Setaria faberi Herrm. (Chinese naaldaar) in Nederland over 't hoofd gezien

Setaria

faberi

Herrm.

_(Chinese

_naaldaar)

in

Nederland

over

’t hoofd

_gezien

G.M.

_Dirkse

A.I.

_Reijerse

& C.G.

_{Abbink-Meijerink}

1

Alterra,Postbus23,6700 AAWageningen;e-mail:g.m.dirkse@alterra.wag-ur.nl

2 _Steenstraat

93,5831 JDBoxmeer;e-mail: _{fons@aireijerse.demon.nl} 3

Geesterenseweg39,7671 PAVriezenveen;e-mail: _{corryabbink@hetnet.nl}

Setaria faberi Herrm.(Nodding Bristlegrass),anoverlooked speciesin the Netherlands

Setariafaberiwasonlyveryrecently recognizedasaweed in cornfields in the Netherlands. The

first herbarium collection dates back to 1925. The authors_presentanewidentification keyfor the Dutch Setariaspecies,illustrated with SEM_imagesof the _spikeletsof S.faberi,S. viridis and S. italica.

Inleiding

In 1995 werd Setaria

_faberi

voor heteerstals

zodanig

herkendmaarde vondsten

bleven elders in het land

_{onopgemerkt.'}

_{Vijf jaar}

later vonden

_wij

in_eenakker in de buurtvanBoxmeereen

opvallend

groteSetariamet

_overhangende

halmen die niet

makkelijk

opnaam was te

brengen.

Een paar verzameltochtenenwat extra litera-tuurstudie losten het

_{determinatieprobleem}

_op.

_Sommige

collecties uit de

omgeving

van Boxmeer bleken S.

faberi,

andere bleken _grote vormen van S. viridis. In het

herbariumvanhet Natuurmuseum

Nijmegen

werden

_vervolgens

ooktweecollecties

vanS.

faberi

ontdekt,beide uit1998,deenevan

Nijmegen

ende anderevanFlieren

bij

Gendt

_(gem.

Bemmel). In de herfstvan 2000 vonden

wij

weerS.

faberi

op die

vindplaatsen. Bij

onderzoekaan de Leidse collectiesvan het Nationaal Herbarium

Nederland ontdekten

_wij

_nogeens26 oude collecties vandezesoort,reden genoeg

om ineenartikelop dezesoort inte_gaan.2

Beschrijving

vanSetaria faberi Herrm.

Plant

_eenjarig,

tot

_1,2(—2,0)

m

hoog,

onderaan vaak vertakt. Bladentot40_{x2,1 cm,}

vanbovenmet

_lange

_{haren die op} eenbleek

_kussentje

staan,vanonderen behaard

ofkaal; bladschede bovenaan de randbehaard;

tongetje

bestaande uiteen

ring

van

2 mm

lange,

stijve

haren.

_{Aarpluim (Fig.}

1)

overhangend

ofsoms

rechtopstaand,

6-18_x

_1-1,5

_cm

(zonderde borstels);

hoofdas dicht bezetmetkorteen

lange

haren. Borstel'haren' onder elk

_aartje

(1

—)3(—6),

ongeveer 1cm

lang,

groen of

roodachtig,

ruwdoornaarvoren

_{wijzende tandjes. Aartjes (Fig.}

2a) 2,5-3,2 mm

lang; kelkkafjes

zeer

ongelijk;

lemma_van de onderste

_(steriele)

bloem_even

lang

als het

_aartje;

lemmavan de bovenste

(fertiele)

bloem

_(Fig.

_2b)

voor 60-90% bedekt door het bovenste

_kelkkafje,

bovenaan min ofmeer

glad, overigens

ruw dwars

_gerimpeld

(Fig.

2c) en daardoormatof met een

eiglans, bij rijpheid egaal

vuilwit of

ivoor-kleurig.

De

_planten

bloeien in de tweede helft vanaugustus tot eind oktober. De

_rijpe

aartjes

vallen in de

_loop

vanoktober in hun

_geheel

uit de

_bloeiwijze,

de fertiele bloem is dusmeteen

pincet

niet

_afzonderlijk

uit het

_aartje

tehalen(eenverschilmet S.

_italica);

dit lukt alleenmet

_scalpels.

De

_rijpe

arenverliezen hun

_{aartjes terwijl}

de borstel'haren'

_blijven

zitten,waardoor dearensteeds meergaan

lijken

op borstels

voor het

_reinigen

van

reageerbuizen.

In 2000, inBoxmeer,

droegen

veel

_planten

eindoktober,

begin

november nog

jong

bladen

jonge

aren. Ze

_{oogden opvallend}

fris in

_vergelijking

metandere Setaria-soorten.

Voorkomen in Nederland

Het oudste herbariummateriaalvan

S. faberi

dat

_wij

vonden dateert uit 1925 en

werd verzameld door Kloos in Knollendam

_bij

de oliefabriek 'De Vrede'. Een

_jaar

later werd

_{hij gevonden}

_op een

opgehoogd

terrein

_bij

de havenvan

Veghel.

Ook in de

_periode

1930-1940 werd

_{S. faberi}

tweemaal

_gevonden:

in de Merwehavente Rotterdamenineen

volkstuintje

in Amsterdam-West. Uit 1940-1950

zijn

geen col-lecties

_aanwezig

in L. De

_vooroorlogse

_{vondsten op}

_{uiteenliggende plaatsen}

maken

aannemelijk

dat

_{S. faberi}

tot1950 Nederland meermalen heeft bereiktmet

_ladingen

zaadvoorindustrie, landbouw of veeteelt. In de

_{naoorlogse jaren}

1950-1960 werd S.

_faberi

_{verzameld op of}

_{bij plaatsen}

met aanvoer van

dijkfunderingsmateriaal

in Flevolanden in Zeeland.In 1960-1970 werd S.

_faberi

weer vooral adventief

gevonden:

opeen ruderaal terrein

_bij

een zwembad

('s-Heerenberg),

in _een tuin

(Oostvoorne),

langs

een autoweg (Bennekom), op haventerreinen

(Wageningen,

Amsterdam),

bij

silo's van

overslagbedrijven (Stroe,

Deventer).

Setaria italica (L.)P. Beauv.,SEM-foto’s. a.Aartjemethet bovenstekelkafje dat het lemmavande fertiele bloem slechtsgedeeltelijkbedekt,b. Hetzwakruwe,bijna gladdelemma

vande fertiele bloem.c. Detailvanb.

Setaria viridis(L.)P. Beauv.,SEM-foto’s.a.Aartjemethet bovenstekelkkafje dat het lemma vande fertiele bloem vrijwel geheelbedekt, b. Hetenigszins ruwenzwakgerimpelde, stompelemmavande fertiele bloem.c.Detail vanb.

Fig.4a-c:

Fig. 2a-c. SetariafaberiHerrm.,SEM-foto’s.a.Aartjemethet bovenste kelkafjedat het lemma

vande fertiele bloem slechtsgedeeltelijkbedekt, b. Hetruwgerimpelde, spitse lemma vande fertiele bloem.c.Detail vanb.

Ook in 1970-1980 werden uitsluitend adventieve vondsten

_gedaan

in_eenhaven (Rotterdam),

langs

een

rijksweg ('s-Hertogenbosch), bij

eenschool

(Utrecht)

enop

eenopgespotenterrein

(Rotterdam).

Toen desoortna 1990

eindelijk

werdherkend,bleek

hij gelijk

op vele

plaatsen

voortekomen:Salland, Twente, ZO.-Gelderland,NO.-Noord-Brabanten

N.-Lim-burg.

3Het

_lijkt

_ons heel

_aannemelijk

dat

_hij

thans in Nederlandvaste voetheeft

gekregen

in maisvelden

_(eri

in andereakkers).

Voorkomen buiten Nederland

Setaria

faberi

werd beschreven uit China_enis inheems in O.- _enZO.-Azië.4 Bui-ten

zijn natuurlijke

areaal werd S.

_faberi

voorheteerst (als adventief) verzameld in Denemarken in 1905enZweden in 1925.5_{Eveneens in de}

jaren twintig

werd

hij

voor heteerst verzameld in

oostelijk

Noord-Amerika,waar

hij

sindsdieneen

akkeronkruid is

_geworden.

Vanaf 1977 breidt

_hij

zich ook uit in maïsakkers in Canada.6

Wanneer desoortin

_Europa

als akkeronkruid

_begon

_op tetreden is nietmeer

precies

nategaan. In 1960 werd

hij

herkend in

_Berlijn.

Sindsdien is desoortin tal

vanandere

_Europese

landenherkend,

recentelijk

ook in

_België

waar

hij plotseling

vrij algemeen

bleekte

_zijn

in maïsakkers tussen

_Brugge

enGent.7

Internet

Op

Internet vonden

_wij

ruim 150 sites over S.

_faberi,

het merendeelAmerikaanse, ook

_nogal

wat

_Japanse

enenkele

_Europese.

Demeeste informatie is commercieel

landbouwkundig

metals

_{belangrijkste}

_mededeling:

S.

_faberi

iseenzeervervelend onkruid.

Nieuwe sleutelvoorSetaria

Setaria

_faberi

laat zich

_moeilijk

in de Setaria-sleutel in de Heukels' Flora

_invoegen

zonder deze sleutelteherzien.8Daarvoor doen

_wij

hiereenvoorstel

Opmerking:

de

_aartjes

van Setaria hebben dezelfde bouw als dievanPanicum. De zeerkorte

_aartjessteel

_draagt

eenof meer borstel'haren' aan devoet en een

stukje

daarboventweezeer

ongelijke

of

_{bijna gelijke kelkkafjes}

die

_aanliggen

_tegen twee dicht_tegenelkaar

_aangedrukte

bloemenwaarvan de onderste

_plat

ensteriel is. De steriele bloem heeft een lemma dater uitziet als een

kelkkafje

(vandaar

de

_aanduiding

'derde

_kelkkafje')

endaarnaast een

vliezige palea.

De vruchtbare bloem heefteen

perkamentachtig

lemmaen een

palea

diesamen de vrucht

_stevig

omsluiten.

1 Bladschede bovenaan

_langs

de rand kort behaard. Bovenste

_kelkkafje

veel groterdan het onderste. Lemmavande vruchtbare bloem

_glad

of

dwarsgerim-peld, geheel

of

_gedeeltelijk

bedekt door het bovenste

_kelkkafje.

Paleavan de onvruchtbare bloemtot halfzo

lang

als het lemma. Borstel'haren' onder het

aartje

groen of

paarsrood

—> 2

- Bladschede ook bovenaanaan de rand kaal. Bovenste

_kelkkafje

_ongeveereven

grootals het onderste. Lemmavande vruchtbare bloem

dwarsgerimpeld,

gedeel-telijk

bedekt door het bovenste

kelkkafje.

Paleavande onvruchtbare bloem

vrij-wel_even

_lang

als het lemma. Borstel'haren' onder het

_aartje

eerst

geel,

later

rood-oranje

—»S.

pumila

2 Hoofdas van de

bloeiwijze

zowel met korte als mettot 2,5 mm

lange

haren bezet. Borstel'haren' onder het

_{aartje altijd}

metnaarvoren

gerichte weerhaakjes.

Bladschede op doorsnederond,niet

_samengedrukt

of

_gekield

-» 3

- Hoofdas

vande

bloeiwijze

alleen bezetmetkorte haren

_(deze

tot0,2 mm

lang).

Borstel'haren' onder het

_aartje

met naar achteren

gerichte

(soms naar voren

gerichte) weerhaakjes.

Bladschede sterk

_samengedrukt

en

gekield

-»S. verticillata

3

_{Aartjes bij rijpheid volledig}

afvallend,inclusief de

_kelkkafjes

ende onvruchtbare

bloem

_{('derde kelkkafje').}

Lemmavande vruchtbare bloem

papilleus

en dwars

gerimpeld.

Bovenste bladscheden kaal

_(afgezien

vande haren bovenaan de rand vande

schede)

—» 4

- Alleen de vruchtbare bloem

bij rijpheid

afvallend: de

kelkkafjes

en het 'derde

kelkkafje'

op deaar-as

achterblijvend.

Lemmavande vruchtbare bloem

_glad

of

fijn papilleus.

Bladscheden vaak zwak behaard

_(afgezien

vande haren bovenaan de randvandeschede)—>S. italica

4 Bladen

_geheel

kaal.

_Aartjes

1,8—

2,5(—2,7)

mm

lang.

Bovenste

_kelkkafje

0,9-1x zo

lang

als het

_aartje.

Lemmavande vruchtbare bloem

_gewoonlijk

_stomp,

_fijn

papilleus-dwarsrimpelig, egaal bruinig

of donkerbruin

_gevlekt

—> S. viridis

- Bladen tenminste van boven behaard

_(vaak

ook van onderen).

Aartjes

(2,5-)2,7-3,2 mm

lang.

Bovenste

_kelkkafje

0,6-0,9 x zo

lang

als het

_aartje.

Lemma van de vruchtbare bloem

_gewoonlijk

_spits,

ruw

dwarsrimpelig, egaal

bleek of

_bruinig

—>S.

_faberi

Discussie

Achteraf

_gezien

kan

_{S. faberi}

_vrij

_gemakkelijk

wordenherkend,maar

verwisseling

met S. viridisvar.

major

enS. italica is zeker

mogelijk.

Setaria viridisvar.

major

is de

_enige

variantvan S. viridis die

tegenwoordig

in

_Europa

_{nog wel} eens wordt

onderscheiden. Het iseen

hoge

vormvanS. viridis,

gewoonlijk

1,5m

hoog,

maar

soms tot

2,5

m;bladentot 2,5cmbreed;

bloeiwijze

tot20cm

lang, enigszins

over-hangend.

Dezevormiseenonkruidvanmaïsveldenen

voedselrijke,

ruderale

plek-kenenis onder andere

vrij algemeen

in de

_omgeving

vanBoxmeerenwerd ook in

FlierenenTwente

gevonden.

Habitueel

_{lijkt hij}

_op

_{S. faberi,}

maar

hij

verschilt in de hiervoor

_genoemde

sleutelkenmerken.

Conclusie

Setaria

faberi

is in Nederland

lange tijd

over 't hoofd

gezien

wegens

zijn gelijkenis

metS. viridis. Evenals in andere

Europese

landen is deze

_{oorspronkelijk}

uit

(elders ook in

_{soja-akkers).}

Van een

afstandje gezien

is de soortherkenbaar

_(zie

Fig.1)

aan

zijn overhangende

aren(maarsomsvertonen andere naaldaarsoorten dit

ook),

van

dichtbij

aan

zijn

vanboven behaarde bladen

(en natuurlijk zijn

bloem-kenmerken).

1. Eerste als Setariafaberi gedetermineerdevondsten gedaandoor de derde auteur.

2. W.J. Holverda hielp bij het nazien vancollecties in L, I.Hoste maakteonsattent op het voorkomen vanS.faberiinVlaanderen,B.J.vanHeuven maaktede SEM-foto's.

3. Recente vondsten:

- Salland,Beerzerhaar (gem.Ommen; 233-502):in velden met lelies (wisselteelt metMaïs),

samen met Solanum nigrum, Echinochloa crus-galli, Chenopodiumalbum en Atriplex patula.

- Twente (240-490): in aardappelakkers (wisselteeltmet Maïs), samen met Chenopodium album,Persicaria lapathifolia, P. maculosa,Fallopia convolvulus enAmaranthus

retro-flexus.

- Boxmeer(194-408):Eengroepplantenaande rand van een_grotebietenakkeropzavel,samen

metE.crus-galli, Setariaviridis,S.verticillata,Chenopodiumpolyspermum, C.album, Mer-curialis annua,Solanum nigrum,Amaranthus retroflexusenAbutilonteophrasti.

- Middelaar,uiterwaard (190-415):aande rand vanmaïsveld enkeletientallen planten.

- FlierenbijGendt(193-433, 194-434, 194-433,193-434):Massaal in enkele zeergrote maïsak-kersopkomklei,samenmetEchinochloa crus-galli, Urticadioica,S.viridis,S.verticillata, Anagallisarvensis,Kickxia elatine enK.spuria.

- Nijmegen(184-426):Enkeleplanten langs spoorlijn, in het ballastbed vanrolstenen,samen

metSenecio _vulgaris,S.inaequidensenSetaria viridis.

4. J.M.Rominger, 1962. _Taxonomyof Setaria _(Gramineae)in North America. Illinois Biol.

Monogr.29.

5. T. Karlsson, 1987. Tva Setaria-arter _nya för svenska floran. Svensk Bot. Tidskr. 81: 305-311.

6. D.Doyon,C.J.Bouchard & R.Néron, 1988. Extension de la _{répartition géographique}de Setaria faberiiauQuébec.Naturaliste Canad. 115: 125-129.

7. I.Hoste,2000. Panicum dichotomiflorum_enSetaria faberi als maisadventieven in het_gebied tussenBruggeenGent.Streepzaad6_(2):9-10.