanbeveling ven die kuratorium deur die Volksraad vasgestel •

4)

Die toesig oor hierdie inrigtinga hat veel tyd van 5)

die kuratorium in besleg geneem , sodat dear in Februarie

1895

'n subkomitee van drie kuratore benoem

6)

is om die toesig oor die koshuise te behartig • By

bogenoernde verpligtinge van die kuratorium meet nog die behartiging van die finansi~le sake van die skole en

7)

koshuise genoem word • Op

1

Augustus

1895

het die kuratorium besluit om geen gratis leerlinge toe te laat tot die Staatsgimnasium of Modelskool nie maar om 20% korting toe te staan vir drie of meer leerlinge

8)

uit dieselfde huis • In April

1896

is egter reeds

van bogenoemde besluit met betrekking tot die Modelskool 9) afgewyk en is leerlinge vir gratis onderwys eenbeveel •

Met betrekking tot die oprigting van die geboue en die onderwysersalarisse het d.ie kuratorium as sodanig wetlik geen verpligtinge gehad nie. Tog het hulle aanbevelings gedoen aangaande die salarisse van

1.

Jaarverslag oor

1894, 38.

Ibid.,

1895, 65.

Ibid.,

1896, 50.

2. Ibid.,

1894, 38.

3.

Ibid.,

1896, 65.

4.

Ibid.,

1898, 171.

die onderwysers/ •••

5.

O.D.

312:

Notuleboek,

15,

21, 27, 82,

110.

6.

Jaarverslag oor

1895, 64.

7•

O.D. 312: Notuleboek,

7,23,82.

8. Ibid.,

31.

9. Ibid., 102•

(21)

die onderwysers • Wat die geboue betref, was dit aan die inisiatief van die kuratorium te denke dat tydelike geboue gevind is vir die skole self en ook vir die

koshuise. Met die oprigting van permanente geboue is die terreine in oorleg met die regering deur die kuratorium gekies, en selfs in die goedkeuring van die bou-

2) planne het die kuratorium seggenskap gehad •

Uit hulle notuleboek blyk dat die kuratorium geen gemaklike taak gehad het nie en dat hulle, ten einde hulle omvattende werksaamhede te kon voltooi, dikwels

3) moes vergader •

b. Die Staatsmeisieskool.

In teenstelling met die Staatsgimnasium en Staats- modelskool, wet Volle staatskole was, sou die hoer meisieskole staatsondersteunde inrigtings wees. Ter ondersteuning en aanmoediging van sulke skole sou die regering 'n driemaandelikse toelae van

45/-

per leer-

4) .

ling betaal • Waar 'n gemeenskap so 'n skool begeer en waar die Superintendent in oorleg met die regering so 'n skool wenslik ag, moes daar plaaslik, op dieselfde wyse en onderworpe aan dieselfde reelings as by

die samestelling van 'n skoolkornmissie vir gewone gesubsidieerae laerskole, 'n skoolkommissie van sewe

. 5)

lede saamgestel word •

Die vereistes vir toelating tot sulke skole en die vereiste kwalifikasies van die skoolhoof is deur

6)

die wet voorgeskryf • In 'n volgende artikel is bepael/ •••

le O.D. 312: Notuleboek, 23.

2. O.R. 2208/95.

3.

O.D.

312:

Notuleboek, 62-79: vergederinge op 11, 14 en 27 Nov.,

4

en 12 Des. 1895.

4.

Wet no. 8 van 1892, art. 61.

5.

Ibid., art. 62.

Vgl. hoofstuk VIII hierbo.

6.

Wet no. 8 ven 1892, artt.

65, 66.

(22)

bepaal dat sowel die hoof as assistentonderwyseresse deur die skoolkommissie benoem sou word, onderworpe egter aan die goedkeuring van die Superintendent van

1)

Onderwys • In teenstelling met die Staatsgimnasium sou die meisieskool onderworpe wees aan inspeksie deur

2) die Superintendent of sy gavqlmagtigdes •

Hierdie skool sou egter nie volgens die wets- bepelinge ontwikkel nie.

In 1893 is dear in Pretoria ten gevolge van die inisiatief van dr. Mansvelt self 'n openbare vergadering van belanghebbendes gehou • 3) Op hierdie vergadering is

'n ,,talrijke commissie van invloedrijke personen, ver- tegenwoordigende de verschillende klasse der hoofdstad"

saamgestel om uitvoering te gee aan 'n plan deur die Superintendent aan die openbare vergadering voorgel~

om 'n dergelike meisieskool in die hoofstad op te rig •

4)

Die skool het van regeringswee 'n gebou ontvang, maar is beheer deur ,,een uit de inwoners van Pretoria gekozen commissie" •

5)

In dieselfde jaarverslag het die

Superintendent egter reeds voorgestel dat die regering die skool moes oorneem en daarvan 'n kosskool vir

meisies moes maak, veral ,,dear het particulier initia-

6)

tief tot heden daartoe onvermogend bleek" •

Gesteun deur die onderwyskommissie wat in

1894

7)

aan die Volksrsad verslag gedoen het , het die Volksread die aanbeveling van die Superintendent goedgekeur, waardeur die meisieskool, net soos die Staatsgimnasium en

Staatsmodelskool/ •••

1. Wet no. 8 van 1892, art. 67.

2. Ibid., art.

68. 3 ••

Jaarverslag oor

1893, 8.

4

Ibid.

5.

Ibid. ,

6. Ibid., 8, 9.

7.

Not. Volksraad,

6

Sept.

1894,

art.

1600,

item

17.

(23)

•

president Kruger was persoonlik teen hierdie ontwik~

keling gekant • 2) Met die opening van die Staats-

. 3)

meisieskool op 17 Oktober 1894 het die President dan ook verklaar: ,,De Staat ondersteunde deze school en het Staatsgymnasium alleen om onderwijzeressen en ambtenaren te verkrijgen, daartoe waren deze staate- scholen opgericht, mear verder was het onderwijs aan de kerkscholen overgelaten en die zouden door de Re- geering steeds gesteund worden" •

4)

Deur die regering is die beheer van hierdie staets- inrigting nou opgedra aan 'n bestuur van drie lede,

nl. die landdros van Pretoria, C.E. Schutte, die regeringskommissaris van spoorwee, J.s. Smit, met die Superintendent as voorsitter •

5)

'n Opvallende verskynsel in die samestelling van hierdie bestuur is dat dit uit slegs drie lede bestaan het en det dear geen verteenwoordiger van een van die

6) kerke op benoem is nie •

Die pligte van die bestuur van die meisieskool het ingesluit die verkryging van die nodige skoollokele en geboue vir die koshuis, die beheer oor die koshuise en die skool self, die behertiging van die finansi~le

sake van die inrigti~~ en die aanbeveling van leer- kragte vir benoeming • Inspeksies is weargeneem

8) deur die Superintendent vergesel van 'n inspekteur

In die/ •••

1. Not.Volksread, 30 Sept.

1894,

art. 1621.

Vgl. ook Jaarverslag oor

1894i

16-17.

2. v.v.o.o.z.A.-gedenkcoek1 90-9 •

3.·

Jaarverslag oor

1894,

16.

4

De Volkstem, 20 Okt.

1894.

•

s..

Jearverslag oor 1894 16.

6 Of hierdie verskynsei die gevolg was van die gebeure i.v.m. ds. Bosman op die kuratorium van die Staets- gimnesium, kon nie dokument~r vasgestel word nie.

7.

Jearversleg oor

1895,

72 -

74.

8. Ibid.

(24)

In die jaarverslag aan die regering het die bestuur dan verslag gedoen van die algemene toestand van die skool en die koshuis, die finansi~le sake, die leer- plan, die onderwyspeil en die algemene vordering van

1) die leerlinge •

c. Die Staatsrnynskool.

Die behoefte ean 'n eie mynskool het reeds vroeg in die negentiger jare in die Zuid-Afrikaansche Re- publiek ontstaan. Gedurende

1896

het die kuratorium

2) van die Girnnasium planne voorberei vir so 'n skool en op

7

Januarie

1897

het die Uitvoerende Raad goedkeuring aan die oprigting van hierdie inrigting ver-

3) leen •

Deur die regering is die bestuur van die inrigting opgedra aan 'n kuratorium van drie lede, nl.

dr. Mansvelt (ex efficio voorsitter), J. Klimke, staatsmyningenieur, ~n G.A.A. Middelberg •

4)

Toe

Klimke gedurende dieselfde jaar oorsee was, is sy plek as kurator gevul deur die waarnemende staats-

5)

rnyningenieur a.Schmitz-Dumont , en toe laasgenoemde

'

teen die einde van

1897

uit Pretoria vertrek het, is sy ^plek

6

^~evuldeur praf. dr. G.A.F. Molengraaff, staats- geoloog , terwyl J.H. Munnik ook nog later as plaas-

7) vervanger opgetree het •

1.

Jaarverslag oor

1896, 52-53.

Ibid.,

1897,

70-~1.

Ibid.,

1898, 176-178.

2.

Jaarverslag oor

1897, 88.

Die eerste/ •••

3.

Not. Uitv. Raed,

7

Jan

.1897,

art.

12.

4.

O.D.

319:

Notuleboeki Ku~atorium, Staatsmynakoql, vergadering

28

Jan.

897.

5.

Jaarverslag oor

1897, 88.

6. Ibid.

O.D. 319: Notuleboek, vergadering

5

Nov. 1897.

7.

O.D.

319:

Notuleboek, vergadering

14

Nov.

1898.

(25)

Die eerste vergadering van die kuratorium is op 28 Januarie 1897 in die kantoor van die Superintendent gehou en is bygewoon deur dr. H.G. Breyer, wet van

- 1)

regeringswee as hoof benoem is • Aanbevelings is gedoen in verband met die personeelvoorsiening, en die

2)

voorlopige leerplanne is bespreek , terwyl daar ook versoek is dat 'n ·sekretaris vir die kuratorium benoem

3) moes word •

Daar was nog geen wetlike voorsiening vir die oprigting van 'n mynskool geITWak nie, tog het die kuratorium hulle voorlopig ten doel gestel ,, deze jonge Inrichting een zoodanige uitbreiding te geven dat een afgesloten geheel wordt gevormd en de cursus voldoende is voor de vorming van bekwame mijnambtenaren" •

4)

Eers in Desember 1897 het die kuratorium self 'n 5)

konsepwet vir die skool opgestel •

Intussen is die skool reeds in Februarie 1897

. 6)

met vier leerlinge geopen • Skoolgelde is deur die kuratorium onder nadere goedkeuring van die regering

7)

vasgestel op £1.10.0 per· maand , en leerplanne soos deur die hoof opgestel, is deur die kuratorium goed-

8) gekeur •

Die vier leerlinge is in 1898 deur die kuratoriurn in Randse rnyne geplaas vir praktiese ondervinding.

Myninspekteurs is versoek om maandeliks aan die kuratoriurn/ •••

O.D. 319: Notuleboek, vergadering 28 Jan. 1897.

Not. Uitv. Raad,

7

Jan. 1897, art. 12.

2. O.D. 319: Notuleboek, vergadering 28 Jan. 1897.

3..

Ibid.

4

5.

O.D. 319: Notuleboek, vergadering 10 Des. 1897.

6.

7.

O.D. 319: Notuleboek, vergadering 23 Maart 1897.

8. Ibid., vergadering 2 Febr. 1898.

(26)

507.

1)

kuretorium verslag te doen oor die leerlinge _•

By die benoeming van die personeel het die kuratorium van hierdie inrigting saamgewerk met die

2)

kuratorium van die Girnnasium • Op 14November 1898 het die kuratorium van die mynskool besluit dat geen persoon wat afwyk van die bepalinge van die skoolwet

3) aangaande die godsdiensoortuiginge van die onderwysers , aan die mynskool benoem sou word nie. So is op

5

Janu- arie 1899 besluit om aan 'n applikent, dr. Vernhout, te telegrafeer: ,,Zijt gij persoonlijk de Calvinistisclle leer toegedaan en zult gij Palaeontologie in strikt Calvinistischen geest doceeren?''

4)

Omdat daar 'n mate van twyfel bestaan het aangaande hulle ,,rechtzinnige beginselen'', is geen een

5) van twee kandidate vir benoeming aanbeveel nie •

Op 3 Februarie 1899 het die kuratorium die wenslikheid uitgespreek dat dit met nog een lid uitgebrei moes word, nl. die hoof van die mynwese. Op dieselfde vergadering is besluit om aan die regering twee name voor te l@. waaruit een persoon benoem moes word in die plek van G.A.A. Middelberg, nl. die here Steinmertz en Kretschmer van Veen, onderskeidelik

6) direkteur en sekretaris van die N.Z.A.S.M. •

Sedert 13 April 1899 het B.J. Kleynhans, hoof van die mynwese, dan ook die vergaderings van die kuratorium bygewoon.

Op 18 Mei 1899/ •••

1. O.D. 319: Notuleboek, vergadering 3 Mei 1898.

2. Ibid., Notuleboek, gesamentlike vergadering 20 Jan.

1899.

3. Wet no. 8 van 1892, art. 33.

O.D. 319: Notuleboek, vergadering 14

Nov.

1898.

4.

O.D. 319: Notulebeek

0

vergadering

5

Jan. 1899.

5.

Ibid., vergadering 2 Jan. 1899.

6.

Ibid.

(27)

Op

18

Mei

1899

het die Volksraad goedkeuring verleen sen die wet insake die oprigting van en beheer oor die Staatsmynskool . •

1)

Artikel 3 van hierdie wet het

bepaal dst die bestuur van die mynskool sou berus by 'n kuratorium van ~instens vyf lede. Drie hiervan sou deur die regering benoem word en twee ,,door corporaties die ten doel hebben de mijnindustrie in dit land te be-

2)

vorderen" • Alle lede sou vir een jaer benoem word.

Uit hulle geledere moes d1e kommissie self 'n voor- 3)

sitter a.anwys •

Tydens die bespreking van die konsepwet het hierdie samestelling van die kuratorium veel aandag geniet.

Artikel

3

van die konsepwet het dan ook bepeal dat die Superintendent ex officio die voorsitter van die

kuretorium sou wees

4) •

Dear is egter gevoel dat die

Superintendent reeds van te veel liggame ex officio 5)

die voorsitter is •

Die finale wyse van samestelling van die kuretorium het egter geen algemene byval in die Volksraad gevind nie, ,,aangesien he~ bestuur ••• aan een benoemden Curato- rium wordt opgedragen en de leden van het Curatorium volgens wet geene verantwoordelijkheid verschuldigd zijn aan den Volksraad en dientengevolge de school gevaar loGJt de grondbeginselen van onderwijs te

miss en ¹¹ ^•

'n Verdere artikel het egter bepaal dat die Superintendent die ,,oppertoezicht" oor die mynskool

7)

sou h~ • Op voorstel van die kuratorium sou die personeel/ •••

1. Not. Volksraadi 18 Mei 1899, art. 200.

Wet no. 1 van

899.

2. Wet no. 1 van 1899, art.

3.

3. Ibid.

4.

Not. Volk'sraadi 12 Mei

18991..

art.

148.

Ibid.,

15

Mei 899, art.

15r.

5 ••

Not. Volksraad, 18 Mei

1899,

art. 197.

6 Ibid.

7.

Wet no. 1 van

1899,

art.

14.

(28)

509.

l)

personeel deur die regering benoem word

•

So sou.oak die salaris van die direkteur en leerkragte op voorstel van die kuratorium deur die regering vasgestel word

2) onder nadere goedkeuring van die Volksraad •

In Augustus 1899 het die kuratorium aan die regering voorgestel dat die kuratorium soos voorheen saamgestel, en dus sander die verteenwoordigers van die rnynkerpo- ras ies, gehandhaaf moes word en dat, met die oog op die landstoestande, die verteenwoordiging van die myn-

3)

korporasies voorlopig uitgestel moes word • Of hierdie verteenwoordigers ooit benoem is, kon nie vasgestel

word nie. Hulle het in elk geval nooit op die vergaderinge van die kuratorium sitting geneem nie.

Op 28 Augustus 1899 het die kuratorilil.ln sy laaste vergadering gehou •

4)

d. Die ambagskole.

Op 9 Mei 1898 het die Volksraad goedkeuring verleen aan Wet no. 1 van 1898, waarin dear voorsiening gemaak is vir die oprigting van 'n ambagskool in elke distrik sodra minstens vyftien applikante hulle vir so 'n skool

5)

aanmeld • Die regering sou die verantwoordelikheid aanvaar vir die nodige skoolgeboue, gereedskap en

6)

materiaal • Die bestuur van die skole sou opgedra word ean skoolkommissies van vyf lede. Een van hierdie lede sou deur die regering benoem word, terwyl die ander vier gekies sou word deur die belanghebbendes op 'n

vergaderi~f wat vir die doel deur die landdros bel~

moes word • Uit hulle midde kon die vyf lede dan self' hulle/ •••

1. Wet no. l van 1899~ art. 10.

2. Ibid., art. 12.

3 ••

O.D. 319: Notuleboek, vergadering

3

Aug.

1899.

4

Ibid. vergadering 28 .Aug. 1899.

5.

Not. Volksraad,

9

Mei 1898, art.

95.

Wet no. 1 van 1898, art. 1.

6.

Wet no. 1 van 1898, artt. 2,

3.

7. Ibid., art.

5.

(29)

self hulle voorsitter kies

•

Die regering sou die kornmissies voorsien van die nodige instruksies aangaande die persone·e1. Die kommissies sou dan verplig wees om toe te sien dat die

2) personeel hierdie instruksies uitvoer •

Die personeel sou op versoek van die kommissies 3)

deur die regering benoem word •

Alle artikels deur die leerlinge vervaardig, moes deur die kommissies verkoop word en die gelde in die landskas gestort word

4)

•

Die leerplanne vir die verskillende vakke en die

re~ling van alle werksaamhede moes deur die personeel ontwerp en vir goedkeuring aan die kommissie voorgel~

5) word •

Die handhawing van tug en orde sou berus by die onderwysers en die skoolkommissie ,,volgens regelen daartoe door den H. Ed. Uitvoerende Raad bekrach-

6) tigd" •

Die onderwyswet sou op 1 Augustus 1898 in werking tree maar of' daar werklik skole ender die wet opgerig is, kon nie vasgestel word nie

7)

, tog dui die wets-

bepalinge met betrekking tot die plaaslike beheer oor die voorgestelde skole op 'n nuwe ontwikkeling. Hoewel geheel op staatskoste onderhou, het die regering dit tog aan die belanghebbendes, dus die skoolouers, oorgelaat om vier van die vyf' lede waaruit die kommissie sou bestaan, te kies. Ten spyte hiervan het dit

weer eens/ •••

1. Wet no. 1 van 1898, art.

5.

2. Ibid., art. 6.

3.

Ibid., art. 10.

4.

Ibid., art.

7.

5.

Ibid., art. 13.

6.

Ibid., art.

14.

7.

Vgl. Ploeger: Onderwys en onderwysbeleid in die Suid-Af'rikaanse Rep~bliek ond~r ds. S.J. du Toit en dr. N. Mansvelt \1881-1900): ,,Tot uitvoering van hierdie voortreflike wet r-.et dit n,ie gekom nia".

(30)

511.

weer eens die plaaslike gemeenskappe aan genoegsame inisiatief ontbreek om tot die stigting van skole oor te gaan, ~f die Republikeinse ouers bet geen begeerte gehad om hulle seuns in die ambagte te laat oplei nie.

In Pretoria het die landdros 'n vergadering van belangstellendes bel~ om 'n kommissie te laat kies.

Daer was egter so min belangstelling dat daar selfs nie

1)

eens 'n kommissie saamgestel kon word nie • In April

1899

het die landdros 'n tweede poging aangewend en die belangstellendes opgeroep na die landdroskantoor

2) om die nodige kommissielede te kies •

In die inleidingsartikel van De Volkstem van 12 April

1899

het die redakteur as volg oor hierdie saak geskryf: ,,Waar deze wet op zulk een liberale voet is geschoeid, meet het wel enigzins verwondering baren dat het publiek over het algemeen tot dusver nog slechts weinig belangstelling heeft getoond. Wel heeft men hier en dear vergaderingen gehouden waar een dus-

danige kornmissie is gekozen, doch tot uitvoering is het noch nergens gekomen ⁿ3) ^•

4.

Samevatting.

Toe daar in 1876 vir die eerste keer in die Zuid- Afr ikaansche Republiek 'n skool vir gevorderde onderwys in Pretoria tot stand gekom het, was dit 'n staats-

ondersteunde inrigting, ooreenkomstig die beginsels en bepalinge van die Burgers-onderwyswet van 1874.

Aan die burgers van die stad of dorp is die reg verleen om ses van die nege kornmissielede wat die plaaslike beheer oor die skool sou behartig, deur middel van 'n vrye verkiesing aan te wys.

Met betrekking/ •••

1. De Volkstem, 12 April 1899.

2. Ibid.

3. Ibid.

(31)

Met betrekking tot die inrigting vir ^,,ho~r onderwys" het ds. S.J. du Toit in sy onderwyswet van 1882 afgewyk van hierdie beginsel van staatsonder- steuning aan die partikuliere inisiatief. Die ho~r

skool het volgens die bepalinge van Wet no. 1 van 1882 'n staatskool geword, plaaslik beheer deur 'n skoolkorrnnissie van sewe lede, waarvan die Superinten- dent van Onderwys, die landdros van Pretoria en die hoofregter ex officio lede sou wees, terwyl die regering en die Volksraad elk afsonderlik twee lede sou be-

noem, in elke geval vir 'n tydperk van een jaar. Geen ender finansi~le verpligtinge in verbena met die oprigting en instandhouding van die skool sou van die ouers geverg word nie, behalwe alleen die betaling van 20/- skoolgeld per leerling per maand. Maar ook hier het die verskynsel van onvermoe of onwil van die skoolouer om die vasgestelde skoolgelde te betaal, horn

voorgedoen, sodat die kornrnissies noodgedwonge die skoolgelde moes verminder.

Hierdie skoolkommissie het in status en verantwoordelikhede grootliks verskil van die kommissies van die gesubsidieerde laerskole, aangesien hulle verantwoordelikhede, wet nie in die wet self vasgestel was nie maar waaroor hulle blykbaar onder leiding van die Superintendent ooreengekom het, ook die toesig oor die professionele werk, waarby ingesluit was die inspeksies en die afneem van eksamen, behels het.

Superintendent Mansvelt het in sy Onderwyswet van 1892 hierdie reelings gehandhaaf maar terselfdertyd

die magte en verantwoordelikhede van die kuratorium duideliker omskryf. In 1896 is wat die samestelling van die kuratorium betref, van hierdie reelings afge- sien en is die kuratorium uitgebrei tot nege lede.

Die Superintendent/ •••

(32)

513.

Die Superintendent was nog ampshalwe voorsitter, terwyl die Volksraad en die regering elk afsonderlik vier lede sou benoem, in elke geval vir 'n tydperk van drie jaar.

Reeds in

1893

was dit egter duidelik dat die ver- deeldheid op kerklike gebied horn ook in die beheer oor die staatsgirrmasium sou laat voel. Dit het gelei tot 'n omvattende polemiek tussen predikante, 'n gebeurtenis wat deur 'n koerant soos De Volkstem in duidelike teal betreur is.

Die kuratorium van die Staatsgimnasium, wat ook die beheer moes behartig oor die Staatsmodelskool, die staatskoshuise en die Instituut vir dowes en

blindes, was met omvattende verantwoordelikhede belas, wearonder geval het die personeelvoorsiening1 die ko- Brdinering en uitbreiding van die kursusse, die beheer oor die eksamen, die toekenning van beurse en die ad- ministrasie van die beursgelde, die reeling van die

..

vakansies, die beheer oor die koshuisaangeleenthede, die ontvangs van die skbolgelde, die inisiatief vir di~ oprigting van geboue en 'n professionele toesig oor die skoolwerk. Veral die Superintendent moes veel tyd bestee aan die beheer van die plaaslike inrigtings, aangesien hy ook ampsgalwe voorsitter was van die kommissie van die Staatsmeisieskool en die Stastsmynskool,

s~dat deer in die Volksraad stemme opgegaan het ten gunste daarvsn dat hy op hierdie liggame vervang moes word deur iemand anders. In

1897

het die kuratorium

dan ook in hulle jaarverslag aan die regering verklaar dat die werk beter behartig sou kon word deur persone wat nie ook voltyds in ander betrekkings gestaan bet nie.

Die oprigting van en die beheer oor die ho~r

meisieskool/ •••

(33)

meisieskool is, soos die gesubsidieerde laerskole, in die Onderwyswet van 1892 sen die plaaslike gemeenskappe oorgelaat. Ten gevolge van ongenoegsame partikuliere inisiatief en die bemoeiinge van die Superintendent ten gunste daarvan het die staat egter ook hier die inisiatief geneem en die inrigting as 'n staatskool onder beheer van 'n deur die regering benoemde kommissie van drie lede geplaas. Die verantwoordelikhede en pligte van hierdie kommissie, 'n kommissie waarop geen een van die kerke verteen-

woordig was nie, het in hoofsaak ooreengekom met die pligte van die kuratorium van die Staatsginmasium.

Dit was ook die geval met die kuratorium van die

Staatsmynskool. Ook hierdie.kuratorium het aanvanklik hestaan uit drie lede en later uit vier, maar toe

die Volksraad in 1899 goedkeuring verleen het aan die wetsbepalinge in verbena met hierdie skool, is dear voorsiening gemaak vir die benoeming van twee verteenwoordigers van die mynkorporasies op die kuratorium. In Augustus van dieselfde jaer het die bestaande kuretorium egter by die regering aanbeveel

dat die verteenwoordigers van die myn.korperasies, met die oog op die heersende landsomstandighede, voorlopig nie op die kuretorium benoem moes word nie -

'n gebeurtenis wet herinner aan die voorval in verband met die samestelling van die Johannesburgse Skoolraad in 1896.

In teenstelling met die re~lings ten opsigte van ender staatskole het die wet insake die oprigting van ambagskole aan die belenghebbendes die geleentheid gelaat om vier van die vyf lede van die kommissie wat die plaaslike beheer moes behartig, te kies. Die inisiatief vir die oprigting van die skole

mo es dan/ •••

(34)

515.

moes dan ook van die pleaslike gemeenskappe uitgaan.

Dit wet het op 1 Augustus 1898 van krag geword, en tog was dear, toe die uitbreek van die Tweede Vry- heidsoorlog die ontwikkelinge op onderwysgebied tot ~

stilstend gebring het, nog geen enkele ambegskool opgerig nie.