Lapilli

AFZETTINGEN WTKG23 (1). 2002 11

Lapilli

LarsvandenHoek+Ostende

Lemur in Pakistan

Mijn zoontje

van

vijf

heeftvanSinterklaaseen

plastic

wereldbolmet

dierenplaatjes gekregen.

Hij

iserdol_op.Iktrouwensook.

_Bij

de recen-te

_zoogdieren

is hetzo

_{heerlijk simpel.}

Iedere

_diergroep

heeft

_{zijn eigen plekje.}

Buideldierenvind

je

in

Australië,

miereneters en luiaards inZuid-Amerikaen

Madagaskar

heeft

_zijn

lemuren.Waarhedenalskoeien.

Maar als

_je

verder

_{gaat kijken}

dan de

_{kinderboeken,}

dan wordtersteeds meer aan die waarheden

getornd.

De

bio-geografie

van

zoogdieren

is,zelfs als hetom grote groe-pen

gaat,

geen

eenvoudige

zaak. Dewereldbolvan

mijn

zoontje

toont

_netjes

de

_spinapen

encavia’s in Zuid-Ame-rika. Maar hoe apenen

knaagdieren

ooit terechtkwamen

in

_{Zuid-Amerika,}

dateengrootdeelvanhet Tertiair

geï-soleerdwas,is nog

altijd

eengrootraadsel. Enzo

zijn

er

mysteries volop.

Naarmatewe meerlerenoverde zoog-dierenvan het

_{Vroeg Tertiair,}

nemende raadsels alleen maartoe.

Sommige

‘verdwaalde’

_diergroepen

kennenwe alzo

lang,

datwe erinmiddelsaan

_{gewend zijn.}

Zoalsde buidelrattenin het Tertiairvan

_Europa

endereuzenluiaards

in het Kwartair vanNoordAmerika.Maar de laatste de-cennia is ereenaantal vondsten

_geweest

die

je

wereld-beeld

_behoorlijk

_op

_{zijn kop}

zetten. Wat

bijvoorbeeld

te denkenvan eenmiereneter in Duitsland? Die beesten

ho-ren toch echt in Zuid

Amerika,

maar desalnietteminle-verde het Eoceen van de Messel groeve Eurotamandua

(lit. 5).

En dat Australiëdoor

_{zijn geïsoleerde positie}

al-leen buideldieren

kent,

werd ook onderuit

gehaald

door

de vondstvan vleermuizen inhet

_Paleogeen

van het

zui-De

_{vorige Lapilli waagde}

ik me aaneen

_uitspraak

over mariene evertebraten. Waarom zoudenwe ervanuit moe-ten_{gaan dat de diversiteit}vanhetleventoenam in de

_loop

van de

tijd,

alsergeen

duidelijke

reden isom aante ne-men dat het aantal

ecologische

niches toeneemt?

Onaf-hankelijk

vanelkaar verzekerden drie heren die hetweten kunnen

_mij,

dat detoenamevande diversiteit in de fossil recordeenbekend fenomeen is. Je ziet in

rifsystemen

in

de

_loop

van de

_{geologische tijd}

een steeds

_grotere

“spe-cies

_packness”,

een

hoger

aantalsoortenper

oppervlakte.

Zo heb ik via deze

_Lapilli

dus zelf ookwat

bijgeleerd,

en dat wilde ikunietonthouden.Toeval ofniet,ditmaal zoek ik hetwat dichter

_{bij mijn eigen expertise,}

de evolutievan

zoogdieren.

AFZETTINGEN WTKG 23_(1).2002 12

delijke

continent.

Marivauxetal.

_{(lit. 4) beschrijven}

in eenartikel dat in Science verscheen ookeenfossiel dat opeenverrassende

plek

is

_gevonden.

Het betrefteenlemur. Lemuren

_zijn

de

halfapen

van

_Madagaskar.

Het eilandtelt talvan verschil-lendesoorten.

_Op

zichzelf is dat

_weinig

verrassend. Het eilandstaatsowieso bekendom

_{zijn geheel eigen}

floraen fauna. Dat

primaten

hier door de

_geografische

isolatieeen

geheel eigen

evolutie hebben

_doorgemaakt,

is duseen nor-maal

_{verschijnsel.}

Helaaskunnenwe die evolutie echter

nietmet

_behulp

vanfossielen

_vervolgen.

Lemuren

_zijn

tot dusver alleen subfossiel op

Madagaskar aangetroffen.

Daar isnu

verandering

in

_gekomen.

Uit het

_Oligoceen

isnu een

dwerglemur

bekend. Echter nietvan

Madagaskar.

Bugti-lemur mathesoni is

gevonden

in het

_Oligoceen

van Paki-stan.

Een lemur vinden buiten

_Madagaskar

is_opzich al

_groot

nieuws. Hoe deze

groepooitophet eiland

terechtkwam,

is

_allang

een

_mysterie

waar

_primatologen

zich over

bo-gen. Maar het

mysterie

ismetde vondstvan

Bugtilemur

alleenmaar

_{groter geworden. Madagaskar}

brak al in het Laat

Krijt

af_van het Indiase subcontinent. Deze

gebeur-tenis wordt

geplaatst

rond de 88

_{miljoen jaar geleden.}

Sommige

moleculaire

_analyses

schatten dat de radiatievan de lemuren

plaatsvond

in hetMidden

Eoceen,

zo’n 54

miljoen jaar geleden.

Toenwaren

Madagaskar

enIndia al dooreengrotewatermassa

_gescheiden.

Er

_zijn

echter ook moleculaire

_analyses

_{die erop duiden dat de}

_primaten

al in het

_Krijt

ontstondenendat de groepvande lemurenen de AfrikaanseenAziatische

spookdiertjes

zich al 87

mil-joen jaar geleden afsplitste.

Het_gattussendeze theorieen de fossil recordvan deze groep, dat 54

miljoen jaar

gele-den

_begint,

is echter

erggroot.De nieuwe vondstzou

ener-zijds

kunnen

_juist

kunnen

pleiten

voor eenvroege

afsplit-sing

van dezegroep, die zich dan op het

gecombineerde

Madagaskar/India

continentzouhebben ontwikkeld. Dat zou

namelijk

het voorkomenvanlemuren in zowel Paki-stanals

_Madagaskar

kunnen verklaren. Maar

tegelijker-tijd lijkt Bugtilemur

zo sterk opderecente

_dwerglemur

Cheirogaleus,

dan zo’n

_lange

evolutionaire

geschiedenis

nietvoor de hand

_ligt.

Deze theorie wordt dan ook door de

_schrijvers

_verworpen.

Als

_je

er met de

reguliere plaattektoniek

niet uit

_komt,

kan

_{je altijd}

_nog

_je

toevlucht nementot

_{eilandbruggen.}

Alser maar voldoende

_eilandjes

tussen de continenten

lagen,

konden deze

_gebruikt

worden als

_stepping

stones om watermassa’sover tekunnen steken. Maar dan

_rijst

natuurlijk

meteen _{de vraag, in welke}

_richting

de

_migratie

dan

_ging.

Ontstonden de lemuren in

_zuidelijk

Azië _en

kwamen zevanuit het _{noorden op}

_Madagaskar?

Of ont-stondenze in Afrikaen

migreerden

zevia

Madagaskar

naarhet Indiase

subcontinent,

om

uiteindelijk

alleen op het_groteeilandteoverleven? Een antwoord hebben de Franse

_{paleontologen}

_{niet op deze vraag,}maar ze

wijzen

erwel op dat ookslakkenen

knaagdieren

duidenop

enige

vorm van

uitwisseling

tussenhet Indiase subcontinenten

Madagaskar gedurende

het

_Vroeg

Tertiair. Het is dan ook

niet uitte sluiten

_dat,

waarlemuren

vandaag

de

_dag

ty-pisch Malagasy zijn,

hun

origine

wel eens _{heel ergens} anderszoukunnen

_liggen.

Nu ook een wandelende zeekoe

“Ja,de walvis heeftde zeekoe

verslagen!” Mijn

collega Stephen

Donovan keek ereen

beetje

beteuterd

_bij.

Nu_washet nooiteenechterace

geweest.

Datzouook niet

eerlijk zijn geweest,

want zo-wel op het landals in hetwater zou de walvis de zeekoe

gemakkelijk verslagen

hebben.

_Inderdaad,

_{ook op het}

land,

wantde laatste

_tijd

werd in Nature niet alleen berichtover

lopende walvissen,

maarookover een

vierbenige

zeekoe.

Stephen

refereerdeaande

_{publicatiedata}

vande verschil-lendeartikelen. Het laatste nieuwsoverde‘landwalvissen’

verscheen net twee weken

_{eerder, hetgeen ongetwijfeld}

heeft

geleid

totwatminderaandachtvoorde

lopende

zee-koe. Dat

_hij

zich hierzosterk

_bij

betrokken

voelde,

is niet

verwonderlijk. Stephen

heeft

_jarenlang

als

_paleontoloog

op Jamaica

gewerkt

enals

_{dusdanig menig}

uur

doorge-bracht op de

vindplaats

vande zeekoefossielen.

Over de walvis berichtte ik de

_vorige

keer al. En watik toen

_{zei, geldt natuurlijk}

ookvoorde zeekoe.

Aangezien

we ervan

uitgaan

dat

_zoogdieren

_{op het land}ontstaan

_zijn,

moeten devooroudersvan alle

(semi-)aquatische

zoog-dierenooit

ophet land hebben

rondgelopen.

Dat

geldt

voor zeehondenenwalvissen netzo

_goed

alsvoorzeekoeien. Voor

_diegenen

die nietzobekend

_zijn

met deze dieren: zeekoeien

_zijn

eenaparteordevan

zoogdieren.

Hunnaaste verwanten in het

_{dierenrijk zijn}

de olifanten. Devier re-centesoorten worden onderverdeeld intwee

_families,

de Atlantische_en de Indische zeekoeien. Het

_{zijn logge}

planteneters

zonder

_achterpoten,

met een

_grote

staartvin die

_hetzij

eenronde

peddel

vormt

(Atlantische zeekoeien),

hetzij gesplitst

is

_{(Indische zeekoeien). Vandaag}

de

_dag

komen deze dieren alleen in de_{tropen voor,} maarooit haddenze eenveel

_{grotere verspreiding.}

Sireniafossielen

zijn

ook bekend uit de

_{lage landen, getuige}

devondst_van eenskeletvan

Metaxytherium

cf. medium in hetMioceen van

Eibergen (lit. 2)

en eenHalitherium skelet in het

Oligoceen

van deKlei van Boom. De ribbenvan deze

dieren

_zijn

sterk

verbreed,

en een

_ribfragment

isal direct

als zeekoeherkenbaar

_{(lit. 3).}

Het laatste nieuwsoverde evolutievan de Sirenia komt dus uit Jamaica. Dat

_juist

hiereen deelvande bakermat van de zeekoeien heeft

_gelegen,

_{is op zich geen}

verras-sing.

Al in 1855 werdeneen

schedel,

onderkaakenatlas

van eenzeekoevanheteiland beschrevendoor de Britse anatoomRichard Owen. Deze Prorostomus sirenoides is

zo

primitief,

datereen

_aparte

familievoorwerd

opge-richt,

de Prorastomidae. Hoe

_primitief

deze familie

feite-lijk

was, werd

duidelijk

toen op 40 km afstandvan de

vindplaats

van P. sirenoideseen nieuwe

_vindplaats

met zeekoefossielen werd ontdekt. Deze

_vindplaats.

Seven

AFZETTINGEN WTKG23_(1), 2002 13

gevonden

enwordt

geplaatst

in het laat

_Vroeg

_{of vroeg} Midden Eoceen. Die ouderdom werd

_bepaald

aande hand vande

_schelpen

van de

_{kustnabije afzettingen}

waarin de nieuwevondsten werden

_gedaan.

Die zeekoevondsten

_zijn

bepaald talrijk.

Er

_zijn

zowel losse botten

_gevonden

als delenvan

_{gearticuleerde}

skeletten.

Domning,

die het ma-teriaal in Nature

_{beschrijft (lit. I),}

concentreert_{zich op de}

beschrijving

vande

_schedel,

het

_{heiligenbeen, bekken,}

dij-been,scheenbeenen

vingerkootje,

maarhaast zichte ver-melden daterhonderden botten

gevonden zijn.

Met

uit-gebreide beschrijvingen moetje

inNature echter niet

aan-komen,

endus richt

_Domning

_{zich op de}

_{spectaculairste}

onderdelen: de botten_vande

_achterpoten.

Want zoalswe netal

_zeiden,

inrecente zeekoeien

_zijn

de

_achterpoten

compleet

verdwenen. Het

_belang

vande vondst komt ook in denaamtot

_uitdrukking.

De nieuwe Jamaicaanse zee-koe

_kreeg

de naamPezosiren

portelli,

oftewel Portell’s

lopende

zeekoe

_(Roger

W.Portell is deontdekkervande

vindplaats).

Pezosiren was

ruim

tweemeter

lang,

meteen

vrij

korte neken een

lang,

rond lichaam dat door korte

_beentjes

ge-dragen

werd. Dat die

_beentjes

hetlichaamook

daadwer-kelijk droegen,

m.a.w. dat Pezosiren _{op het land uit de} voeten

_{kon, blijkt volgens Domning}

metnameuit devorm

van de wervelkolommet

zijn

uit meerdere wervels be-staande

_{heiligenbeen.}

Maar ook hetbekken is

vergelijk-baar met datvan

_primitieve

_{landzoogdieren}

en het

dij-beenwasrobuust

_gebouwd.

Desalniettemin

_kondigde

de

gangnaarhetwaterzich alaan.De

_{neusgaten lagen vrij}

hoog

opde

kop

en deribbenwaren alvergroot zodatze als ballast konden dienen.

De eerste keer dat ik _eenzeekoe

zag, was ineen groot

bassin ineendierentuin.Ik herinnermenog dat ik dateen

vrij onsmakelijk gezicht vond,

zo’nblubbermassa

_drijvend

tussende

_{andijvieblaadjes.}

Maarals

_je

er over

nadenkt,

is het

geenslecht leven als zeekoe. Een

beetje drijven,

een

beetje

etenen

nauwelijks natuurlijke vijanden. Domning

laat zien dat dat

_{goede leventje}

50

miljoen jaar geleden

op Jamaica

_begon.

En

_zijn

Pezosirenkonzelfstussendoor af entoe_nogeen

wandelingetje

maken.

Literatuur

1

_{Domning, D.P.,}

2001. Theearliestknown

_fully

qua-drupedal

sirenian. Nature

_413,

_p.625-627.

2

_{Hooijer, D.A.,}

1977. A sirenian skeleton from the Miocene of

Eibergen,

Province ofGelderland,The Netherlands:

_{Metaxytherium}

cf. medium

_(Desmarest).

Scripta Geologica 41,

p. 1-25.

3

_{Hooijer, D.A.,}

1982. A sirenian rib

_dredged

from the Western

_Scheldt,

TheNetherlands.Netherlands Journal of

_Zoology,

32

_(2),

_{p. 261-262.}

4

Marivaux, L.,

J.-L.

_Welcomme,

P.O.

_Antoine,

G.

Métais,

LM.

_Baloch,

M.

_Benammi,

Y.

_Chaimanee,

S.

Ducrocq

and J.-J.

_Jaeger,

2001. A fossil lemur from the

_Oligocene

of Pakistan.

_{Science, 294,}

_{p. 587-591.}

5

_{Storch, G.,}

1981. Eurotamandua

joresi,

ein

Myrme-cophagide

aus dem Eozaen der “Grube Messel” bei Darmstad!

_{(Mammalia, Xenarthra). Senckenbergiana}

Lethaea.

61; 3-6,

p.247-289.

*Lars vanden Hoek

Ostende,

FransvanMierisstraat

_5,

2316 AK

_Leiden,

tel. 071-568 7685

email:

_{Hoek@naturalis.nl}

Melanogrammus conjunctus

(Saemers

$ Schwarzhans

₁₃₇₃₎

Verrebroekdok, Beveren, België, Jong Plioceen