Inleiding tot het interafdelingsproject "Ergonomische
communicatieapparatuur ten behoeve van
spraakgehandicapten"
Citation for published version (APA):Waterham, R. P. (1985). Inleiding tot het interafdelingsproject "Ergonomische communicatieapparatuur ten behoeve van spraakgehandicapten". (IPO memorandum; Vol. 293). Technische Universiteit Eindhoven.
Document status and date: Gepubliceerd: 01/01/1985
Document Version:
Uitgevers PDF, ook bekend als Version of Record
Please check the document version of this publication:
• A submitted manuscript is the version of the article upon submission and before peer-review. There can be important differences between the submitted version and the official published version of record. People interested in the research are advised to contact the author for the final version of the publication, or visit the DOI to the publisher's website.
• The final author version and the galley proof are versions of the publication after peer review.
• The final published version features the final layout of the paper including the volume, issue and page numbers.
Link to publication
General rights
Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain
• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal.
If the publication is distributed under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license above, please follow below link for the End User Agreement:
www.tue.nl/taverne
Take down policy
If you believe that this document breaches copyright please contact us at:
openaccess@tue.nl
providing details and we will investigate your claim.
Den Do1ech 2 - Eindhoven
Memorandum no. 293
In1eiding tot het
interafde1ings~project 'Ergonomische
communicatie-apparatuur ten behoeve van
spraakgehandicapten'
R.P. Waterham
1. Project omschrijving. 1
2. Inleiding. 1
3. Spraakstoornissen; oorzaak en gevolg. 2 4. Overwegingen ten aanzien van het onderzoek. 3 5. Eerste praktijk-orientatie •
• 1 Inleiding. 6
.2 Gesprek met therapeuten van "De weerde". 7 .3 Gesprek met de heer v. Mierlo van "Zonhove". 8 .4 Gesprek met therapeuten van het "Kempisch verpleeghuis". 9 .5 Gesprek met de heer Hooymaayers. 10 6. Literatuurverwijzing. 11
1. Project omschrijving.
Onderzoek wordt voorgesteld om na te gaan hoe een flexibele
spraaksynthese via spraakbouwstenen gebruikt kan gaan worden voor de dagelijkse communicatie van mensen, die tijdelijk of meer per-manent het spraakvermogen hebben verloren (spraak-gehandicapten).
Het onderzoek richt zich op (1) de praktijkbehoeften (2) het
vinden van te manipuleren spraakvariabelen (3) het arsenaal van
benodigde spraakboodschappen (4) het vinden en beproeven van
aangepaste bedieningsorganen (5) praktijk-evaluatie van prototype
en, tenslotte, (6) het specificeren en bouwen van een
gebruiks-gereed prototype in zakformaat, dat overgedragen kan worden aan de industrie (Bouma e.a. 1983).
2. Inlei<ling.
In onze huidige samenleving neemt de communicatie (van Dale:
(gelegenheid tot) uitwisselen van gedachteni het geestelijk met
elkaar verkeren.) een zeer belangrijke plaats in. Als gevolg
hiervan kan een communicatiestoornis dan ook zeker als een handicap beschouwd worden.
Van de zintuiglijke kant bekeken zijn communicatiestoornissen
onder te verde len ini (1) gezicht-, ( 2) gehoor- en (3)
spraak-stoornissen.
Zoals uit de projektomschrijving naar voren komt, wordt in <lit
projekt getracht door middel van onderzoek en ontwikkeling de
huidige kennis en technologie op het gebied van synthetische
spraak te gebruiken om te komen tot de realisatie van een
hulpmiddel voor communicatie-gehandicapten. In deze beschouwing
zal dan ook verder primair uitgegaan worden van een
3. Spraakstoornisseni oorzaak en gevolg.
Communicatie-gehandicapten met een spraakstoornis kunnen onder-verdeeld worden in tijdelijk en meer permanent spraakgehandicapten. Voor wat betreft de meer permanent spraakgehandicapten, kan een
veelheid aan oorzaken aan deze stoornis ten grondslag liggen
(Jongkees 1976). Op de eerste plaats is er de groep met een aange-boren spraakstoornis ,voorts kan het spraakvermogen op latere
leef-tijd uitvallen onder andere als gevolg van verscheidene
aandoeningen aan de slokdarm en of aan de stembanden. Ook is het (bij kinderen tot ongeveer het zevende levensjaar) mogelijk dat het spraakvermogen uitvalt als gevolg van een gehoorstoornis (Jongkees
1976) •
Over deze groep spraakgehandicapten zijn, als resultaat van een onderzoek van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS 1974), enige uitkomsten en schattingen gepubliceerd (zie tabel 1).
Tabel 1. Spraakgehandicapten in Nederland.
jaar geschat aantal % gehandicapten % bevolking
1971 42.200 4. 1 0.4
1980 46.900 3.9 0.4
1990 48.900 3.7 0.4
(bron: CBS 1974 en CBS 1981).
De oorzaak van een tijdelijke spraakstoornis kan meestal gezocht worden in het fei t dat, na operatief ingri jpen , desbetreff ende patienten een bepaalde tijd hun spraakvermogen niet kunnen of mogen gebruiken. Over de omvang van deze laatstgenoemde groep spraak-gehandicapten is hoegenaamd niets bekend.
Het gevolg van een spraakstoornis is dat de spraakgehandicapten veel moeilijker in kontakt komen met hun omgeving. Het gevaar wat
hier aan vast zit is dat deze mensen door hun handicap in een
isolement kunnen geraken. En dat terwij l o o k deze mensen
onverminderd het recht op de mogelijkheid tot communiceren mogen claimen (Hendrikx e.a. 1984).
Aangezien onze samenleving bovengestelde in redelijke mate
accepteert, zijn er van overheidswege allerlei instanties belast met de hulpverlening aan gehandicapten (waaronder ook de spraak-gestoorden ressorteren). Tevens worden er de laatste jaren steeds
meer onderzoeksprojekten op het gebied van hulpverlening aan
4. Overwegingen ten aanzien van het onderzoek.
Uit de iiteratuur en uit overdenkingen van het probleem hulp-middelen ten behoeve van spraakgehandicapten komen een aantai overwegingen naar voren die zeker in dit onderzoek meegenomen
zullen moeten worden.
In dit hoofdstukje zijn enkeie overwegingen op een rijtje gezet. HUlpmiddelen voor spraakgehandicapten kunnen in drie, elkaar toch nog wei overlappende, categorieen worden ingedeeld (Ring 1980); -(1) De therapie ondersteunende hulpmiddelen.
-(2) De spraak ondersteunende (support to speech) hulpmiddelen (bv. de kunstlarynx).
-(3) De de hulpmiddelen die spraak vervangen.
In deze laatstgenoemde categorie moet ook het in dit projekt te ontwikkelen hulpmidde1 pr imair geciacht worden, a1 zal het hulp-middei in bepaalde gevallen zeker ook therapie-ondersteunend kunnen zijn.
Gezien de hoeveelheid en verscheidenheid aan hulpmiddelen voor spraakgehandicapten moet men alert zijn op het verschijnsel dat therapeuten c.q. spraakgehandicapten ernstig belemmerd worden in het kiezen van het juiste hulpmiddei (Shipley 1980).
Voor een overzicht van wat er op het gebied van hulpmiddelen voor spraakgehandicapten zoal ontwikkeld is, wil ik verwijzen naar het IPO memorandum no. 223: "Van gebarentaal tot Handyvoice" (Kroon 1980) en een aantal artikelen uit Communications Outlook, waarin nieuw uitgebrachte hulpmiddeien worden vermeld (In bijlage A worden een aantal publicaties vermeld). Het zij hierbij opgemerkt dat veel hUipmiddelen met synthetische spraak
software-implementaties op micro-computersystemen zijn.
Men zal zich af moeten vragen of het te ontwikkelen huipmiddel wei als hulpmiddel geaccepteerd zal worden en niet als een last-post wordt ervaren (Ring 1980), daar dit laatste het gebruik van het hulpmiddel enorm zal reduceren (Men denke bijvoorbeeld aan een vrouwelijke spraakgehandicapte voorzien van een hulpmiddel met een mannenstem).
Een ander belangrijk facet van het ontwerpen van een huipmiddel voor spraakgehandicapten is de bediening (Brown 1983). Aangezien van de categorie permanent spraakgehandicapten (42.200 in 1971) er slechts 13.400 aileen een spraakstoornis bezaten, en het resterende aantai minimaal een handicap meer bezat, moet men zich realiseren dat dit de nodige bedieningsproblemen met zich meebrengt (zie tabel
2) •
tabel 2. Stoornis in spreken in combinatie met andere
functie-stoornissen.
functie-stoornis geschat aantai
in nederland % van aile spraakgestoorden spreken 13.400 31.6 ---~---~---spreken+lopen 1.300 3.1 spreken+arm/hand 900 2.0 spreken+zien 200 0.5 spreken+horen 6.700 15.8 spreken+uithoudingsverm 2.600 6.1 spreken+mictie/evenw. 1.300 3.1 ~---~---spr.+lopen+arm/hand 10.600 25.0 spr.+iopen+andere st. 3.900 9.2 spr.+arm/hand+andere 900 2.0 spr.+2 andere st. 600 1.5 (bron: CBS 1974).
Men dient zich tevens te reaiiseren dat het voor permanent
spraak-gestoorden niet onoverkomelijk is indien de tijd die nodig is om het hUipmiddei te ieren bedienen wat ianger en de training
ervoor redelijk intensief is, echter voor de groep tijdelijk
spraakgestoorden zijn deze eigenschappen onoverkomeiijk. Voor deze iaatstgenoemde categorie moet het huipmiddei op zo kort mogelijke termijn hanteerbaar te zijn.
Er zal getracht moeten worden het communicatie-hulpmiddel zo uni-verseel mogelijk te maken (eventueel met verschillende aanpassingen ten aanzien van de bediening) ,ten einde een zo groot mogelijke groep spraakgehandicapten te bereiken. In ieder geval moet het een-voudig geschikt te maken zijn c.q. geschikt zijn voor zo veel moge-lijk verschillende talen, daar er van een communicatie-gehandicapte niet verwacht mag worden dat zijn alternatieve communicatie in een buitenlandse taal plaatsvindt. Mischien moet er zelfs weI gezocht worden naar toepassingen van het te ontwikkelen apparaat die buiten de groep van spraakgehandicapten valt, dit alles om de kansen op industriele produktie zo groot mogelijk te maken.
5. Eerste praktijk-orientatie.
5.1 Inleiding.
in dit hoofdstuk wordt verslag gedaan van de indrukken,
erva-ringen en inzichten opgedaan door de heren Melotte, Leliveld,
Ossevoort en Waterham in gesprekken met mensen uit
verzorgings-huizen.
Met als doel voor ogen uit te vinden of er zoiets als een set
standaard-zinnen, voor mensen die spraakgestoord zijn, bestaat en indien dit zo is vast te stellen wat die set dan inhoudelijk is, werden mensen verbonden aan een drietal verzorgingshuizen
aange-schreven met het verzoek mee te werken aan ons orienterend
onderzoek. Dit resulteerde in gesprekken met drie ergotherapeutes van verzorgingshuis "De Weerde" in Eindhoven, een psycholoog van huize "Zonhove" te Son en een ergotherapeut van het "Kempisch ver-pleeghuis" te Bladel. Voorts is ook de heer Hooymaayers, een gela-rynchectomeerde die eveneens zijn tong moet missen, gevraagd naar zijn ervaringen met het spraakgestoord zijn.
5.2 Gesprek met mensen van "de Weerde".
Een gesprek met de ergotherapeutes R. Brinkman, E. Wouters en E. Heckers van het verpleeghuis "de Weerde" in Eindhoven. In dit ver-pleeghuis worden ongeveer 280 patienten, met een sterk wisselende
samenstelling, verpleegd.
Direkt kon al geconstateerd worden dat zij niet een set standaard uitdrukkingen voor spraakgestoorden konden geven. De indruk bestaat dat de reden hiervoor is dat de uitdrukkingen veel te veel situatie gebonden zijn. Geopperd werd of een categorie indeling zou kunnen helpen. Dus rubrieken zoals; Bij de kapper, bij de dokter, •••• enz. Gedacht werd dat de eventuele standaard zinnen hoogstwaarschijnlijk de primaire levensbehoeften bevatten.
GeYnformeerd werd naar de soort patienten die in "de Weerde"
ver-pleegd worden, welk communicatie-hulpmiddel zij gebruiken en in
hoeverre zij in staat zijn taalboodschappen te formuleren. Inge-deeld naar catergorie patienten is ditj
-Afasie-patienten. De patienten maken gebruik van zakwoordenboek,
letterkaart, briefjes met trefwoorden en van tekeningen (Als
voorbeeld zijn twee daar in gebruik zijnde vellen met tekeningen bijgevoegd). De zwaardere gevallen hebben vaak ook veel minder
begrip en hebben dus al moeite om hun taal-boodschappen te
formuleren. De lichtere gevallen van afasie worden niet in "de Weerde" verpleegd, maar zijn overwegend thuis en onder behandeling van een logopedist.
-Parkinson-patienten. De patienten beheersen het gebruik van
trefwoorden en/of het gebruik van een schrijfmachine redelijk. Het gebruik van de Canon communicator wordt als bezwaarlijk ervaren
als gevolg van d~ slecht leesbare tekst op de strookjes. Deze
categorie patienten heeft nog wel begrip en kan dus zelf taal
boodschappen samenstellen.
-Disartrie-patienten. bij disartrie is sprake van het op hol slaan van de spraak. Deze categorie patienten krijgt een therapie die meestal het redelijk normaal en verstaanbaar spreken weer mogelijk maakt.
-Spastische patienten. Deze categorie patienten is met enige moeite meestal wel te verstaan en zij hebben tevens de grootste moeite om hun gedachten met behulp van andere lichaamsfunkties te uiten.
Op onze vraag of zij dachten dat er patienten met het ons voor
ogen staande communicatie hulpmiddel gebaad zouden zijn, werd
positief geantwoord. Tevens werd gesteld dat zo In communicatie
hulpmiddel ervoor kan zorgen dat een grotere leefwereld langer in stand gehouden kan worden zodat de gehandicapten minder geYsoleerd raken. Er werd verder opgemerkt dat volgens hen de introductie bij de patient het beste via de therapeut kan lopeno Zij dachten dat het heel voorstelbaar is dat zoln hulpmiddel een extra motivatie is bij het revalideren.
weinig moeite en goede ver
mischien wel als eis
principe mogelijk moet 5.3 Gesprek met de heer v. Mierlo van "Zonhove".
Een gesprek met de heer van Mierlo, psychiater verbonden aan ver-pleeghuis "Zonhove" te Son. In "Zonhove" worden meervoudig gehandi-capten, vaak met hersenletsel, in de leeftijd van ongeveer 5 - 30 jaar verzorgd. Een onderscheid werd al direkt gemaakt tussen de groep met een verworven taalstoornis en de groep met een aangeboren taalstoornis. Bij de groep met een aangeboren taalstoornis verloopt de taalontwikkeling geheel anders, hetgeen specifieke problemen met zich meebrengt. Voor de groep met een verworven taalstoornis worden weI communicatie hulpmiddelen gebruikt, zoals de Canon
communica-tor. Toch wordt dit genoemde hulpmiddel als minder geslaagd
beschouwd vanwege de bediening en de slechte leesbaarheid. Ais
verbetering werd het gebruik van symbolen als input op een
communicatie hulpmiddel voorgesteld. Ais voorbeeld droeg de heer v. Mierlo het in "Zonhove" ontwikkelde "Dominolan" en "Dominolex" aan, als makkelijk te leren symbolentaal.
Op onze vraag of de heer v. Mierlo, vanuit zijn ervaringen met het gebruik van communicatie hulpmiddelen door de "Zonhove"-patH!nten en de gedragingen van die patienten in het algemeen, de eisen kon noemen waaraan een communicatie hulpmiddel met
synthe-tische spraak moet voldoen, kwamen de volgende uitspraken naar
voreni
-Snelle bediening is noodzakelijk (denk weer aan symbolen als
input) •
-(Synthetische) spraak moet momentaan oproepbaar z~Jn.
-Spraak moet van zo goed mogelijke kwaliteit zijn. -Het apparaat moet brede toepassingen hebben of met
breed toepasbaar zijn, dit om betaalbare produktie krijgbaarheid te garanderen.
-Men zou moeten overwegen of het geluid voortgebracht door het
apparaat niet in de direkte omgeving van de mond/keel moet worden uitgegeven.
-Indien de woorden/zinnen-set van zo 'n apparaat beperkt is, dient
men er rekening mee te houden dat, ook al heeft de patient in
eerste instantie maar aan een beperkt aantal woorden/zinnen
behoefte, hij door het gebruik van het hulpmiddel zijn behoefte kan vergroten.
-Doorgaand op de vorige overweging moet
gesteld worden dat vrije cornmunicatie in blijven met zo'n apparaat.
-Uitdrukkingen die met gevoel te maken hebben zijn essentieel en mogen op zo'n apparaat niet ontbreken.
Op onze vraag wat de heer v. Mierlo denkt van de acceptatie van
een hUlpmiddel met synthetische spraak (voornamelijk voor wat
betreft de acceptatie van de spraak) reageerde hij met te stellen dat, zeker in de wereld van deze mensen, iets altijd beter is dan niets.
5.4 Gesprek met mensen van het "Kempisch verpleeghuis".
Een gesprek met de heer Aarts, ergotherapeut van het "Kempisch verpleeghuis", en met mej. v. Lammeren, stagiaire in hetzelfde ver-pleeghuis. In het "Kempisch verpleeghuis" worden voornamelijk afasie-, disartrie- en Parkinson-patienten verpIeegd.
Ook hier kon een indeling gemaakt worden van de patienten naar de aard van hun stoornis, de mate van communicatie die zij nog bedrij-ven en de huIpmiddelen die zij daarbij gebruiken.
In het "Kempisch verpleeghuis" was de situatie als voIgt:
-Afasie-patienten. De interne communicatie in de groep
afasie-patienten is gering. Die patienten waarbij het nog mogelijk is gebruiken een typemachine of de Canon communicator (nadeel van de communicator is de leesbaarheid van de strookjes en het gebrek aan privacy daar aIIes zwart op wit staat). Bij patienten met meerdere stoornissen geeft het bedienen van apparaten te veel problemen. In dat geval en bij zwaardere afasie gevallen wordt het leesplankje of de Ietterkaart gebruikt.
-parkinson-patienten. De communicatie bij deze groep hangt sterk af
van de fase van de ziekte. Als de arm- en hand-funkties en de
spraak weg zijn dan verloopt de communicatie zeer moeizaam,
ondanks het feit dat de patienten nog goed van begrip zijn. Indien mogeIijk wordt de communicatie gevoerd door middel van geschreven
briefjes. Vaak wordt gebruik gemaakt van keywoorden of de
dialoogsituatie.
-Disartrie-patienten. Bij deze categorie is de spraak-kwaliteit sterk teruggelopen en er wordt door middel van therapie getracht dit weer in orde te maken. De interne communicatie van deze groep is nog redelijk, daar hun vermogen tot formuleren vaak nog goed is
en de uitspraak (ook al is die van slechte kwaliteit) na een
aantal malen wel wordt herkend.
Op onze vraag of er patienten geholpen zouden zijn met het ons
voor ogen staande communicatie hUlpmiddel werd positief
gereageerd. Er werden eveneens toezeggingen gedaan om te proberen een Iijst met standaard zinnen te realiseren, ons bewust dat dit
weI standaard zinnen zijn voor een geconditioneerde
verpleeg-situatie. Voorts werd aangeboden om eventuele prototypes uit te proberen en te evalueren.
5.S Gesprek met de heer Hooymaayers.
Een gesprek met de heer Hooymaayers, een gelarynchectomeerde die eveneens zijn tong moet missen, over zijn ervaringen met communica-tie hulpmiddelen.
De heer Hooymaayers maakt, sinds hij zijn spraak vermogen is
kwijtgeraakt, gebruik van briefjes of een Epson home-computer om te - voorzien in zijn communicatie behoeften. De briefjes gebruikt hij in een een tegen een situatie, maar zo gauw er meerdere deelnemers aan het gesprek zijn verkiest hij een display (bv. een televisie). Zijn ervaring is dat mensen die niet kunnen spreken vaak voor doof en/of dom versleten worden. Er heerst nog een groot onbegrip ten aanzien van spraakstoornissen. Vaak wordt de spraakgehandicapte de kans niet gegeven om te communiceren daar zijn communicatie-snel-heid te gering is.
Op ons verzoek heeft de heer Hooymaayers zijn bezwaren tegen
huidige communicatie hulpmiddelen op een rijtje gezet: -Men kan niet alert reageren.
-Het herhaien van het "bericht" kost onnodig tijd. -Niet kunnen telefoneren.
-Men kan moeiiijk aandacht vestigen op het feit dat men wat wil
me dede len
-Men kan geen emoties uiten.
-Aile bestaande apparaten zijn te groot of niet mobiel genoeg
(behalve de Canon communicator).
-Bij aile apparaten is het typen erg traag. Mischien een ander
input systeem nodig (bv. velotype).
-Niet aile apparaten zijn voorzien van een RS232 aansluiting voor een monitor
Op onze vraag hoe hij zou staan tegenover een communicatie
hulp-middel met synthetische spraak, kwamen de volgende overwegingen
naar voren:
-Daar de heer Hooymaayers zich geen communicatieve beperkingen
oplegt, wenstte hij dat met het hulpmiddel vrije communicatie
mogelijk moet zijn.
-Echter een aantal standaard zinnen die eenvoudig oproepbaar z~Jn
zouden wei van pas komen. Bijvoorbeeld het iedere keer moeten
uitleggen dat je niet kunt spreken is erg vernioeiend en zou door het hUlpmiddel gedaan kunnen worden.
-Spraak moet van goede kwaliteit zijn, dit ter bevordering van de acceptatie.
-Een goede introductie, ook in de media, is noodzakelijk voor de acceptatie (onbekend maakt onbemind).
6. Literatuur verwijzing.
Bouma H., Beneken J.E.W., Melotte H.E.M. en Leliveld W.H.
Aanvraag projekt: Ergonomische communicatie apparatuur waarmee
spraakgehandicapten hun spraakboodschappen synthetisch hoorbaar
kunnen maken. Eindhoven 1983
Brown A.W.S. Design criteria for the development of dedicated
communication aids. In: High Technology Aids for the Disabled.
Great-Brittain 1983
C.B.S. Gehandicapten wel geteld.
Statistisch onderzoek naar gehandicapten in nederland, uitgevoerd door het Centraal Bureau voor de Statistiek.
Den Haag 1974
C.B.S. Statistisch Magazine Statsitisch maandblad van het
Den Haag 1981
Centraal Bureau voor de Statistiek. jaargang 1 no.2
Hendrikx K., Timmermans B. Totale communicatie
In: Logopedie en foniatrie. Maandblad van de nederlandse vereniging
voor logopedie en foniatrie. Themanummer 1984
Jongkees L.B.W. Keel-, neus- en oorheelkunde.
Amsterdam 1976
Kroon J.N. Van gebarentaal tot handivoice.
Een overzicht van hulpmiddelen voor spraakgestoorden.
IPO memorandum no.223 Eindhoven 1980
Ring N.D. Communication aids for the speech impaired.
In: The use of technology in the care of the elderly and disabled.
Great-Brittain 1980
Shipley A.D.C. Problems in the provision of communication aids. In: The use of technology in teh care of the elderly and disabled.
Bijlage. Literatuur gerangschikt naar relatie tot onderwerp. In deze bijlage wordt een opsomming gedaan van de door mij in verband met dit projekt geraadpleegde literatuur (boeken, congres-verslagen en artikelen). De literatuur is gerangschikt in cate-gorieen die elk een bepaalde relatie hebben tot het onderwerp van dit projekt.
-Mogelijke oorzaken van spraakstoornissen:
Keel-, neus- en oorheelkunde. Prof. dr. L.B.W. Jongkees
Amsterdam 1976 ISBN 90 10 10571 7
-Gegevens over gehandicapten:
Gehandicapten welgeteld. Centraal Bureau voor de Statistiek
Den Haag 1974 Staatsuitgeverij
Statistisch magazine 1981 uitgavei jaargang
Centraal Bureau voor de Statistiek nummer 2
-Verhandelingen over het ontwerpen van communication aids
The use of technology in the care of the elderly and the disabled. (based on two conferences) for the commission of the European Communities
Great Britain 1980 ISBN 0 903804 75 1
High technology aids for the disabled. Great Britain 1983
Uses of computer in aiding the disabled. IFIP-IMIA working conference.
Israel (HaYfa) 1981
W.J. Perkins ISBN 0 407 00256
J.Raviv
ISBN 0 444 86436 9 Evaluation of assistive devices for paralyzed persons. A. Pedotti and R. Andrich
Proceedings of a workshop Italy (Milano) 1983
Communication aids for the handicapped. (Proceedings of the workshop on:) Canadian medical & biological engineering society e/o national research council, Ottawa, Ontario.
Canada (Ottawa) 1977 KIA OR8
Spraak als communicatie-middel tussen gebruiker en apparatuur.
H. Bouma IPO memorandum 159 18-10-'76
Ideeenlijst voor de toepassing van synthetische spraak in hulpmiddelen voor perceptief gehandicapten.
-SYnthetische spraakuitgifte:
Analyse, zuinige codering en resynthese van spraakgeluid
L.L.M. Vogten 1983 Helmond
-Publicaties met een overzicht van communicatie-hulpmiddelen: Van gebarentaal tot handivoice. (Een overzicht van hulpmiddelen
voor spraakgestoorden) J.N. Kroon
IPO memorandum 223 11-4-1980
Logopedie en
hulpmiddelen) Bleulandweg 3
foniatrie (themanummer over
communicatie-Ned. ver. voor logopedie en foniatrie 2803 HG Gouda.
-Artikelen waarin communicatie-hulpmiddelen besproken worden:
Communication outlook. (focussing on communication aids and
techniques) Publication of International Society for Augmentative and Alternative Communication (ISAAC).
Speech-aid (maart '84)
Micro-vox (dec. '83) (computer peripheral) Min-speak (dec. '83)
Bliss-talk (sept. '83)
Intex-talker (maart '83) (computer peripheral) Words+portable Voice (maart '83)
Vois (maart '83)
Sharp memowriter EL 7100 (maart '83) Bodai Patient Communicator (maart '83) Votrax typ'n talk (maart '83)
Vocaid (aug. '82)
Een experimenteel communicatie apparaat voor spraakgestoorden
P.L.H. Schuurman IPO rapport 398 23-5-'81
-publicatie over bediening van communicatie apparatuur
Inventarisatie van toetsenborden ten behoeve van de ontwikkeling van communicatie-apparaten voor perceptief gehandicapten.
