Lapilli

AFZETTINGEN WTKG 26 (2),2005 14

Lapilli

Lars_van den Hoek+Ostende

Cycli

in biodiversiteit?

De uitkomst_van de_sommen van RohdeenMullerwas

verrassend. Ze vonden hele

_{duidelijke cycliciteit}

van 62

miljoen jaar.

Het leven op aarde kende

zijn

upsendowns.

Die laatste

_zijn

uiteraardde

grote

uitstervingsgolven,

zoals die

opde grenstussenPermenTriasen

natuurlijk

de K/T-grens. Het

signaal

was zosterk, dat RohdeenMullerzich

afvToegen

waaromniemandditooit eerderwas

opgevallen.

Nu

_{zijn cycli}

eenbekend

verschijnsel

in de

_{paleontologie}

(denk

maar aan

Milankovitch),

maarwat moetenwemet die

_{metagolven? Op}

de website _van Naturalis

grapte ik dat het wel heel

_opvallend

is dat de

_huidige

biodiversi-teitscrisis net 65

miljoen jaar

na het uitsterven van de

dinosauriërs komt. Maar dat kan

natuurlijk

niet

_gezien

worden als een

bevestiging

van de theorie dat het leven

om een of andere redeneen

cycliciteit

in biodiversiteit

heeft. Een oude

meteorietinslag

heeft immersnietste

ma-ken meteen crisis dieontstaatdoor de

explosieve

groei

van een

behoorlijk

destructief

organisme.

Als het

gaatom eenmechanisme achter de

regelmatige

“Schoenmaker,

blijf bij je

leest” is zonder_meer het stomste

spreekwoord

dat ik ken. Maar misschien is dat wel omdat ik

_{wetenschapper}

ben. Ik kan _me voorstellen dat het in _een

_bedrijf

wat vervelend wordt als de PR-medewerkereventussendoor

zich metde financiële administratie_gaat

bezighouden.

Maar in de

wetenschap

kan _eenblik _{van een} leek soms

heel verfrissend werken. Dat wil niet zeggen datze

altijd

de

_spijker

opde

kop

slaan

(ik

herinnerme eenastronoom die Nature haaldemet de

mededeling

dat de

_oervogel

Archaeopteryx

een

vervalsing was),

maar zezetten

je

in ieder

_geval

_aanhet denken.

Neemnu

bijvoorbeeld

de

ingezonden

briefvanRohdeen

Mullerin Naturevanmaartdit

_{jaar (lit. 4).}

RohdeenMuller

zijn natuurkundigen,

maarhet artikel in Nature

ging

niet over

supergeleiders,

kernfusie of

deeltjesversnellers.

De

heren vonden het leuk om eens te gaan rekenen aan

biodiversiteit. Dat dedenzedoorte

kijken

naarde

vermaar-de database_van

_Sepkoski,

waarin _{de ranges} van alle

geslachten

vandieren uit dezeesinds het Cambrium

zijn

opgetekend.

Jezoudenken datweinmiddelsal

uitgerekend

zijn

aandiedatabase

(ik besprak

al eerder in

Lapilli

een

studie die op

Sepkoski

gebaseerd was),

maar erwasalle

aanleiding

omnogeens eenkeer

opnieuw

naardegegevens te

kijken. Vorig jaar

is

_namelijk

de

_{geologische tijdschaal}

gereviseerd

en

zijn

nieuwe absolute ouderdommen toege-kend_aande verschillende

AFZETTINGEN WTKG 26 (2), 2005 15

pieken

endalen,fantaseren RohdeenMullerer

lustig

op los. Ook hier benutten_zehet voordeel maximaal dat_ze als buitenstaanders_naarde

_problematiek

kunnen

_kijken.

Maar liefst veertien theorieën passeren derevue, deeen

nog

ongeloofwaardiger

dan de andere. Maar dat doet er

op zich niettoe.In

_{tegenstelling}

toteen

soortgelijk

onder-zoek van

enige jaren geleden,

toen

voorgesteld

werd dat iedere 26

_{miljoen jaar}

een meteorietenstorm de aarde

teisterde,

kiezen de Amerikaanse

_{wetenschappers}

nietvoor eenmodel. Ze doeneen

waarneming,

eenaantal

suggesties,

enstartendaarmee de discussie. En dat is de_grotewinst

vandeze

wetenschappelijke bijdrage.

Op

het

_{Symposium ‘Massaextincties’,}

datin

_april

plaats-vond inMaastricht, werd door ledenvande

Paleobiolo-gische Kring

ook

nogevenkortoverhet artikel

gediscus-sieerd.

_{Eerlijk gezegd}

werd_{er een}

_{beetje lacherig}

_over

gedaan.

De eerdere theorieover uitstervens om de 26

miljoen jaar

heeft

_uiteindelijk

totniets

geleid,

endat in de

nieuwe theorie_nu

_toevallig

alleen de twee en dezes

worden

_omgedraaid,

is_een

_{beetje ongelukkig.}

Je

proeft

in zo'n discussie tocheen

beetje

het

_{“Schoenmaker, blijf bij}

je

leest.”

_{Tegelijkertijd}

is het toch ook een

aardige

uitda-ging

om eenste

_kijken

hoe datnuzit. Niet zozeerdater nu een

verklaring gevonden

moet

_worden,

want, zoals RohdeenMuller ook al zelfaangeven, niet alleswat sta-tistisch relevant

is,

is ook echtzo.

Een

_ingedeukte

schedel

Zo’n tien

_{jaar geleden}

schreef ik _voor Inter-mediair_een

_{stukje ‘Tijd}

voor een

ontdekking’.

Dat

ging

overartikelenoverde fossiele mens

die ieder

_jaar

weerin de

periode

mei-juni

in Natureen

Science verschenen.

_Kennelijk

wasdit de ideale

tijd

om voor de

volgende beursaanvraag

weeriets

geproduceerd

tehebben. Want veel van de artikelen

zijn

wat inhoud betreftflinterdun.

_Eigenlijk

is dat verhaal alweervergeten,

maartoenik Natureaanhet doorwerkenwasop zoeknaar

onderwerpen

voor de

Lapilli,

zag ik dat het ook nu weer

raakwas.HetteamvanMichel Brunet leverdeeenverhaal

overmeermateriaalvan

Sahelanthropus

tchadensis,een

hele oude hominideuit

_{Tsjaad (lit. 2).}

Een

dergelijk

artikel vervult

mij

met

jaloezie.

Geen enkel

tijdschrift,

laatstaan

Nature, accepteerteenverhaal waarin

je

meermateriaal van

bijvoorbeeld

een fossiele mol _presenteert. Wat dat betreft vond ik dat dus

_{slappe hap.}

Maarvan hetzelfde teamverscheen in dezelfde

_aflevering

vanNature nogeen

artikel

_{(lit. 5).}

Weliswaar_gaatdatstuk zelfs nietovernieuw

materiaal,

want ze geven erin een

beschrijving

van het

holotype,

dat al drie

_{jaar geleden}

werdbeschreven. Het leukeaanhet nieuwe artikel _{is echter de manier waarop}

naarhet materiaal

gekeken

wordt.

Het

holotype

van

Sahelanthropus

tchadensis iseenschedel

die is opgegraven op de

vindplaats

Toros-Menalla 266 en

het

_{registratienummer}

TM 266-01-60-1 meeheeft

gekre-gen.De ouderdom is

bepaald

op zo’n 7

miljoen jaar. Op

zich is het het

type fossielwaarvan

paleoanthropologen

helemaal uit hun dak

gaan. Dat die schedel helemaal is

ingedeukt

envol barstenzit, magin

principe

depretniet drukken:

_je

benttrotsals

_je

zo’n fossielaande

wetenschap-pelijke

wereld kantonen. Je

vriendjes

roepen dan dat het

een fantastisch fossiel

is,

maar

je wetenschappelijke

op-ponentenzullen al snel vertellen dat

_{hij ingedeukt}

isen

vol barsten zit. Alle

_{wetenschappelijke}

ideeën die

_je

_op zo’n fossiel baseert,

zijn

op

zijn

zachtst

_gezegd

twijfel-achtig.

Ongetwijfeld

heeft Michel Brunet ook tehoren

_gekregen

dat TM 266-01 -60-1 wel erg verfrommeldwas.Maar daar

hebbenze in

zijn

team iets op

gevonden:

de schedel is

uitgedeukt.

Niet

_echt,

maar virtueel. Eerst werd eenCT scan vanhet fossiel

gemaakt.

Het

computerbeeld

datzo

ontstond, werd

_langs

de _grootste scheuren uit elkaar

gehaald.

Alle sediment datmee

gescand

was, werd weg-gepoetst,waarna de delenweer in elkaargezet werden. Datmoet

_natuurlijk

_zo

_{objectief mogelijk gebeuren.}

Daar-omwerd dereconstructie doortweemensen

onafhankelijk

vanelkaar

_gedaan,

enook nogeens

volgens

twee

protocol-len. De resultatenvandeze vier reconstructies werden

ver-volgens gemiddeld.

De ‘nieuwe’ schedel

_bevestigde

de conclusiesvan eenpaar

jaar geleden, namelijk

dat

_{Sahelanthropus}

al

_{rechtop liep.}

Datwasop zichte

_{verwachten, evengoed}

als dat binnen-kort wel reacties zullen komenvan

wetenschappers

die het daar toch niet_{mee eens}

_{zijn. Spannender}

isechter,of

we nuook andere schedelsgaanuitdeuken.

Eigenlijk

ver-wacht ik dat het Zwitserse laboratorium dat de

_analyses

heeft

_uitgevoerd,

het de komende

_tijd

druk zal

_krijgen.

En dan zullen_weergenstussen

april

en

juni volgend jaar

wel de resultatentezien

_krijgen.

Wie is de mol?

Zoals ik al liet

_vallen,

zal

_je

meteen fossiele

mol niet snel Nature of Science halen. Maar LuoenWible

publiceerden

in Science wel iets

dat verrassend

molachtig

is

_{(lit. 3).}

Hun reconstructie van

het skelet _van

_{Fruitafossor windscheffeli}

laat _er geen

twijfel

overbestaan: dit is een

zoogdier

datwas

uitgerust

om tegraven. Dezwaar

gebouwde

humerus

lijkt

op het eerste

_gezicht

heel _{sterk op dat} van

sommige

fossiele

mollen. Het verrassendeaande vondst

_is,

dat

_Fruitafossor

gevonden

is in de Laat Jurassische Morrison Formatie in Colorado. De

_gelijkenis

met mollen is dus eenkwestie

vanconvergenteevolutie.

Omdat ik zelfaanmollen

_werk,

wasdie

_{zwaargebouwde}

humerus heteerste wat

_{mij opviel.}

In het artikel wordt echtermet_{geen woordgerept}overmollen. LuoenWible vonden

_namelijk

eenveel

_{opvallender convergentie}

in het

gebit

van

Fruitafossor.

De kiezen

_zijn

niet bedektmet

gla-zuur,maarbestaan uit

_staafjes

tandbeen. Tandbeen is veel zachter dan

_glazuur,

_eneen

_{dergelijk gebit slijt}

dan ook heel snel. Het voordeelvantandbeen isechter,dat

_je

het

AFZETTINGEN WTKG 26 (2), 2005 16

voortdurend nieuw kan aanmaken. Het

diertje

had dus tandendie het hele leven doorbleven

groeien

omde

slijtage

tegente _gaan.Gordeldieren enaardvarkens hebben dat

ooken

waarschijnlijk

voedde

Fruitafossor

zichnetals deze dieren

voornamelijk

met insectenenandere

ongewervel-den.

Het vervelendevanzo’n

tandbeengebit

is datweals

pale-ontologen juist zoogdieren

vaak classificeren op de basis

vandevormvande kiezen. En dat is

bij Fmitafossor

dus

nietmeer

mogelijk. Gelukkig zijn

ergrotedelenvanhet

skelet bewaard

_gebleven,

zodateenhelereeksaan

kenmer-ken

gescoord

kan worden. Door diete

vergelijken

metde gegevensvanandere fossieleenrecente

zoogdieren, blijkt

Fmitafossor

ondanks al

_{zijn aanpassingen}

toch eenheel

primitief zoogdier

te

zijn.

Mesozoïsche

_zoogdieren

worden vaak

_gezien

als de_grote loosers ineenwereld die

gedomineerd

wordt door dino-sauriërs. Iets anders dan alseensoort

ratje

verstoppenin het

_struikgewas

totdat de dino’s uitstiervenzater voordie

arme

zoogdieren

niet in. Maarnaarmatewe meervinden

wordt toch

_duidelijk

dat het toch eenhele diverse groep

was, metvaak verrassende

aanpassing.

Waar LuoenWible zich vooral op het

gebit

concentreer-den,bleven die_poten

_mij

als mollenman toch kriebelen. Als het

_gebit

zoleek op eenaardvarken,dan kwamen die sterke

poten misschien wel

goed

van pas

bij

het open-scheurenvantermietenheuvels.Maar ik had dus geen idee

of termieten in het Jura al net zulke_grotebouwmeesters

warenals

vandaag

de

_dag.

Het antwoord

_daarop

vond ik in Palaios.

_{Vorig jaar}

is daarineenartikel

gepubliceerd

over

merkwaardige zandsteenpilaren

in het Onder Juravan

de Clarens Formatie in Zuid Afrika

_{(lit. 1).}

Deze

_pilaren

bevatten allerlei holtenen

volgens

deze auteurs

lijdt

het

geen

twijfel

dat dit fossiele termietennesten

_zijn.

Hetzou

dus_zomaarkunnen dat die_potenvan

Fmitafossor

inder-daad

_gebruikt

werdenomnesten te

slopen.

Dat verklaart in ieder

_geval

de combinatievan detwee

opvallende

convergenties

vandit

merkwaardige diertje.

Literatuur

1

Bordy,

E.M.,

Bumby,

A.J., Catuneanu, O, Eriksson, P.G.,2004. Advanced

_Early

Jurassic Termite

_(Insecta;

Isoptera)

Nests; Evidence From the Clarens Formation in the TuliBasin, Southern Africa. Palaios 19

_(1).

_pp. 68-78.

2

_{Brunet, M.,}

F.

_Guy,

D.

_Pilbeam,

D.E.Lieberman.A. Likius, H.T.

Mackaye,

M.S. Ponce de León, C.P.E. Zollikofer & P.

Vignaud,

2005. New material of the earliest hominid fromthe

Upper

Miocene of Chad. Nature434,_pp.752-755.

3 _Luo,Z.-X. & J.R.

_Wible,

2005. A Late Jurassic

digging

mammal and

_early

mammaliandiversification. Science, 308,pp. 103-107.

4

_Rohde,

R.A. &

_Muller,

R.A. 2005.

_Cycles

in fossil

diversity.

Nature434,pp. 208 -210.

5

_Zollikofer,

C.P.E., M.S. Ponce deLeón,D.E.

Lieber-man,F.

Guy,

D.

_Pilbeam,

A.

Likius,

H.T.

Mackaye,

P.

Vignaud

& M.Brunet,2005. Virtual cranial reconstruc-tion of

_{Sahelanthropus}

tchadensis. Nature434, pp. 755-759.

*Lars W. vanden HoekOstende, NationaalNatuurhis-torisch MuseumNaturalis,Postbus 9517, 2300 RA Lei-den.email:

_{Hoek@naturalis.nl}