Axel Liégeois – KU Leuven – Pat
iëntenrecht
en en
Ethiek in de Psychiatrie – 1
AUTONOMIE: HOEKSTEEN OF STRUIKELBLOK?
PATIËNTENRECHTEN EN ETHIEK IN DE PSYCHIATRIE
AXEL LIÉGEOIS
Inleiding
Verschillende benaderingen van de zorgrelatie
Ethische beschouwingen bij de Wet Patiëntenrechten
Casus
Toestemming en overleg
Vertegenwoordiging en wilsbekwaamheid
Vrijheid en dwang
Axel Liégeois – KU Leuven – Pat
iëntenrecht
en en
Ethiek in de Psychiatrie – 2
INLEIDING
Wet betreffende de rechten van de patiënt Basisrechten voor elke patiënt in één wet
Interdisciplinariteit
Recht – Ethiek – Psychiatrie
Axel Liégeois – KU Leuven – Pat
iëntenrecht
en en
Ethiek in de Psychiatrie – 3
Verschillende benaderingen van de zorgrelatie BENADERING VANUIT ZORGVERLENERS
Professionele verantwoordelijkheid van zorgverleners
Deskundigheid en betrokkenheid
Verantwoording door waarde van zorgverlening
Hippocratische traditie
Weldoen en niet-schaden
Religies en Kerken
Gevaar van paternalisme
Axel Liégeois – KU Leuven – Pat
iëntenrecht
en en
Ethiek in de Psychiatrie – 4
Verschillende benaderingen van de zorgrelatie
BENADERING VANUIT PATIËNT
Eigen verantwoordelijkheid van de patiënt
Geïnformeerde toestemming
Verantwoording door waarde van autonomie
Verlichtingstraditie
Emancipatorische beweging
Uitgangspunt in gezondheidszorg en Wet Patiëntenrechten
Probleem van wilsonbekwaamheid Onvoldoende inzicht van patiënt?
Axel Liégeois – KU Leuven – Pat
iëntenrecht
en en
Ethiek in de Psychiatrie – 5
Verschillende benaderingen van de zorgrelatie
BENADERING VANUIT RELATIE
Mens niet alleen individu, maar ook persoon
Personalisme van Louis Janssens
Waardigheid van menselijke persoon, integraal benaderd
lichamelijk – psychisch – spiritueel
relationeel – sociaal – cultureel – ecologisch
dynamisch
Relatie tussen zorgverleners, patiënt en/of familie
Betrokkenheid omgeving
Gezamenlijke verantwoordelijkheid
Axel Liégeois – KU Leuven – Pat
iëntenrecht
en en
Ethiek in de Psychiatrie – 6
ETHISCHE BESCHOUWINGEN BIJ WET PATIËNTENRECHTEN
Functies van ethiek tegenover recht
Kritisch opbouwende functie Kritisch bevragende functie Kritisch aanvullende functie
Drie thema’s
Toestemming en overleg
Vertegenwoordiging en wilsbekwaamheid
Axel Liégeois – KU Leuven – Pat
iëntenrecht
en en
Ethiek in de Psychiatrie – 7
CASUS
Peter zit op kot in Leuven en studeer
t aan de universiteit. Hij doet veel aan
sport en heeft een vaste vriendin. Enige tijd geleden heeft hij echter een ernstige psychose doorgemaakt en werd hi
j in een psychiatrisch ziekenhuis
opgenomen. Dankzij neuroleptica was hi
j er na enkele weken weer bovenop.
De zorgverleners adviseerden hem de medicatie te blijven nemen om de kans op hervallen te verkleinen. Maar Peter vond de werking van psychofarmaca gevaarlijk: “De medicati
e maakt mij suf en mijn spieren stijf.
Als ik die medicatie lang neem, zal ik
langzaam sterven. Het is vergif!”
Enkele maanden later heeft Peter opnieuw een psychotische opstoot. Een stem in zijn hoofd geeft hem de opdracht een baanbrekende bijdrage te leveren tot zijn vakgebied. Hij wordt opgenomen, en de zorgverleners willen opnieuw neuroleptica toedienen. Peter weigert want hij is bang dood te gaan door de medicatie en zijn opdracht ni
et meer te kunnen volbrengen. De
Axel Liégeois – KU Leuven – Pat
iëntenrecht
en en
Ethiek in de Psychiatrie – 8
Toestemming en overleg
WET: GEÏNFORMEERDE TOESTEMMING
Recht om geïnformeerd, voorafgaan
delijk en vrij toe te stemmen in
iedere tussenkomst van de zorgverleners
Expliciete of impliciete toestemming
Schriftelijke toestemming
Recht om toestemming te weigeren of in te trekken
Geen invloed op recht op kwaliteitsvolle zorgverlening
Recht op voorafgaande, schriftelijke
Axel Liégeois – KU Leuven – Pat
iëntenrecht
en en
Ethiek in de Psychiatrie – 9
Toestemming en overleg
BEVRAGING: PRINCIPE EN RELATIONEEL KARAKTER
Impliciete toestemming
Indien zorgverlener uit de gedragingen van patiënt redelijkerwijze diens toestemming kan afleiden
Behalve bij expliciet verbaal of fysiek verzet?
Uitholling van benadering vanuit patiënt
Relationeel karakter
Informeren niet wederkerig
Axel Liégeois – KU Leuven – Pat
iëntenrecht
en en
Ethiek in de Psychiatrie – 10
Toestemming en overleg AANVULLING: OVERLEG
Informeren
Patiënt en/of familie informeren zorgverleners
over levensverhaal en wensen
Zorgverleners informeren patiënt en/of familie over
keuzemogelijkheden
Motiveren
Patiënt en/of familie motiveren zorgverleners
voor eigen wensen en verlangens
Zorgverleners motiveren patiënt en/of familie voor een keuzemogelijkheid zonder dwang
Zorgverleners en patiënt en/of familie motiveren keuze
Evalueren
Axel Liégeois – KU Leuven – Pat
iëntenrecht
en en
Ethiek in de Psychiatrie – 11
Toestemming en overleg
TERUGKOPPELING: OVERLEG ALS WEG TOT TOESTEMMING
In overleg
expliciete toestemming krijgen of
impliciete toestemming redelijkerwijze afleiden
uit gedragingen patiënt
Schriftelijke toestemming noodzakelijk
bij ingrijpende tussenkomsten:
experimenten ernstige risico’s levensgevaarlijk
Axel Liégeois – KU Leuven – Pat
iëntenrecht
en en
Ethiek in de Psychiatrie – 12
Vertegenwoordiging en wilsbekwaamheid
WET: VERTEGENWOORDIGING VAN PATIËNT
Minderjarigen ouders of voogd Meerderjarigen
- Formele
vertegenwoordiger
- Informele
vertegenwoordiger
Echtgenoot of partner
Meerderjarig kind, ouder, meerderjarige broer of zus
- Belangenbehartiging door zorgverleners
indien vertegenwoordiger niet wil of kan optreden
indien meningsverschil tussen informele vertegenwoordigers
Uitzonderingsclausule
Afwijking van beslissing van vertegenwoordiger indien
Axel Liégeois – KU Leuven – Pat
iëntenrecht
en en
Ethiek in de Psychiatrie – 13
Vertegenwoordiging en wilsbekwaamheid
BEVRAGING: KWALITEIT EN WILSBEKWAAMHEID?
Procedurele aanpak: getrapt systeem
Kwaliteit?
Uitzonderingsclausule
Inhoudelijke aanpak: vertrouwensrelatie en belangenbehartiging
Wie oordeelt?
Geen definitie van wilsbekwaamheid
Oordeel over wilsbekwaamheid bij zorgverleners
Axel Liégeois – KU Leuven – Pat
iëntenrecht
en en
Ethiek in de Psychiatrie – 14
Vertegenwoordiging en wilsbekwaamheid
AANVULLING: CRITERIA VOOR WILSBEKWAAMHEID
Begripsvermogen
Begrijpen van informatie
Toetsen in dialoog Oordeelsvermogen
Overwogen kiezen door afwegen van voor- en nadelen
Toetsen in dialoog
Gradueel concept van wilsbekwaamheid
Valkuilen voor de zorgverleners Geen nuancering in tijd en ruimte Manipulatie van de informatie
Axel Liégeois – KU Leuven – Pat
iëntenrecht
en en
Ethiek in de Psychiatrie – 15
Vrijheid en dwang
WET: GEEN DWANG, GEEN REGELING
In principe geen dwang maar geïnformeerde toestemming
Geen expliciete regeling van dwang Wel impliciete regeling van dwang
Dwang met toestemming vertegenwoordiger Formele en informele vertegenwoordiger Belangenbehartiging door zorgverleners
Uitzonderingsclausule
Dwang bij een spoedgeval
Onmiddellijk elke noodzakelijke tussenkomst
in belang van gezondheid van patiënt
Axel Liégeois – KU Leuven – Pat
iëntenrecht
en en
Ethiek in de Psychiatrie – 16
Vrijheid en dwang
AANVULLING: CRITERIA VOOR DWANG
Onvoldoende wilsbekwaamheid:
dwang als kader voor bevorderen wilsbekwaamheid
Dreiging van ernstige schade - Aan gezondheid patiënt:
dwang gericht op zorg voor problematiek patiënt
- Aan fysieke of psychische integriteit patiënt of ander:
dwang gericht op bescherming integriteit
- Aan
zorgklimaat:
-
dwang gericht op bescherming zorgklimaat
Proportionaliteit tussen graad dwang en ernst schade Niet méér en niet langer dwang dan noodzakelijk
Geen alternatieven die schad
Axel Liégeois – KU Leuven – Pat
iëntenrecht
en en
Ethiek in de Psychiatrie – 17
Vrijheid en dwang
AANVULLING: UITVOERING VAN DWANG
Respect voor waardigheid van de mens Uitgaan van grondhouding van respect
Cliënt aanspreken en informeren
Aandacht voor beleving
Verschillende betekenissen aan vrijheidsbeperking of dwang
Beluisteren en verhelderen van gevoelens en emoties Kritische houding tegenover procedures en protocollen Toetsen op menswaardigheid in particuliere situatie
Axel Liégeois – KU Leuven – Pat
iëntenrecht
en en
Ethiek in de Psychiatrie – 18
Vrijheid en dwang
TERUGKOPPELING: CRITERIA IN DE WETGEVING Europees Verdrag Mensenrechten en Biogeneeskunde
Ingreep zonder toestemming indien - Ernstige psychiatrische stoornis
- Ingreep gericht op behandeling van stoornis
- Dreiging van ernstige schade aan gezondheid patiënt
Belgische Wet Bescherming van Persoon van Geesteszieke
Gedwongen opname indien
- Geen andere geschikte behandeling - Ten aanzien van een geesteszieke
- De toestand zulks vereist:
ofwel ernstig gevaar voor zijn gezondheid en veiligheid
Axel Liégeois – KU Leuven – Pat
iëntenrecht
en en
Ethiek in de Psychiatrie – 19
BESLUIT Principieel
Uitgangspunt: benadering vanuit patiënt
Integratie: benadering vanuit zorgverleners
Aanvulling: personalistische visie
Praktisch
Aanvulling van toestemming met overleg
Mogelijkheid tot afwijking van beslissing van vertegenwoordiger
Aanvulling met criteria voor wilsbekwaamheid
Aanvulling met criteria voor dwang
Van individualistische naar relationele
