Bouwombouw II : herbestemming van gebouwen :
tentoonstelling, seminar
Citation for published version (APA):
Naalden, J. (1986). Bouwombouw II : herbestemming van gebouwen : tentoonstelling, seminar. Technische
Universiteit Eindhoven.
Document status and date:
Gepubliceerd: 01/01/1986
Document Version:
Uitgevers PDF, ook bekend als Version of Record
Please check the document version of this publication:
• A submitted manuscript is the version of the article upon submission and before peer-review. There can be
important differences between the submitted version and the official published version of record. People
interested in the research are advised to contact the author for the final version of the publication, or visit the
DOI to the publisher's website.
• The final author version and the galley proof are versions of the publication after peer review.
• The final published version features the final layout of the paper including the volume, issue and page
numbers.
Link to publication
General rights
Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain
• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal.
If the publication is distributed under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license above, please follow below link for the End User Agreement:
www.tue.nl/taverne Take down policy
If you believe that this document breaches copyright please contact us at: openaccess@tue.nl
providing details and we will investigate your claim.
r:
wa~
.
L~0
BOU
·
»<
'
OMBOU
HERBESTEMMING VAN GEBOLJWEN
.
4 . \.I)
z:
...
'
<t"""
....
<t:;:
>
~=
>
0 \.I)""'
a:l:c
-
"""
c:a::
\.I)-o
A.co
\.I)z:
"""
CCI:c
\.I)v
.
-o
c:a::
co
z
<t"""
c:a::
...
"""
0"""
....
.
>
"""
...
C>-
... _ .. : ~ ~ . -: .. J. :. -~:::.:
...
--:c
-0 m 0n
..,.,
:c
II:'z:
c::-, m""'
11:11:11n
0:c
c
m~
:c
0<
c::-,-
.,.
m""'
n
m:c
><
0 '"'CJ 0 0r-""'
m-
z:
w 0->
-~ >;:Ill:z
<
.
/ _
,...
>
··
C
z:
_../
--
..
---
.•
...
en..
·
::Z::
·
. . /.-·.
.
/
/ ' / '.'HERBESTEMMING GEBOUWEN
)EMINARII rENTOONSTELLING rENTOONSTELLING HERBESTEMMING GEBOUWEN VLAAMSE VERENIGING VOOR INDUSTRIELE ARCHEOLOGIE (VVIA) PRIJSVRAAG HERBESTEMMING MAGAZIJN MARECHAUSSEE -KAZERNEONDERZOEKKOLLEKTIEF
HERBESTEMMING GEBOUWEN
KOMMISSIE SPECIALE AKTIVITEITEN
FAKUL TEIT BOUWKUNDEINoord vooraf
)it boekje is het tweede in een reeks, dat handelt >ver "Herbestemmen Gebouwen" en wordt 1itgegeven n.a.v. Seminar II op 14 maart 1986 -let eerste boekje "Herbestemmen Gebouwen" IVerd uitgegeven n.a.v. Seminar I op 6 februari
1985.
)eze aktiviteiten vallen binnen het kader van het >nderzoek "Herbestemmen Gebouwen", dat 1erricht wordt door het Onderzoekkollektief -ierbestemmen Gebouwen (OHG) van de =akulteit Bouwkunde van de Technische Jniversiteit te Eindhoven.
)e doelstelling van dit onderzoek is: Het nogelijk maken van een snellere keuze m.b.t. 1erbestemmen, om daarmee de negatieve
~evolgen, die optreden bij uitstel van die keuze,
le verminderen, zodat de gebouwenvoorraad Jeter beheerd kan worden.
A • N • N a a I d e n, a r c h • H • B • 0 •
2
Openingswoord
Gaarne wil ik, namens het onderzoekkollektief Herbestemmen Gebouwen, U van harte welkom heten op Seminar II, dat evenals Seminar I, gehouden op 6 februari 1985, handelt over "Herbestemmen Gebouwen" en twee delen kent.
Ten eerste zal de heer Linters een voordracht houden over lndustriele Archeologie in Vlaanderen.
De heer Linters is voorzitter van de Vlaamse Vereniging van lndustriele Archeologie (VVIA), een vereniging waarvan de Afdeling Bouwkunde lid is. Tevens is hij docent aan de St. Lucas Academia te Gent.
lk heet U, mijnheer Linters, als gastspreker vanmiddag in het bijzonder welkom. Deze voordracht begeleidt de tentoonstelling met dezelfde naam, die momenteel is opgesteld in de bibliotheek van de Afdeling Bouwkunde.
Het tweede deel van deze middag omvat de uitslag van de ideeenprijsvraag m.b.t. het herbestemmen van het m'lgazijn van de marechausseekazerne te Eindhoven en een stellingname m.b.t. het herbestemmen van gebouwen.
Na de uitslag van de prijsvraag zal het jury-rapport fer beschikking zijn, zodat het bekijken van de tentoonstelling van de ingezonden resul-taten hopelijk nog interessanter is. Deze tentoonstelling is opgesteld in de KSA-ruimte. Voorafgaande aan deze uitslag zullen de juryleden hun persoonlijke stellingname t.a.v. herbestemming van gebouwen, zoals U die in het
vouwblad vindt afgedruklfnader toelichten.
Ook mijn mede-juryleden heet ik bijzonder
welkom.
U merkt, dat ik hier momenteel in een soort dubbel-rol verkeer.
Na deze twee bijzondere welkomes bent U gasten van "buiten", studenten en medewerkers van de Afdeling met aan het hoofd onze dekaan, prof. De Lange, natuurlijk ook bijzonder welkom. Het wordt tegenwoordig riskant om op
vrijdagmiddag iets te organiseren, immers naast de slogan vrijdagavond/koopavond, komt ook steeds meer in zwang de slogan vrijdagmiddag/ ADV-middag met aile gevolgen van dien.
Tussen deze twee delen in is er een theepauze en na het tweede deel mag ik U uitnodigen om samen met het onderzoekkollektief het glas te heHen op de resultaten van de prijsvraag.
Na dit welkomstwoord en een nadere toelichting op het programma kan ik kort zijn met het geven van een toelichting over het waarom van dit
tweede seminar.
Tijdens het eerste seminar heb ik al verteld, dat deze aktiviteiten vall en binnen het kader van het onderzoek "Herbestemmen Gebouwen", dat als doelstelling heeft: Het mogelijk maken van een snellere keuze voor of tegen hergebruik, om daarmee de negatieve gevolgen, die optreden bij uitstel van die keuze, te verminderen, zodat de gebouwenvoorraad beter beheerd kan worden. Een nadere uitwerking van deze doelstelling is weergegeven in een viertal panelen, die zijn
aangebracht op de langswand van de KSA-ruimte, dat is de ruimte waarin ook de resultaten van de prijsvraag zijn tentoongesteld. Een nadere toelichting hierop zal gaarne gegeven worden door het kollektief tijdens de theepauze en na de uitslag.
lk mag volstaan met U hierop te wijzen, om Uw aandacht voor de twee nu volgende programma-onderdelen, met dezelfde problematiek als het onderzoekprogramma van het kollektief, niet te overschaduwen zodat deze tot hun volle recht kunnen komen.
Gebruik- Hergebruik- Misbruik
1.
In de geschiedenis is het normaal dot gebouwen op hun gebruikswaarde geevalueerd worden en dot men het gebrui~ in de loop der jaren evolueert, waarbij het pond aanpassingen en vaak ernstige en diepgaande ingrepen ondergaat. Traditionele voorbeelden uit het 'Ancien Regime' zijn bij tientallen voorhanden.
Bij de aanvang van de industriele revolutie, vooral in de door Oostenrijk en Frankrijk gedomineerde gebieden, zullen bestaande 'grote ruimten' (kloosters, kerken, kastelen) omgevormd worden tot nieuwe nijverheidsgebouwen, fabrieken en manufaktures, en ook tot woningen. Dit doet zich o.m. in Vlaanderen voor, waar door de Fransen aangeslagen nationale goederen openbaar verkocht worden en verworven door de nieuwe non-konformistische fabrikantenburgerij, bv. het Gravensteen in Gent, het
Karthuizerklooster te Meerhem-Gent (eerste textielfabriek met mule-jennies), het Norbertijnerklooster te Drongen, de Herkenrode-abdij te KuringenHasselt, enz ...
Aan dit 'hergebruik' lagen geen historische, romantische, nostalgische, architekturale of monumentenzorg-motieven ten grondslag, enkel utilitaire motieven.
Minder dan een eeuw later, toen de bewondering voor de industriele ontwikkelingen weggeebd was en als reaktie de voorkeur voor rust, kalmte en romantiek en de eerste ideologieen voor monumentenzorg ontstonden, keek men met huiver naar wat gebeurd was. De
getransformeerde gebouwen werden zo snel mogelijk "in hun oude luister"
hersteld ... Hergebruik werd als een vorm van kultuurbarbarisme beschreven ...
Enkele jaren gel eden werd dan weer een diskussie gevoerd over het al dan niet
restaureren van het Elzenklooster te Zichem, dot tot in de jaren 1970 de funktie van tapijtweverij
en touwslag~trij behouden had: restaureren tot
klooster, of het ~ndustrieel erfgoed' behouden?
2.
Wijzigingen in de ekonomische en technologische struktuur, sedert de jaren no de tweede
wereldoorlog, deden een belangrijk stedebouwkundig probleem ontstaan. Nijverheidspanden van voorbije decennia voldeden niet meer, noch in vestiging, noch als pond voor de vereisten van een moderne uitbating en vielen leeg. In vele gevallen waren zij in de bewoonde kernen ontstaan, of had bewoning zich rond deze produktieentiteiten genesteld. Het leegvallen van de bedrijfsruimten veroorzaakte kankervlekken in de omgevingen. Het wegvallen van de (traditionele) ekonomische aktiviteit, die in sociaal-ekonomische symbiose stond tot de buurt,leidde tot verstoring van de struktuur en tot verval en verkrotting van de hele buurt.
Sloping leverde nog troostelozer 'sahara's' met spontane vegetatie en een opstapeling van de afval van onze technologische samenleving (sluikstorten). Vervangbouw leidde op grote opengevallen ruimten tot het aantrekken van buurtvreemde mastodont-funkties, met hun
A. Linters
A. Linters
4
verkeersproblematiek en een afwezigheid van ekonomisch perspektief voor de resterende buurtbevolking. Leegstand, verkrotting en nieuwbouw als elkaar-versterkende alienerende faktoren.
3.
De terugloop van het ekonomisch Ieven (konjunktuur-baisse) begint omstreeks 1970/ 1974. Er bestaat een relatie met de toename van het leegstandsprobleem van bedrijfsgebouwen. Recessie-perioden zijn steeds gunstige voedingsbodems voor een terugvallen op een geborgen kleinschaligheid (familie, buurt), een nostalgie naar een betere tijd (romantisme, monumentenzorg), een
"houden-wat-we-nog-hebben" -reaktie. 1975 was het veelgeroemde 'Monumentenjaar' .... met ideeen die sterk onder de invloed stonden van het Angelsaksische gedachtengoed (zonder de vraag te stellen of de kontinentale strukturen deze zomaar konden overnemen). Hergebruik van industriele ruimten was in de Angelsaksische wereld een decennium geleden reeds sterk ingeburgerd, omdat een bestaande traditie niet of weinig verstoord was en omdat juridische en fiskale situaties hergebruik bevoordeligden.
Omstreeks 1975 vonden ook op het kontinent monumentenzorg, industriele archeologie en hergebruik mekaar, echter elk met vage en onduidelijke definieringen. Een decennium later dient men nog steeds de meeste inhouden en begrippen te definieren, of minstens te verduidelijken aan beleidvoerders en initiatiefnemers.
4.
Een hele generatie, die eens moest vechten tegen de uitwassen en de nadelen van de industriele situatie, wil nog steeds de symbol en van het industrieel kapitalisme zien verdwijnen. Liefst zo snel mogelijk!
T echnokratische vernieuwers wen sen met de ballast uit het verleden (de oorzaak van de krisis!) korte metten te maken, vooraleer naar de toekomst van de Derde lndustriele Revolutie te razen. Herinneringen aan het verleden moeten uitgewist (dit doet me den ken aan het laaiend enthousiasme waarmee de Belgische spoorwegen in de jaren 1960 hun
stoomlokomotieven kapotbrandden, om hun modernisme te demonstreren). Vele diskussies die (moeten) gevoerd worden, spruiten voort uit een psychologische vooringenomendheid, eerder dan uit terzake doende argumenten of kosten-batenanalyses.
5.
Hergebruik wordt geponeerd vanuit een nieuwe dynamiek, waar architekturale mogelijkheden, een 'small-is-beautiful' -ideologie en een romantisme naar een beter industrieel verleden (de golden sixties) mekaar gevonden hebben.
Argumentaties hal en het daarom niet door duidelijkheid, doelstellingen vaak evenmin. Wat voor de ene een romantisch bewonderens-waardig symbool is, kan voor de ander tlen afschuwelijke herinnering oproepen. Het is moeilijk om de diskussie vrijblijvend te voeren!
Hergebruik betekent steeds een ingreep, die de ideeen van de 'ingrijper' in het pand inplanten.
Deze ideeen kunnen andermaal de alienerende faktoren die reeds van het pand, of van zijn omgeving uitgaan, versterken. M.a.w. wanneer bewoners door een ondoordachte ingreep, of een ondoordacht beleid, aan een dubbele alienering onderworpen worden, kreeert men -ondanks aile
goed~ bedoelingen- op middellange termijn
slechts een markt voor psychiaters.
'Spielereien' die niet aansluiten bij de sociaal-ekonomische en psychologische beleefbaarheid van de leegstaande gebouwen, zijn gevaarlijke spelletjes ...
We moeten ons bewust zijn van elke ingreep die we (willen) doen, van de gevolgen ervan, van de gevaren.
"Hergebruik" is op de eerste plaats een nadenkend gebruik en een nadenken over (her)gebruik.
A. Linters Hassett, 7957
licentiaat nieuwste geschiedenis (R.U.Gent, 7973) thans: beheerder bij de Vlaamse Vereniging voor lndustriiile Archeologie; secretaris-generaal van The International Committee'for the
Conservation of the Industrial Heritage; lesgever 'industriiile archeologie' in het postgraduaat monomenten- en landschapszorg aan het Hoger Architektuurinstituut St.-Lucas te Gent.
PRIVE
HEJ I§JI
,
fl
V£RBDOEn EERIII
VElk
1£
GEIDUV£11
frltTRED£11
Prof. drs. G. Bekaert
6
Persoonlijke Stellingname t.a.v. Herbestemming Gebouwen
De vraag wat aan te vangen met oude gebouwen die hun bestemming en dus voor een goed deel hun betekenis verloren hebben, is zo oud als de straat. Ze stelde reeds aan de huttenbewoners van het Amazone-gebied problemen: kunnen de hutten van de afgestorvenen opnieuw bewoond worden? Moeten zein stand worden gehouden? Of kunnen ze rustig aan de tijd worden
overgelaten en is aileen hun aanwezigheid als rune of als plek belangrijk, zodat in het gebied van de familie of het dorp de geschiedenis bewaard blijft, de werkelijkheid verdicht wordt metde sporen van de oorsprong; het besef dus dat men niet aileen in het moment leeft, maar dat men een verleden heeft en dus ook een toekomst. Dit eenvoudige feit (dat in vele anthropologische geschriften wordt gedocumenteerd) laat ook zien dat bouwen, zelfs in de meest directe en
primitiefste omstandigheden, veel meer is dan
een materiele constructie of een voldoen aan bepaalde functionele behoeften, maar in de eerste plaats het markeren, het kenmerken, van een plek door een aanwezigheid en dit wil niets
anders zeggen dan een vorm geven aan die plek,
een herkenbaarheid die een teken is. Een stuk
grond waar een hut staat of heeft gestaan, is niet
meer hetzelfde stuk grond.
Dichter bij huis, kennen we precies hetzelfde probleem. Het heeft zijn specifieke en ge"institutionaliseerde uitdrukking gevonden in
onze monumentenzorg. Zoals u allen weet, heeft
deze haar wortels in de antieke beschaving, met
het ontstaan van het begrip geschiedenis. Een
monument is iets dat maant, dat herinnert aan een oorsprong, een gebeuren dat niet zomaar
verloren mag gaan.
Parallel aan het beg rip geschiedenis ontwikkelt zich het beg rip esthetiek en het daarmee
verbonden begrip van meesterwerk. Door dit
laatste krijgen gebouwen bestaansrecht, niet aileen omdat ze het verleden vasthouden, maar omdat ze op zichzelf, als kunstwerk, omwille van
hun eigen schoonheid betekenis krijgen. Ook al
weet men bijlange niet meer wat een monument oorspronkelijk heeft betekend, het krijgt, en terecht, een betekenis toegekend omwille van
zijn intrinsieke waarde dwz. zijn realiteitsgrond, of anders uitgedrukt: zijn bevestiging van een menselijke orde, die al haar particuliere manifestaties overstijgt en juist in haar particulariteit een universaliteit van het menselijke openbaart. Herodotos, de vader van de geschiedenis en van de monumentenzorg heeft het niet aileen meer over het eigen Griekse
·.,erleden, de eigen monumenten, maar over het
verleden en de monumenten van de hele hem bekende mensheid.
Het bewustzijn van monumenten als getuigen van een algemene menselijke orde brengt ook met zich mee, althans in onze westerse context, dater in de omgang met het milieu, het gebouwde milieu, steeds een onderscheid is gemaakt tussen de gepriviligieerde getuigen die het milieu structureren en betekenis verlenen, bewoonbaar maken dus, die bij wijze van spreken
onveranderlijk zijn, een collectief bezit, en het invulmilieu, het woonmilieu dat zich binnen die structuur nestelt en binnen die monumentale structuur naar hartelust kan gewijzigd worden.
De onveranderlijkheid van het monument is,
zoals we reeds suggereerden, relatief. Het beste
voorbeeld van de continuiteit en veranderlijkheid van het monument zijn de kerkgebouwen in
West-Europa. Als zeal niet werden gebouwd op een
plaats van een heidense tempel, werden ze zelf
voortdurend verbouwd, uitgebreid, vervangen.
Met monument bleef, maar was op de duur algeheel getransformeerd, van een klein romaans bedehuis in een ruime gotische katedraal. Deze transformaties zijn niet altijd
even rimpelloos verlopen.
Voorstanders van behoud en voorstanders van
vernieuwing stonden vaak, en om heel
uiteenlopende redenen, tegenover elkaar. Maar,
in het algemeen, was de vernieuwingsdrang
sterker dan het behoud. Hoe men over de
materialiteit van een gebouw dacht, laat ons de renaissancistische praktijk zien, die met recuperatiematerialen van de antieke ru·ines nieuwe 'antieke' gebouwen oprichtte, hetgeen dan weer leidde tot ergernis van de archeologen en aanleiding was tot het uitvaardigen van maatregelen om de verdere sloop van antieke gebouwen tegen te gaan.
Met de Franse Revolutie wordt voor het eerst het probleem van het bestaande in zijn volle omvang gesteld. Van de ene kant hebben we het decreet
van de Assemble. Generale dat stelt dat aile
gebouwen die aan het Ancien Regime herinneren moeten worden afgebroken, en van de andere kant het hartstochtelijke pleidooi van abbe Gregoire voor het behoud van de bestaande kerken en paleizen als een onvervangbaar bezit dat niet particulieren toebehoort, maar de hele natie, en we zouden kunnen toevoegen de hele mensheid. Het vervolg van het verhaal is bekend: de oprichting van de officiele monumentenzorg en de tegenstelling die zich binnen de theorie van de monumentenzorg manifesteert tussen de restauratie- opvatting van Viollet-L-Duc en de afwijzing van elke vorm van restauratie bij John
Ruskin. ·
Anno 1986 zijn we nog niet veel verder gekomen en er bestaat weinig kans dat we ooit verder
komen. Wei heeft het beg rip monument een
bredere betekenis gekregen en slaat het op ongeveer alles wat uit het verleden tot ons is gekomen, van de katedraal tot de krotwoning uit
de 19de eeuw. De enige conclusie dus uit de hele
geschiedenis is: evenmin als er voor architectuur
a-priori-normen te stellen zijn, zo zijn er voor het
behoud of liever voor de omgang met het milieu geen vuistregels te formuleren. Aileen het uiteindelijke resultaat van het transformatie-proces kan beslissend zijn.
De vraag is m.a.w. niet of Pei een pyramide op de
binnencour van het Louvre mag oprichten, maar wat die pyramide over zichzelf en haar omgeving
te vertellen heeft, of dit interessant en boeiend is,
of het een nieuwe kijk geeft op de dingen. In Parijs is er overigens niet aileen het voorbeeld
van Pei. Vlakbij in de Cour d'Honneur van het
Palais Royal is Daniel Buren een kunstwerk aan het oprichten dat aanleiding werd tot een gerechtelijke vervolging op het hoogste niveau.
Tegen het gebruik als parking van de Cour d'Honneur is nooit geprotesteerd, noch door de Conseil d'Etat, noch door burgemeester Chirac, maar nu hebben beiden de handen in elkaar geslagen om de 'arme kunstenaar' die enkele zuilen op die binnencour aan het plaatsen is het werk onmogelijk te maken.
Het is natuurlijk een armzalige reden al.s men het oude door het nieuwe wil vervangen a.lleen maar
omdat het nieuw is, en dus in de meeste gevallen
omdat het economisch interessanter is. Dit soort
beschouwingen sluiten i'mmers bij voorbaat een
zinnige omgang met het verleden, het actuele verleden, uit. Er is maar enige kans op een interessante omgang met het verleden wanneer dit inderdaad niet van buitenaf wordt
beschouwd, als iets vreemds, maar als deel van onszelf, een levendig en onmisbaar deel van ons erfgoed, dwz. van onze substantie. Iemond die door geen-oog voor heeft, houdt best zijn handen of van de ombouw, maar oak van elke bouw, want het ene is niet verschillend van het andere. In beide zijn oog en geest en wat ze mogen te bewerken aan realiteit, even belangrijk en noodzakelijk.
Vandaar, mijn persoonlijke stellingname, zoals in de folder genoteerd.
Prof. dr. ir. G. Scherpbier Persoonlijke Stellingname t.a.v. Herbestemming Gebouwen
Alvin Toffler, in zijn boek 'Future Schock', 1970:
"De gemiddelde levensduur van woonhuizen is voortdurend korter gewor-den; in de dagen van de holbewoners was die praktisch oneindig lang, de huizen in de koloniale tijd van de Verenigde Staten hadden een le-vensduur van ongeveer honderd jaar, en die van nu ongeveer veertig jaar. Toffler vervolgt: "In het verleden was bestendigheid het ideaal. Of de mens zich nu bezig hield met de vervaardiging met de hand van een poor laarzen of met het bouwen van een kathedraal, aile kreatieve en produktieve energie van de mens was gericht op maximale duurzaamheid. Naarmate het algemene tempo van
verandering in de sa menleving evenwel stijgt, moet de economie van de bestendigheid war-den vervangen door die van de
onbestendigheid."
- In de publicaties wordt voor Nederland
uitgegaan van een levensduur van 50 jaar voor de woningen.
De levensduur van de in de afgelopen jaren gesloopte woningen is gemiddeld 70 jaar.
- Uitgaande van een stabiel bevolkingsaantal ad 15.000.000 en een stabiele woningbezeHing gemiddeld ad 3 per waning, heeft Nederland 5.000.000 woningen.
Bij een gemiddelde levensduur van 70 jaar
betekent dit dot straks in de toekomst
gemiddeld een 70.000 woningen per jaar gesloopt zullen moeten worden en oak dot er in de toekomst oak een 70.000 woningen per jaar gebouwd goon worden.
- 70.000 woningen betekent bij een dichtheid van 35 woningen per ha, dot jaarlijks een oppervlakte van 2000 ha. dit is een
oppervlakte van 4 x 5 km2, vrijkomt van
woningen en weer bebouwd goat worden. Als wij in Nederland dit een beetje geordend zouden ku'nnen doen, dan zou bereikt kunnen worden dot hele wijken gesloopt goon worden, om weer ge heel nieuw opgezet te kunnen worden, met een volledige nieuwe infra structuur, zowel bovengronds als ondergronds.
- Bij de inzending op de tentoonstellinq onder
het moHo 'woo rom lijkt het ... .' stoat a.m. het
volgende vermeld: "Nu lijkt het er in Neder-land op, alsof aan ieder oud gebouw a priori een bijzondere historische betekenis wordt toegekend; dit werkt verstikkend".
De marechausseekazerne, het onderwerp van de prijsvraag, is 75 jaar oud.
- We moeten in Nederland streven naar een aanpak, waarbij vanuit het macro gegaan wordt naar het micro: hele wijken aanpakken, daarbij nagaan wat bewaard zou kunnen worden om een geheel.nieuwe wijk te kunnen bouwen.
TensloHe: recycling is oak een soort herbestemming; en met recycling van
8
bouwmaterialen worden goede vorderingen gemaakt: van betonpuin is weer goede beton te maken.
En dit moet ook wei, om te voorkomen dat Nederland straks bezaaid wordt met puinhopen en om te voorkomen dat onze reserves aan bouw grondstoffen opraken.
Prof. ir. H.J.Henket Persoonlijke Stellingname t.a.v.
Herbestemming Gebouwen
Optimaal omgaan met gebouwen
Management van de gebouwenvoorraad, anders gezegd het optimaal omgaan met gebouwen, is veruit de belangrijkste opgave waarvoor we op het ogenblik staan in de bouwwereld. Deze taak houdt in dat nieuwbouw samen met het beheer van gebouwen, als een onafscheidelijk geheel moet worden gezien. We moeten dus nadenken over de gebouwenmarkt als geheel. Zeker in een tijd waarin de middelen beperkter worden, is een dergelijke denkwijze van vitaal maatschappelijk belong. lmmers hierdoor kan enerzijds het realiseren van ekonomisch onnodige gebouwen, maar ook van funktioneel en technisch slechte nieuwbouw, verminderd worden. Anderzijds kunnen hierdoor onekonomische
onderhoudsstrategien, onnodig ondergebruik van gebouwen, onnodige leegstand en onnodige sloop, behoorlijk gereduceerd worden. In dit artikel wil ik twee ideeen uitwerken die hiervoor, volgens mij, van groot belong kunnen zijn.
Vraag en aanbod
Zoals elke markt, wordt ook de gebouwenmarkt gevormd door vraag en aanbod. Tot enkele jaren geleden richtte deze markt zich nog volledig op de (al of niet aanwezige) vraagkant. In onze haast om welvaart te maken, richtten we ons louter op het produceren van grote hoeveelheden nieuwbouw, zonder ons al te veel te bekommeren over de technische, funktionele en
maatschappelijke kwaliteit daarvan. Nu echter worden we gekonfronteerd met het aanbod van een grote voorraad gebouwen van wisselende kwaliteit, terwijl de behoefte -de vraag- als gevolg van maatschappelijke, demografische, technologische en ekonomische veranderingen, snel veranderd zijn en nog zullen veranderen. Nergens is deze huidige problematiek duidelijker als in de stedelijke koncentraties. Leegstaande kerken, scholen, ziekenhuizen en fabrieks-komplexen. Kantoorgebouwen van jonge leeftijd met borden te huur erop, zestiger jaren flats die gerenoveerd worden, en ga zo maar door. De aandacht voor herbestemming is, hoewel door nood geboren, snel aan het toenemen. Steeds meer aannemersbedrijven en adviesbureaus stappen over de drempel in de richting van het vermeende saaie en minder heroi"se werkterrein van de bestaande gebouwenvoorraad. (Even terzijde, het is triest dat juist
onderwijsinstellingen geblinddoekt achterblijven met programma's die nog steeds aansluiting proberen te vinden bij de problematiek van de vroege jaren zeventig.)
Dynamisch den ken
Terwijl deze verschuiving van aandacht onder adviseurs en aannemers een grote stap in de goede richting is, is nog een stap nodig omwerkelijk op het juiste pad te raken. lmmers de algemene tendens, ook onder herbestemmers, blijft nog steeds om gespleten en statisch met bouwen om te gaan. Doorgaans denken we in termen van investeren of in termen exploiteren, in termen van nieuwbouw, in termen van onderhoud of in termen van herbestemming. We zien nieuwbouw en het omgaan met bestaande gebouwen nauwelijks als n samenhangend
geheel. We gebruiken het gebouwenoonbod don oak nogal krompochtig en doordoor erg ineffektief voor het beontwoorden von onze steeds veronderende behoeften oon gebouwde ruimte.
En ols optimool gebouwenbeheer betekent het beontwoorden -in de tijd gezien- von
ruimtebehoefte, ofhonkelijk von veronderende doelstellingen en middelen, don moet onze denkwijze en oonpok somenhongend d.w.z.
procesgericht en dynomisch worden. Hiervoor
zijn twee instrumenten noodzokelijk, die ik zou willen noemen 'de digitole mokeloor' en de 'elektronische bouwdeelbiogrofieen'. Beiden zijn te verwezenlijken donkzij de digitole revolutie die
ons overspoelt. Hierdoor hebben we de
mogelijkheid enorme hoeveelheden informotie op te sloan, die informotie woor nodig te kruisen en met behulp von selektieve filters te reduceren
tot proktisch bruikbore informotie. Bovendien is
de informotie die we doordoor krijgen recent, okkuroot en betoalboor. Terwijl we zonder de hulp von de computer zouden blijven zitten met onhondelboor grote komplexiteiten.
De Cligitale makelaar
Moor wot hebben we nodig oon informotie op het gebied von gebouwenmonogement. Teneerste informotie over de bestoonde gebouwen-voorrood. Stel, je bent lid von een
woongemeenschop en voor het eerst op zoek noor woon- en werkruimte. Stel, je bent ondernemer met behoefte oon ruimte. De bestoonde fobrieksgebouwen zijn te klein geworden voor je produktie. Of neem het tegenovergestelde gevol. Je bent in het bezit von een reeks gebouwen of gedeelten von gebouwen woor je geen behoefte meer oon hebt ols gevolg von minioturisering, verkeerde lokotie,
teruglopende interesse in de funktie die er wordt uitgeoefend, etc. In de eerste twee gevollen goat het om vroog noor ruimte, in het tweede en derde gevol om oonbod. Wonneer ol deze betrokkenen een groter bereik zouden hebben, don zouden de ruimtevrogers niet I outer zich hoeven te richten
tot het olternotief nieuwbouw. Door
herbestemming von oongeboden gebouwen, of door kombinoties von nieuwbouw en
herbestemming in de vorm von huren of kopen, zouden wellicht eenzelfde kwoliteit-resultoot
tegen logere totole gebruikskosten (d.w.z.
stichtingskosten plus exploitotiekosten) mogelijk zijn. Aon de andere kant zou de oonbieder von~elfsprekend ~eer kons moken zijn overschot
kwijt te roken. Nu zult u zeggen, moor dot doen
mokeloors toch ol. Jo en nee. Er is behoefte oon een veel uitgebreider systeem, dot aile voorodige gebouwen op de morkt in een regio toont. Doorbij horen enerzijds morktbehoefte-gegevens en onderzijds de funktionele korokteristieken von die gebouwen en hun lokotie (bouwlogen, verdiepingshoogte, ponddiepte, kolom-ofstonden, ontsluitingen, porkeermogelijkheid, bereikboorheid, etc.) en de technische konditie
(d.w.z. bouwtechnische stoat en bouwfysische
gegevens wot betreft thermische isolotie, mosso
en lichttoetreding, etc.). Met deze informotie kon
bekeken worden of er gebouwen voorrodig zijn cjie voor een Ionge, een middellonge, of een korte
termijn geschikt te moken zijn voor hergebruik of herbestemming, possend bij specifieke
behoeften. In het ideole gevol zou deze 'digitole mokeloor' in honden moeten zijn von een soort
konsumentenbond. Zowel vrogers noor, ols
oonbieders von ruimte, kunnen door terecht zonder belongengebonden restrikties. Je betoolt voor de verstrekte diensten. De digitole mokeloor houdt zich bewust niet bezig met
prijsonderhondelingen en verkoop von onroerend goed. Dot blijft het terrein von de
troditionele mokeloor.
Elektronisch bouwdeel-biografieen
Waf hebben we verder nog nodig. Om te kunnen
beslissen over (her)investeringen moet je weten
wot de gevolgen zijn von de fer beschikking stoonde keuzemogelijkheden. Die informotie kon het beste worden gehoold uit ervoringen die met bestoonde gebouwen ols is opgedoon;
empirische informotie dus. Het verleden verstrekt de meest betrouwbore gegevens, omdot we te moken hebben met de reoliteit. Als we serieus willen proberen om de technische fouten te vermijden die we in de joren zestig en zeventig op grote school hebben gemookt, kon dot aileen ols we willen leren von die fouten, door het onoliseren von de processen die geleid hebben
tot extreme technische konditievermindering.
Moor niet aileen bouwfouten zijn interessont.
Mi,nstens even woordevol voor ontwerpers en
beheerders, die gekonfronteerd worden met investeringsbeslissingen, is te weten woorom een proces goed is veri open en wot doorvoor gedoon is. Deze informotie kon verkregen worden door het levensproces, de biogrofie von bouwdelen te
onoliseren en te beschrijven. Technische
innovotie die louter is geboseerd op
loborotoriumtesten kon zeer gevoorlijk zijn, zools de lootste twintig joor Ol(erduidelijk is
oongetoond. Technische innovotie en vernieuwing von beslissingsprocedures die geboseerd zijn op systemotische procesonolyse of 'houwdeel-biogrofieen' vormen een veel
veiliger weg. Het wordt tijd dot we door
systemotisch oonbeginnen. Doorbij moet nog wei
een oontekening gemookt worden. Elk gebouw is
per definitie uniek ols gevolg von het specifieke programma von eisen, antwerp, uitvoering,
invloeden von het milieu, gebruik en beheer.
Doorom zijn normeringen wot betreft
duurzoomheid, onderhoudsbehoeften,
onderhoudsinsponning, etc. per definitie
onmogelijk om noor te zoeken of te honteren. Wot je wei uit de ervoringsonolyse, uit bouwdeel-biogrofieen, kon destilleren met behulp von grote
hoeveelheden informotie, is mogelijke trends in
gegeven situoties. En trendmotige informotie kon erg welkom zijn voor ontwerpers of beheerders, ols zij oon hun opdrochtgever de konsekwenties von keuzemogelijkheden will en opgeven. Zij hoeven don niet meer blind te voren op ad-hoc en ongenuonceerde gegevens. Om deze bouwdeel-biogrofieen zo bruikboor mogelijk te Iaten zijn, zijn twee rondvoorwoorden
noodzokelijk. Ten eerste moet de trendmotige informotie gedestilleerd worden uit grote hoeveelheden gelijksoortig geonoliseerde ervorings-informotie, en ten tweede moeten deze
Prof. ir. H.J.Henket
9
grote hoeveelheden gegevens gestruktureerd en gereduceerd worden tot eenvoudig bruikbore informotie, gericht op verschillende poriiciponten in het bouwproces. Beide rondvoorwoorden zijn
oplosboor. Het verzomelen von grote
hoeveelheden informotie is primoir een kwestie
von orgonisotie. Stel, instellingen ols bijv. het
Bouwcentrum of de Stichting Bouw Research
zetten het Bouwdeelbiogrofieen-systeem op.
Gebouwenbezitters, beheerders, adviesburo's en oonnemersbedrijven kunnen lid worden van het systeem. Zij betalen een lidmaotschap
afhankelijk van het gebruik dat ze maken van het systeem en de hoeveelheid gegevens waarmee ze het systeem voeden. Een soort vereniging dus van gebruikers en verstrekkers van ervarings-gegevens. Om snelheid van hondelen en beperkte burokrotie te woorborgen, lijkt het hondig als niet de overheid de beheerder von
deze vereniging zou zijn. Anderzijds is het wei
oantrekkelijk als zoveel mogelijk overheids-instellingen lid worden von de vereniging, om het gegevensbestand zo groat mogelijk te Iaten zijn.
Bulletin boards
De tweede randvoorwaarde, het struktureren, reduceren en presenteren van informatie kan opgelost worden via een netwerk van computers, waordoor de verenigingsleden via de telefoon aan elkaar verbonden zijn. Op een televisie-scherm bij je tekenbord of op je buro verschijnt don de trendinformatie die je oproept. In de Verenigde Staten is dit 'bulletin board' systeem het laatste jaar gemeen goed oan het worden bij hobbygroepen, fanclubs en professionals. Zo wisselen religieuze funclamentalisten
elektronische gebeden uit via de 'Computers for Christ', wijnsnobs delen hl!n laatste ervaringen mee op de 'On-line Wine' en aktivisten plannen hun demonstraties door de 'Voice of Peace'. Woarom gebruiken wij_het bulletin board idee dan niet voor de 'digitale makelaar' en de
'elektronische bouwdeel-biograltejin'? Zo kan
iedereen die is aangesloten op de centrale databank', voordeel hebben van elkaars ervoringen.
En met het struktureel gebruik maken van.
ervaringsgegevens zijn we de laatste vijftig joar in de bouwwereld wei erg slordig omgegoon. In onze zucht noar originaliteit, vooruitgang en vernieuwing vergoten we om te kijken naar het direkte verleden. Ontwerpen en beslissen, zal per definitie altijd enigszins koffiedik kijken blijven. Maar het gebruik moken van gegevens uit het verleden en heden kan de toekomst minder spekulatief en meer realistisch bereikbaor maken. Juist de toenemende interesse in renovatie en onderhoud kan meer inzicht verstrekken in keuzemogelijkheden voor nieuw te ontwerpen bouwwerken en komende
herbestemmings aktiviteiten. Zo kon
stodsvernieuwing een werkelijk kontinu proces worden.
A.N. Naalden, arch.H.B.O.
10
Persoonlijke Stellingname t.a.v.
Herbestemming Gebouwen
Theoretisch kader/achtergrond van
herbestemming van gebouwen.
Bij het herbestemmen van een gebouw ontstaat de kans om de algemene funktie van dot gebouw naar voren te brengen door dot gebouw te ont doen van zijn specifieke funktie. Die specifieke funktie van het gebouw is immers een modifikatie van die algemene funktie.
Het gebouw wordt als het ware uitgekleed en even in zijn hemd gezet. Bij het weer
dienstbaar maken van dot uitgeklede gebouw aan een nieu we specifieke funktie moet de algemene funktie van dot gebouw zoveel mogelijk gerespekteerd worden, zodat een volgende funktieverandering mogelijk wordt. - Wat is nu die algemene funktie van een
gebouw?
Die algemene funktie van een gebouw is niets anders dan het vormgeven aan de behuizing van de mens als verzoening van die mens en zijn na tuurlijke omgeving.
Hoe komt die verzoening van die mens en zijn natuurlijke omgeving tot stand?
Die verzoening komt tot stand door aan de natuur materialen te ontne men, vervolgens met die materia len ruimten, een gebouw, samen te stellen en tensloHe als mens in die ruimten, dot gebouw, te verblijven.
Uitgaande van de algemene behoefte van de mens aan behuizing, die voortvloeit uit de physieke en psychische eigenschappen van die mens, moet niet aileen rekening gehouden worden met de praktische bruik baarheid van materia len, maar met de algemene eigenschap van massivi teit van materialen, die het mogelijk maken ruimten te kunnen af scheiden
van de natuurlijke ruimte en deze te ordenen.
Om ruimten te kunnen omsluiten is het
noodzakelijk meerdere massieve elementen samen te voegen.
Kortom de algemene funktie van een gebouw is:
- dot het dient en niet waarom het dient, dot het gemaakt is en niet waarvoor het gemaaktis,
dot het samengesteld is en niet hoe het is samengesteld.
Dit is dus het uitgeklede gebouw, dot vervolgens weer wordt aan gekleed met een specifieke funktie door te bepalen waarvoor het gebouw dient, waarvan het gemaakt is en hoe het is samengesteld.
Beide funkties, algemene en specifieke, zijn dus in het gebouw aan wezig. Hoe meer een gebouw aan zijn algemene funktie van behuizing, massiviteit en samenstelling voldoet, des te meer is een gebouw te modificeren en zijn veranderingen in modifikaties weer aan te brengen.
Logischerwijs betekent dit, dot het bouwen niet slechts gebaseerd is op speciale eisen van behuizing, maar ook en misschien nog meer op de algemene eisen van behuizing, waardoor de flexibiliteit van de behui zing gegarandeerd is.
- Bovendien is het veralgemenen van de funktie van het bouwen van emi nent belong voor de samenleving als uiting van kultuur en van beschaving.
Praktisch kader/aanpak van
herbestemmen van gebouwen
Om bovengestelde theoretische achtergronden m.b.t. herbestemmen van gebouwen aan de praktijk te toetsen heeft het Onderzoekkollektief Herbestemmen van Gebouwen een 4-tal gebouwen uitgekozen, die nader onderzocht worden naar
mogelijkheden tot herbestemmen zonder dot
vooraf specifieke funkties zijn bepaald. Oat
zijn de synagoge in Den Bosch, het Dommelbad in Eindhoven en 2 (misschien 4) kerken in Nijmegen-Zuid. Voor een vijfde gebouw, Het Hollands Klooster in Groesbeek, is wei de specifieke funktie bepaald, n.l. het Bevrijdingsmuseum.
Voor aile 5 de gebouwen is de aanpak m.b.t.
onderzoek naar herbestem ming identiek en wei als volgt:
De gebouwen worden ontdaan van aile (bouwkundige) elementen, die te maken hebben met hun vervallen specifieke funktie.
Het zo gezegd uitkleden van het gebouw.
Hierdoor dienen zich de naakte ruimten aan, die omsloten worden door meerdere samengevoegde massieve elementen. Vervolgens worden eventuele mankementen
t.a.v. ruimte- en massief element, die meestal
n.a.v. uitbreiding en/of verbouwing zijn ont
staan, hersteld.
- Dit is een belangrijk moment in het hele herbestemmingsproces. lmmers op dit moment
is de kans aanwezig de algemene funktie van
het gebouw naar voren te Iaten komen en zo
nodig te herstellen en/of te vervolmaken.
Deze algemene funktie is de basis, waarop het
gebouw nader gemodificeerd wordt.
Allereerst wordt het gebouw in typen van funkties gemodificeerd, waarna elk type van funktie nader gemodificeerd kan worden in
een specifieke funktie.
- SamenvaHend kan gesteld worden, dot de algemene funktie van een gebouw, in dit geval van een her te bestemmen gebouw,de mate van funktiemobiliteit van dot gebouw bepaalt, waarbinnen vervolgens de specifieke funktie kan worden vastgesteld.
Hiermede is hopelijk bovengenoemde stellingname m.b.t. het herbestemmen van gebouwen enigszins verduidelijkt.
Met name is Uw aandacht gevraagd voor de
algemene funktie van een gebouw als een
essentieel kenmerk van het gebouw en dot dot zowel geldt bij het bestemmen als herbestemmen van gebouwen.
Beide aktiviteiten, bestemmen en herbestemmen van gebouwen, nieuwbouw en verbouw, komen al bijna in gelijke mate voor in de praktijk. Dit betekent, dot de afdeling Bouwkunde zich beide aktiviteiten tot hoar zorg van onderwijs en
Niet omdat herbestemmen volgens sommigen misschien tot de mode-verschijnselen kan worden gerekend, maar omdat die aktiviteit van het bouwen, het herbestemmen, op bovengeschetste wijze kan bijdragen tot het welzijn van de samenleving, waarbij architectuur een uiting is
van kultuur van die samenleving.
lr. F. van der Linden
Persoonlijke Stellingname t.a.v.
Herbestemmlng Gebouwen
Hedentendage
••.
Zelden treft men nog mensen aan op kerkhoven gewapend met drilboren
en in hun kielzog meezeulend de noodzakelijke zware generatoren
11
om de zware en zwaarwichtige motoren van hun machinerieen op volle toeren te kunnen Iaten draaien.
Nietsontziend overvallen ze de graven, daarmee trachtend de eeuwige rust der overledenen te verstoren.
Juist ...
te verstoren, want dat doen zij, skrupuleus, zonder mededogen, opzettelijk.
Maar de herrie van de wild ronddraaiende spiraalvormige stolen punt
in kontakt met het verpulverende marmer wekt slechts de overlevenden uit hun
eeuwige rust.
Verstrooid en beschamend kijkend
richten ze hun blik naar de plek van· het onheil,
hun handen stevig omklemd
om de volkse vazen gevuld met volkse bloemen.
Het geboor dat altijd start
als een donderslag bij heldere hemel laat de aanwezigen zo heftig schrikken dat de hand met de vaas onwillekeurig omhoogschiet
en kleine schilfertjes aardewerk tegen de lopende koperen kraan ervanaf worden getikt.
Als het al niet erger is ... Ergens anders ...
Zogeheten fijnzinniger typen gaan heel wat rustiger te werk, omslachtiger ook.
Desalniettemin gaan ze
met hun kleine degelijke leren werktasje stevig in de rechterhand gekneveld, resoluut op hun doel af.
Rechtlijnig,
zonder gedraal. Tijd dringt.
Maar niet alles Iaten ze zich ontzeggen. Ze inhaleren de rust
en vergapen zich aan de schoonheid van de graven,
de mausolea, detomben,
materiiile bekroningen van stoHelijke resten en relikwien.
Nergens storen zij zich aan,
hoe zouden zij er ook toe over kunnen gaan, hun trance positiveert hen.
Hun blik horizontaal gericht, alsop oneindig, ontwaren ze genoeglijk de geprojekteerde en getransformeerde referenties naar de hunebedden, detempel,
lr.
F. van der Linden12
de ziggurat.
Hoe verlekkerd zouden zij zich niet willen storten op de pyramide,
het monumentale ultieme gedenkteken, opgericht ten behoeve als rustplaats en ter ere van slechts een persoon perstuk.
(Ais zij zich zo indewolken
op hun doel afstevenen, is het goed niet te weten van een ontwerp
voor een negentiende eeuws pyramidegraf waarin plaats was voor aile inwoners van het centrum van een metropool, uitgaande van een inwonersaantal van vijf miljoen mensen.
Maargoed, dit terzijde.)
Aangekomen bij het onderwerp van hun keuze openen deze typen behoedzaam hun tasje en halen daaruit
het voorgeselekteerde gereedschap, meestentijds bestaande
uit een kleine hamer en dito beitel, eventueel aangevuld
met een verfijnde vijl. Voorzichtig worden dunne schilfers
van de steensoort afgeschraapt en zorgvuldig in minuskule plastic zakjes gedeponeerd.
Plastic zakjes
die zij in hun jaszak hebben
en die voor dit werk zeer geschikt zijn. Dromerig proeven zij de korrels op hun tong
en de gladde gelaten
die vaak nogal veel weghebben van het uiterlijk van een kantoorklerk stemmen weemoedig knikkend met de vooronderstellingen in. Aile steen is zout.
Uren kunnen zij dat doen,
elk afslijpsel wordt op zijn waarde getoetst. Zonder op te vallen kunnen zij hun werk doen. De deugdelijkheid en de noodzaak ervan
wo dt niet in twijfel getrokken. Overuren maken zij.
Het ongemerkt invallen van de duisternis zal onvermijdelijk zijn.
In de volle gloed van het maanlicht moeten zij moeizaam klauteren over de hekken van het reeds gesloten kerkhof.
Dit ongemak accepteren zij echter als
vanzelfsprekend.
Hoe lang zij er in hun onhandigheid ook over doen om met hun verzamelde spullen
aan de andere kant van de omheining te komen,
en hoeveel passanten er ook langs slenteren,
hun gedrag wordt nooit als hinderend ervaren,
zeker niet als men in zijn achterhoofd houdt hoe de lieden met de drilboren,
de beesten die zich nergens aan storen, zich gedragen.
lr. F. van der Linden
lr.
F. van der Linden14
Maar de waarlijk dierlijk gepassioneerde grafliefhebber is de schender bij uitstek.
Vrolijk joelend komt hij de begraafplaats op, niemand doet hem iets,
stoort zich aan hem,
men beschouwt hem als de joker. Gewapend
met een meetlint, stalen lat en een vervaarlijk groot
uitziende slijpmachine spuiten zijn ogen vuur,
wijd openstaand en ogenschijnlijk alles gretig opslurpend,
maar feitelijk beducht voor alles. Want weet wei:
hij kent zijn grenzen.
Tijden blijft hij werkzaam
binnen een vastomlijnd distrikt van de begraafplaats.
Met vaste hand
prent hij de zerken in zijn geheugen, meetzeop
en gaat aan de slag Echt aan de slag,
met de handen uit de mouwen, werk aan de winkel,
er valt geen moment te verliezen. In wilde vaart snijdt hij moeiteloos
met de machinerieen door steen, als met een mes door zachte boter. De rechthoekige brokstukken werpt hij niet weg
of willekeurig op een hoop.
Zijn ijzeren geheugen past de fragmenten aan elkaar, kombineert.
Kombineert de juiste elementen aan elkaar. Kombineert de onjuiste elementen a an
elkaar-zo wil de smaak van de volksmond althans. (over wat de volksmond zo nu en dan wil
wellicht een andere keer meer.) Kombineert op kleur.
Kombineert op maat. Kombineert op materiaal. Kombineert op wat los of vast zit. Kombineert
en opent zerken die voor anderen gesloten blijven,
jaja, dat eeuwige gevaar dat altijd om de hoek loert om zijn slag te slaan Geef het geen kans!
Na een werkdag zit hij vermoeid maar voldaan op overgebleven resten.
Niet alles past in een keer. Resten voor de dag van morgen.
Resten met een toekomst. Vermoeid maar voldaan,
tot hij weer bij zijn volle besef komt en toch duirlelijk door zijn stoHige oogharen
kan ontwaren dat de grafzerkenoppervlaktebehandelaar weer langs geweest is.
Onopgemerkt,
maar deze heeft zijn werk reeds gedaan Werk in dit geval
ook wei vernietigende slag geheten. Waarschijnlijk toegeslagen
tijdens het moment van bezetenheid dat hijzelf niet opleHe.
En die schoft had geprobeerd alles weer te homogeniseren. Metkleur.
Met textuur.
De laatste krachtinspanning van die dag gebruikt onze held
voor te redden water te redden valt. Maar niet alles gelukt.
Echter ...
Morgen is er weer een dag. En zo is het maar net. En dat is maar goed ook.
Hier houdt het verhaal feitelijk op,
maar toch voel ik mij persoonlijk als kronikeur genoodzaakt nog een enkele misschien wei belangrijke slotopmerking te plaatsen. Enkele malen kan het namelijk wei eens gebeuren
dat die waarlijk dierlijk gepassioneerde grafliefhebber, zoals ik hem maar gedoopt heb
-mijn beste vrienden bevinden zich ertussen -, na een dag zwoegen
's avonds bezoek krijgt
van een politie-agent of een zombie, in beide gevallen wei te verstaan lieden die zich zeer ongenuanceerd
gedragen.
Ze proberen je dan uit huis te Iokken met allerhand zoetsappige verhaaltjes, proberen je bijvoorbeeld mee te krijgen
naar het kafe, Grand Cafe Berlage,
onder voorwendsels alsdat zij dan aile rondjes betalen, ze je mee willen nemen naar de
hoerenbuurten op hun kosten, etcetera, noem maar op.
Een noemenswaardig obstakel hierbij is dat de mogelijkheid bestaat dat je ze niet zo gauw
herkent-ze willen zich nog wei eens vermommen -, of dat je ze niet zo snel door hebt in hun gedragingen.
Maar zo gauw ze aanbiedingen doen in bovengenoemde trant wees dan op je hoede en wantrouw ze meteen Alhoewel ik niet exakt
weet water zou kunnen gebeuren als je met hen meegaat,
ga er dan so wie so niet op in. Doe dat nou niet!
lk ken mensen die er wei op ingegaan zijn, maar een paar dagen nadat ze verdwenen waren
zijn ze volslagen verdwaasd of gek teruggekeerd en nooit meer de oude geworden.
Zo gauw je je aan je deur
wat afstandelijk ten opzichte van hen gedraagt
kunnen ze knap lastig worden en beginnen te schelden of zo. Nog niets aan de hand:
houd ze buiten, vergrendel je deur en trek je trug.
Zo, dit was wat ik als raad nog wilde toevoegen.
Rest mij nog MaHy Christensen & Bert Staal te
bedanken voor het inspirerende beeldmateriaal.
ldeevorming en Stellingname t.a.v. Herbestemming Gebouwen
15
Momenteel betreft 30% van de bouwaktiviteit de bestaande bebouwing. In de (nabije) toekomst zal dit percentage eerder toe dan afnemen. Het is dus zaak, dat het onderzoek en het onderwijs van een afdeling Bouwkunde van een T echnische
Hogeschool hierop inspeelt. Onderzocht moet
worden wat te doen met die bestaande bebouwing en wei speciaal als de vraag zich voordoet: slopen of herbestemmen. Een snelle beslissing is meestal van groot belong om verval te voorkomen.
Tegen deze achtergrond wordt door het Onderzoekkollektief Herbestemming Gebouwen van de THE een wetenschappelijke/ praktische handleiding opgesteld, mede aan de hand van een drietal toetsingsprojekten in diverse gemeenten.
In dit kader wordt nu aan studenten, oud-studenten en medewerkers van de Afdeling Bouwkunde van de THE hun idee en stellingname t.a.v. herbestemming gebouwen gevraagd d.m.v. een prijsvraag gedurende het wintertrimester 1985/1986.
Gevraagd wordt een suggestie/voorstel te doen voor het al dan niet herbestemmen van een gedeelte van de voormalige
marechausseegebouwen aan de Paradijslaan te Eindhoven. T evens wordt gevraagd een intentie-verklaring op te stellen, waarom men voor of tegen herbestemming heeft gekozen. De uitslag van de prijsvraag wordt bekend gemaakt tijdens Seminar II op vrijdag 14 maart 1986. Vanaf diezelfde datum worden de resultaten van de prijsvraag tot 14 april1986 in de KSA-ruimte op vloer 4 van het Hoofdgebouw van de THE tentoongesteld.
Synchroon met deze tentoonstelling is het werk van de Vereniging voor Vlaamse Archeologie (VVIA) in de Bouwkundebibliotheek te
bezichtigen (van 10 maart 1986 tot 7 april1986). Om de belangstelling voor de prijsvraag te stimuleren, wordt vanaf 27 november 1985 tot 13 december 1985 op het kruispunt in het
hoofdgebouw van de ·THE een tentoonstelling
gehouden van projekt- en afstudeerwerk van studenten m.b.t. herbestemming van gebouwen. De studenten kunnen de prijsvraag als
projektwerk Iaten legaliseren en bij voldoende resultaat met 50 SP's Iaten honoreren. Met of zonder SPhonorering wordt een financiele
beloning toegekend van
I
300,- voor 1 ste prijs,I
200,- voor de 2de prijs enI
100,- voor de 3deprijs.
Gegevens m.b.t. de prijsvraag zijn vanaf 2 december 1985 af te halen op kamer 2.01 in het hoofdgebouw van de THE. Eveneens zijn daar nadere inlichtingen m.b.t. het bovenstaande te verkrijgen, evenals op tel. 04047.2142 en of 040-47.3278.
Onderzoekkollektief Herbestemming Gebouwen KSA- Studievereniging Bouwkunde
De voormalige Marechaussee Ka:z:erne aan de Grote Berg
Op 3-4-1818 is er een koninklijk besluit om het
wapen der mareschaussee met een compagnie te vermeerderen en deze te plaatsen in de provincie Noord-Brabent verspreid over verschillende steden waaronder Eindhoven. De kosten zullen gedragen worden door het ministerie van oorlog doch niet die van het onderkomen.
De bestemming van de marechaussee was: het onophoudelijk voor de zekerheid van personen en goederen te waken en de maatschappij van schodelijke en gevaarlijke wezens te bevrijden (brief Staatsraad, gouverneur der provincie aan
het gemeentebestuur van Eindhoven 20-4-1818).
Eindhoven had in 1810 onder Frans bestuur reeds
kennis gemaakt met een soortgelijk wapen namelijk een brigade der keizerlijke gendarmes. In Eindhoven zullen gelegerd worden een luitenant, een wachtmeester, twee brigadiers en negen marechaussees. Het gemeentebestuur bestemt de Latijnse School, gevestigd in een bijgebouw tegenover de oude kerk als voorlopige huisvesting.
Na verloop van tijd spreekt de marechqussee hun ongenoegen uit vanwege "'t ellendig roken van
de kachels". Ook de school heeft bezwaren
wegens een ziekte overgegaan von de marechaussees op hun kinderen. In hun
vergodering van 29-3-1819 vindt de
gemeenteraad het noodzakelijk een kazerne te
bouwen. Eerst wordt nog gedacht aan huize de
Ster (aan het Stratumseind) als huisvesting voor de marechaussee maar de bewoner weigert te ontruimen. Vervolgens wordt gedacht aon het plaatsen von een kazerne op de bleik longs de Vest ter linkerzijde van de brug aan de Grote Berg. Er wordt een commissie ingesteld die
19-4-1819 rapport uitbrengt met een schets en
begroting van de kosten (/9.592,-). De Rood
stuurt de commissie terug met de opdracht een meer geschikte gelegenheid tot bouwen te vinden.
De commissie komt nu met twee plannen tot bouw von een kazerne in de tuin van de Nederduitse onderwijzer (gedeelte aan de stadswal, achterkerk en Vrijstraat) ontworpen door de architect P.van Oriel. De Road vraagt Gedeputeerde Staten nu een van deze plannen goed te keuren of huize de Ster aan te wijzen als
kazerne. Deze vinden echter de kosten te hoog en
vrogen of er geen 'bekwaam lokaal hetzij in finalen oankoop hetzij in huur te verkrijgen zijn in de stad"
De Road denkt nu a an het klooster Ten Hage en verzoekt Gedeputeerde Staten middelen aan te wenden bij de koning ten einde dit gebouw in
huur, in erfpacht of anderszins af te staon. Het
ministerie van Binnenlandse Zaken maokt echter bezwaar i.v.m. de afstand van het klooster tot de stad, de toegangswegen, de grooHe en de
wo.ordevermindering van het klooster.
Als de gemeenteroad zich direkt tot de koning wendt met het verzoek klooster Ten Hoge te bestemmen als orrondissementsgevangenis en huize de Ster waar intussen de rechtbonk gevestigd is, af te staan voor de marechaussee,
wordt dit afgewezen (30-6-1821).
De gemeenteraad stelt nu opnieuw een
commissie in voor het komen tot de bouw van een
kazerne die 14 november 1822 rapport uitbrengt.
17
De grond van de toekomstige kazerne ligt aan de Grote Berg (destijds op den Berg) en is van Willem van Nooyen "in den Oliemolen". De tekening en de begroting van de kosten zijn von architect P.van Oriel (zie boven) en er is een plan tot lening von geld bij de ingezetenen van
Eindhoven, groot /6.400,-tegen 6% rente.
De gemeenteraad keurt dit plan goed (27
-1-1823) en verzoekt Gedeputeerde Staten om
approbatie.
In maart 1823 authoriseren G.S. het
gemeentebestuur tot aankoop van een stuk
grond groot 830 vierkante ellen, gelegen op den
Berg voor een som van /300,-en in afwachting
van de dispositie van de koning aangaande de lening en nadere approbatie vein G.S. over te gaan tot publieke aanbesteding van de opbouw van bedoelde kazerne overeenkomstig het
overgelegde ~estek en de conditieen. Wei
worden enkele veranderingen aanbevolen i.v.m. overlast door regen en betreffende het aanzien von het gebouw.
Voor het uitschrijven van de lening moet de gemeente middelen opgeven tot vinding van de joarlijkse aflossing en de interest betaling. Deze worden gevonden in een belasting op de
verkoop van brandstoffen (turf en steenkool) evt.
aangevuld met de huur te betalen door omliggende gemeente voor de kozerne. In de vergadering van de gemeenteraad van
27-6-1823 wordt vermeld dot de heer F.F.Smits de
gehele som (/ 6.400,-) beschikbaar wil stellen
onder bepaling van zgn gepriviligeerd schuldeiser op het gebouw der kazerne.
Op 30-6-1823 komt de authorisatie van de
koning en op 21-7-1823 is de publieke
aanbesteding die wordt gegund aan Arnoldus
Ader uit Til burg voor
f
5.825,-. De·kazerne wordtin 1824 voltooid.
Volgens een besluit van G.S. van 1-4-1824 zullen
de gemeenten welke bij de te Eindhoven gestationneerde Brigade Marechaussees zijn betrokken voor de aldaar gebouwde kazerne joarlijks te betalen huur in evenredigheid naar bevolkingsaantal worden betaald een som van in
totaalf 450,-.
De totale huur is bepaald op 8% van de kosten
van de bouw van de kozerne (/7.036,-) waarvan
6% voor de beta ling van de interest en 2% voor
onderhoud. Het restant wordt door het Rijk
bijgelegd.
De betrokken gemeenten zijn: Eindhoven, Tongelre, Geldrop, Woensel, Gestel, Stratum, Strijp, Aalst, Waalre, Westerhoven,
Valkenswaard, Dommelen, Zeelst, Veldhoven, Son en Breugel.
Het nieJwe gebouw wordt verzekerd tegen brand bij de Assurantie Compagnie "De Schelde" te
Antwerpen.
Over het optreden van de Brigade Marechaussee in het district Eindhoven is weinig terug te vinden op het streekarchief. Soms wordt ze ingeschakeld
door het gemeentebestuur zoals in 1848 wanneer
er maatregelen worden genomen tegen het misbruik door slechte of half bedorven vis op de
markt te brengen en het in de zomer tot 12 uur
Iaten liggen van de vis of die om dit tijdstip nog rond te venten. Er komt een verordening die de verkoop van vis in de zomer tot tien uur toelaat
18
en de marechaussee wordt gevraagd hier mede op toe te zien.
De kermisweek is een jaarlijks terugkerende zorg voor het gemeentebestuur. Om de orde en rust te bewaren worden personen die dronken op straat worden aangetroHen in bewaring genomen en gelet op aile buitengewone "geraas en getier". Verder wordt er streng toegezien op de sluitingstijd van de herbergen (elf uur). Samen met enige veldwachters uit omliggende gemeenten wordt ook hiervoor de marechaussee ingeschakeld. Over de omvang van de
ordeverstoringen blijkt iets uit een opgaaf van 1866 wanneer in de gehele kermisweek zes keer proces-verbaal wordt opgemaakt: driemaal voor personen die rustverstorende nachtgeruchten veroorzaakten, tweemaal wegens overtreding van de sluitingstijd van de herbergen en eenmaal wegens het afsteken van vuurwerk. In totaal werden vijf mensen opgebracht wegens dronkenschap. Omdat de orde en rust uitmuntend gehandhaafd zijn wordt door het gemeentebestuur voor het optreden van de marechaussee een gratificatie verleend (van
I
10,-J.Het eerste grate herstel van de kazerne is nodig in 1864 wanneer er een nieuw dak wordt aanbesteed. De inschrijvingen zijn hoger dan het bedrag dat geraamd is door de gemeente-architect
(I
490,-) en besloten wordt het dak in daggeld te Iaten maken door aannemer J.van Nuenen.Op 7 januari 1870 deelt de voorzitter van de Road mee dat de zorg voor de kazernering, stalling en voorziening in de behoeften van de kazerne-fournituren der marechaussee en het daarvoor te voeren beheer met ingang van 1 januari van het gemeentebestuur op de Road van Administratie der Divisie Koninklijke Marechaussee van Noord-Brabant en Zeeland is overgegaan. De Road der Administratie heeft dienovereenkomstig een huurkontrakt voor de gebouwen bestemd voor kazerne der marechaussee toegezonden. Zo verhuurt het gemeentebestuur vanaf 1870 de kazerne aan het Rijk metals voorwaarden o.a. dat het gebouw aileen gebruikt zal worden als kazerne der marechaussee en dat bij ontruiming de huur als beiiindigd beschouwd zal worden. Aile rijksgrond en gebuurtelijke lasten komen voor rekening van de gemeente zowel als het gewoon en
buitengewoon onderhoud. De huurprijs bedraagt
I
550,- per jaar. Als in 1875 de zolder van de stalling wordt verbouwd en ingericht als fouragemagazijn wordt de huur verhoogd totI
580,- en hetzelfde gebeurt in 1896/97 wanneer de gemeente overgaat tot het bouwen van o.a. een paardenstal en twee extra kamers aan de kazerne. De huur wordt danI
1100,-. Volgens de overeenkomst blijft het onderhoud een zaak van de gemeente. Zo komt er in 1885 een klacht over de afvoer van het vuile water van de kazerne. Hiervoor is er een sloot longs de weg naar het Paradijs, die echter een ondragelijke stank veroorzaakt. De voorzitter legt een plan voor om een riool te maken vanaf de kazerne naar de Vest met de nodige brinkputjes, kostenI
300,-. De sloot is intussen gezuiverd waardoor de stank is opgehouden. Sommige leden van deRoad willen de sloot nu om de veertien dagen Iaten zuiveren. De zaak wordt aangehouden. In 1909 krijgt het gebouw er toch nog een functie bij, er wordt n.l. besloten een patronen
bergplaatst voor de Landweer in de kazerne te maken. Er komen een 19-tal kastjes van elk 20.000 patronen. In 1906 komt er een rapport uit over de slechte toestand waarin de kazerne verkeerd. Er wordt nog wat aan hersteld o.a. in de vorm van een nieuwe trapkoker (1911). In 1888 wordt al in de Road geopperd of het Rijk er niet voor zou voelen de kazerne te kopen. Een kazerne in eigendom van het Rijk komt ook in 1908 ter sprake, maar dat goat over een geheel nieuwe kazerne. Een besluit van de minister van oorlog geen verandering te zullen brengen in de kazernering van de marechaussee maakt dit voorbarig.
Uiteindelijk zal in 1923 een nieuwe kazerne in Stratum door de marechaussee betrokken worden waardoor het gebouw aan de Grote Berg zijn funktie verliest. Het wordt ingericht tot drie woonhuizen en als zodanig bewoond. J.Teer, 11-5-'83
Bronvermelding: Streekarchief Eindhoven
A. Voorgeschiedenis en bouw
lnv.nr.2771 Ehv. 1811-1914
Stationnering marechaussee te Eindhoven 1810-1819
lnv.nr.2774 Ehv. 1811-1914
Stukken betreHende de bouw, financiering en onderhoud van een marechaussee-kazerne, 1810-1914
lnv.nr.2776Ehv.1811-1914
Stukken betreHende de bestemming van de Latijnse School als marechaussee-kazerne, 1818-1819
lnv.nr.2777Ehv.1811-1914
Stukken betreHende de bestemming van het klooster Ten Haghe te Woensel als marechaussee-kazerne, 1819-1821 lnv.nr.6, 9 t/m 15 Ehv. 1811-1914 Registers van notulen, deliberatieiin en besluiten van de gemeenteraad 1809-1824
B. Kosten ka:zernering Marechaussee
- lnv.nr. 1301 Westerhoven 1811-1936
Stukken betreHende de kosten van kazernering van de marechaussee 1820-1914
C. Brigade Marechaussee en de ka:zerne
aan de Grote Berg 1824-1923
lnv.nr.2774 Ehv. 1811-1914
Stukken betreHende bouw, financiering en onderhoud van een marechaussee-kazerne, 1810-1914
lnv.nr.2778 Ehv. 1811-1914 Stukken betreHende verhuur van de marechaussee-kazerne aan de Staat, 1870-1912
Raadsnotulen 1919-1923 Eindhoven Gemeenteverslag 1923 Eindhoven Verslag Dienst van 1Gemeentewerken, p.11
Prijsvraag m.b.t.ldeevorming en Stellingname t.a.v. Herbestemming Gebouwen
Titel
19
In het kader van het Onderzaek Herbestemming Gebouwen wordt in samenwerking met KSA en de Studievereniging Bouwkunde gedurende het
. wintertrimester 1985-1986 een prijsvraag gehouden onder de titel: ldeevorming en Stellingname t.a.v. Herbestemming Gebouwen.
Deelname
Deelname aan de prijsvraag stoat open voor studenten, oud-studenten en medewerkers van de Afdeling Bouwkunde van de THE.
Opgave
Gevraagd wordt een suggestie/voorstel te doen voor het al dan niet herbestemming van de patronenbergplaats van de voormalige marechausseekazerne aan de Paradijslaan te Eindhoven. T evens wordt gevraagd een intentie-verklaring op te stellen van maximaal 500 woorden (2 blaadjes A4 formaat), waarin men voor of tegen herbestemming heeh gekozen. Het kiezen tegen herbestemming zou slopen kunnen inhouden.
Het in 1909 als patronenbergplaats voor de landweer bij de marechausseekazerne
gebouwde pond is nu in gebruik als gebedsruimte (moskee) van een Surinaamse gemeenschap. Verondersteld wordt, dat dit pond binnenkort leeg komt. De andere rand de binnenplaats gelegen gebouwen van de kazerne zijn in gebruik als theater en woningen en blijven als zodanig gehandhaafd.
Afhalen
Vanaf maandag 2 december 1985, 14.00 uur kunnen de gegevens worden afgehaald ap kamer 2.04 in het haofdgebouw.
lnzenden
De inzendingen dienen uiterlijk vrijdag
28 februari om 16.00 uur te zijn ingeleverd op kamer 2.04 in het hoofdgebouw. De ontvangst van elke inzending wordt schrihelijk bevestigd. De ontwerpen moeten worden ingezonden onder motto, dat op aile bij de inzending behorende stukken en de verpakking moet worden vermeld. Bij de inzending moet in een afzonderlijke, behoorlijk gesloten omslag worden toegevoegd een door de ontwerper ondertekende verklaring, luidende: "Ondergetekende, inzender van antwerp onder motto ... ,
verklaart, dat dit antwerp zijn geestelijk eigendom is".
Op geen der stukken van de inzending of verpakking mag enig teken van de inzender voorkomen, waaruit de herkomst van de
inzending zou kunnen afgeleid worden.
Elke inzending, die wat de wijze van inzending betreh, niet voldoet aan het hierboven bepaalde, blijh buiten beschouwing, tenzij de jury in geval van overmacht deelneming aan de prijsvraag billijk oordeelt.
20
Stukken
Het stoat de ontwerpers vrij, naast de intentie-verklaring van maximaal500 woorden, de volgende stukken in te zenden:
- tekeningen tot een maximum van A2 formaat, deugdelijk opgeplakt op (FOAM)karton, Smm dik
- maquettes - foto's
Uitslag
De uitslag van de prijsvraag zal bekend gemaakt worden tijdens Seminar II op vrijdag 14 maart 1986 door de jury.
Jury
De jury wordt gevormd door de heren Bekaert, Henket, Van der Linden, linters,
Naalden(voorzitter) en Scherpbier metals toegevoegd sekretaris Marloes van Houten.
Tentoonstelling
Vanaf bovengenoemde datum zullen de resultaten van de prijsvraag tot 19 april1986 in de KSA-ruimte op vloer 4 van het hoofdgebouw tentoongesteld worden.
Prij:zen
De studenten kunnen de prijsvraag als projektwerk Iaten legaliseren en bij voldoende resultaat met 50 SP's Iaten honoreren. Met of zonder SPhonorering wordt een geldelijke beloning toegekend van
I
300,- voor de 1 ste prijs,I
200,- voor de 2de prijs en 1100,- voor de 3deprijs.Bij de beoordeling wordt de nadruk gelegd op ldeevorming en Stellingname t.a.v.
Herbestem.ming Gebouwen.
A. N. Naalden
