INHOUD Mondialisering India s &.o
s
2oooB O E K E N
The Return of
the
City
Willem Minderhout bespreekt: Saskia Sassen, Globalization and its Discontents. Essays on the new mobility
<if people and
money, New York: New Press 1998 en Globalisering. Overmobiliteit van aeld, mensen en informatie,
Amsterdam: Van Gennep, '999·
' ... (we) zijn nu op wea naar een onbe-kende, moeizame, maar niet noodza-kelijk apocalyptische toekomst. ( .. .) Een wereld waarin de oude kaarten die de mensen, als individu en als aroep, de wea wezen door het leven niet lanaer het landschap weeraeven waardoor we ons beweaen, de zee waarover we varen. Een wereld waarin we niet weten waar we heen aaan, waar we heen zouden moeten aaan.' I
'Mondialisering' noemt men de gigantische mixer, die goederen,
geld, informatie en mensen met
steeds grotere snelheid en in
steeds grotere hoeveelheden over de wereld verplaatst. In tegenstel-ling tot Hobsbawm zijn we de kluts niet kwijt maar zitten we er
midden in en dat is een positie van
waaruit overzicht, laat staan een genuanceerd beeld, moeilijk te krijgen is. Het is geen wonder dat bespiegelaars van diverse snit de
toekomstverwachtingen Of
inkt-zwart (Robert Kaplan's Einde van Amerika, bijvoorbeeld), Of
ex-treem rooskleurig (de adepten van
de Nieuwe Econornie) afschilde
-ren.
Saskia Sassen, hoogleraar
stads-planning aan de Columbia
Univer-sity, bezondigt zich niet aan een
dergelijke eenzijdigheid. Sassen is
geen onbekende in Nederland. In
1996 nam zij dee! aan het door de Universiteit van Utrecht geor-ganiseerde congres 'Globalization and the New Inequality' en in
1999 trad zij op in De Bali e. Tot nu
toe was haar werk - naar mijn
weten - nog niet in het
Neder-lands vertaald.
Rene Boomkens heeft voor de serie Kennis I Openbare mening I
Politiek van uitgeverij Van Gen-nep een aantal essays van Sassen
verzameld onder de titel Globalise -rina. Over mobiliteit van aeld, mensen en iriformatie. Deze uitgave bevat
een zestal essays, waarvan de eer-ste drie eerder als Losina Control? zijn uitgegeven en twee uit
Globa-lization and its Discontents: Essays on the new mobility
if
people and money afkomstig zijn.Ik vind het verwarrend dat Boomkens voor zijn selectie een
titel heeft gekozen die zoveellijkt
op de titel van een bestaand hoek. De selectie op zich geeft echter een uitstekend overzicht van het
werk van Sassen en de vertaling
heeft haar soepele schrijfstijl
be-waard. Te betreuren vind ik dat Boomkens zijn selectie van een eigen inleiding heeft voorzien, waardoor de inleiding van Sassen
zelf uit Globalization and its
Discon-tents verviel. Boomkens' inleiding
is zeker adequaat, maar waarom zou je iemand inleiden die dat zelf al kristalhelder gedaan heeft?
Sassen probeert de hedendaagse maatschappelijke processen, die
tezamen 'mondialisering' 2
ge-noemd worden, in een theoretisch kader te plaatsen. Uiteraard speelt
het internet bij Sassen een belang-rijke rol. Wat de stoommachine was voor de industriele revolutie, is internet voor de
informatiere-loor ~or tion t in tnu nijn ler-·de lg/ en-sen ' ise-tsen :vat er-•ol? ba-ney :!at :en jkt !k. :er tet ng •e-lat en n, ~n n-;e ie :h It
,_
' .e,
,
volutie, die hand _in hand gaat met de mondialisering: gereedschap en metafoor. Zij waarschuwt ech-ter tegen de neiging om de gevol-gen van mondialisering aileen in 'cyberspace' te lokaliseren. Het gaat haar om de gevolgen voor de 'echte' wereld: 'place is central'.
Haar onderzoeksgebied is de stad, want: 'dat stelt ons in staatde veelvoud aan economieen en werkculturen te zien waarin de mondiale informatie-economie is verankerd. Het stelt ons ook in staat om de concrete, plaatsge-bonden processen bloot te leggen die het bestaan van mondialisering mogelijk maken en de stelling uit te werken dat het multicultura-lisme in grote steden arosso modo net zo goed een aspect is van mon-dialisering, als de internationale financiele wereld.' 3
Onderzoek van de effecten van mondialisering op de stedelijke sa-menleving is des te interessanter omdat vee! analytici de rol van de stad in de informatiesamenleving hebben afgeschreven. Sassen ziet ook een teloorgang van de steden als industriele centra, maar dat wil niet zeggen dat de rol van de stad is uitgespeeld. Die rol verandert, maar wordt wellicht belangrijker dan ooit. Zij noemt deze proble-matiek de 'geografie van de macht'.
De 1 c T revolutie maakt het mo-gelijk tussen aile plaatsen van de wereld 'real time' informatie uit te wisselen, zolang er maar toe-gang is tot het netwerk. Dit leidt tot een decentralisatie van pro-ductie-verkoop- en distributieac-tiviteiten, maar niet tot een de-centralisatie van macht. In tegen-deel. Om deze wereldomspan-nende netwerken aan te kunnen
s &..n
s
2oooB
O
EKEN
sturen vindt er juist een enorme concentratie van macht plaats op strategische knooppunten.
Bedrijven worden ( onderdelen van) multinationale netwerken, die een uiterst gelntegreerde or-ganisatiestructuur kennen. De 'in-tegrator', het hoofdkantoor, ves-tigt zich op een plek waar zich een uitstekende harde en zachte in-frastructuur bevindt: vliegvelden, telecomfaciliteiten, een uitge-breid netwerk van professionele dienstverlening, het hoofdkan-toor van de concurrent, een aan-genaam woon- en recreatiekli-maat, et cetera. Deze knooppun-ten bevinden zich in het stedelijk gebied, althans in die steden die het geluk hebben zich tot 'Global City' te kunnen ontwikkelen.
Global Cio/ versus nationale staat
Binnen deze steden vindt een uit-ruil plaats. Bedrijvigheid met een routinematig karakter of gericht op de lokale markt verdwijnt naar plaatsen waar de vestigings-, pro-ductie- en distributiekosten opti-maal (d.w.z. laag) zijn. Bedrijven die gericht zijn op de wereld-markt, of actief zijn in sectoren waar veel innovatie en concurren-tie heerst, klonteren, met het complex aan professionele dienst-verleners, samen in de Global Cities, ongeacht de hoge kosten die dat met zich meebrengt. De recente ontwikkelingen binnen Philips zijn illustratief: het hoofd-kantoor verhuist van Eindhoven naar Amsterdam, een deel van de productie wordt, vanwege de loonkosten, verplaatst van Zeeuws Vlaanderen naar Polen.
Een netwerk van in 'Global Ci-ties' geconcentreerde onderne-mingen domineert de
wereldeco-nomie. Tezelfdertijd vermindert de traditionele rol van de stad als 'integrator' van de regionale en nationale economie. 'I do think that today, the impact of techno-logy, the impact of different struc-tures of power, and the impact of globalization have reconfigured territory. This is why I talk about sub-national units arising. The downtown section of New York is deeply connected to the down-town section of Sao Paolo, much more than the downtown of Sao Paolo is to its own periphery.'4
Deze transnationalisatie - en virtualisering - van de economie staat op gespannen voet met de aan een territorium gebonden be-heersmacht van de staat. Sassen ziet de staat meer en meer de grip op de· mondiale en mondialise-rende economie verliezen. De geld- en kapitaalmarkt laat geen ruimte voor een nationale mone-taire politiek. De staat heeft in dit krachtenveld steeds meer het na-kijken als 'regulator' van de eco-nmnie en ziet het ook als zijn rol juist als 'deregulator' op te treden om economische ontwikkeling te stimuleren.
Sassen wil echter niet spreken van een erosie van soevereiniteit, maar van een transformatie. Deze transformatie kenschetst ze als een ontvlechting van soevereini-teit en natiestaat. Soevereiniteit wordt, nog selectief en gedreven door strategische noodzaak (bij-voorbeeld op het gebied van we-reldhandel, mensenrechten en milieu), meer en meer belegd in supranationale organisaties.
s
De staat behoudt zich nog wei het recht voor te bepalen wie wei en wie niet tot het nationale terri-torium wordt toegelaten. Ook
266
hier boet de soevereiniteit van de staat aan kracht in. De rechten van buitenlanders in het algemeen en vluchtelingen in het bijzonder worden meer en meer beschermd op grond van de mensenrechten en tal van internationale verdra-gen. Mensenrechten lijken zelfs een concurrent van de aan de na-tiestaat verbonden burgerrechten te worden. Hoe het ook zij, legaal of illegaal, de trek van rnigranten naar de centra van de mondiale economie gaat voort.
Sassen nuanceert de dramatiek van dit verschijnsel. Zij noemt dit eerder een beheersprobleem, dan een crisis en de Ianden van be-stemming zijn per saldo beter af dan de Ianden van herkomst. Mi-gratiestromen vertonen een grote correlatie met oude koloniale banden, actuele politieke, econo-rnische en rnilitaire bemoeienis-sen, georganiseerde werving van arbeidskrachten en de daaruit re-sulterende etnische connecties. Ook bij intra-Europese rnigratie-stromen blijkt van dit soort patro-nen sprake te zijn. Italiaanse rni-granten vertrekken bij voorkeur naar gebieden waar reeds vee! Ita-lianen gevestigd zijn. Dit zou bete-kenen dat voor migratie het be-staan van een 'netwerk', dat voor eerste opvang zorgt en de kans op overleven in de nieuwe omgeving vergroot, van groot belang is. Deze observatie rechtvaardigt de verwachting dat er geen sprake is van een zwerm op drift geraakte individuen die uit alle hoeken en gaten van de wereld in de richting van het Rijke Westen trekken. De bestaande 'structuren' maken te-gelijkertijd het streven om migra-tie in te dammen vrijwel kansloos. Er blijkt nog overleving mogelijk
S /lD S 2000
B O E K E N
ondanks alle quoteringen en kop-pelingswetten.
De 'iriformele economie'
Op grond van de 'geografie van de macht' lijkt hier sprake te zijn van een paradox. A Is de 'factor arbeid' maar arm- en dus goedkoop- ge-noeg is, komt het werk wel op ze af; geografische nabijheid impli-ceert nog geen participatie in de 'Global City'.
Sassen vindt een antwoord in het ontstaan van een nieuwe 'in-formele econornie' onder invloed van de mondiale econornie. Infor-malisering van de economie defi-nieert zij als econornische activi-teiten die zich geheel of gedeelte-lijk aan de wetgeving onttrekken. Zij ziet dit als een strategie van de traditionele bedrijvigheid en dienstverlening om tegen der-mate !age kosten te kunnen pro-duceren dat ze zich binnen de Glo-bal City, ondanks hemelhoog stij-gende vestigingskosten, kunnen handhaven. Interessant vind
ik
de directe relatie die ze legt tussen de -met de transformatie van een in-dustriele- naar een diensteneco-nornie gepaard gaande - toene-mende flexibilisering van arbeid in het algemeen en het ontstaan van een informele econornie die specifiek is voor de econornie in de Global Cities.Tussen informele econornie en nieuwe arbeidsrelaties als flex-en thuiswerk bestaat een grijs over-gangsgebied. Zij bestrijdt op deze wijze de opvatting dat een infor-mele sector het gevolg is van im-migratie uit de Derde Wereld, het is - volgens haar - eerder an-dersom. De informele 'sector' richt zich zowel op de behoeften van de lage inkomensgroepen als
op, gedeeltelijk nieuwe, behoef-ten aan dienstverlening bij de mid-denklasse. Kenmerkend is dat voor deze 'informele dienstverle-ning' nabijheid van belang is. Een klusjesman kan je niet down-leaden. Daarnaast wordt een deel van de informele econornie inge -schakeld door bedrijven uit de for -mele economie, die op deze wijze extra kostenvoordelen bereiken.
Ook hier staat de overheid weer voor een dilemma. Handhaving van de regels maakt een einde aan een econornisch nuttige functie, die bovendien een sprankje hoop biedt aan de bewoners van de arme wijken. Gedogen betekent echter wederom een verlies aan soevereiniteit.
Blijkbaar zijn er in de 'Global City' mechanismen aan het werk, die de kloof in de stedelijke arena tussen volkswijk en City over -bruggen. Het verschil tussen arm en rijk lijkt hierdoor echter niet kleiner te worden. De hoogont-wikkelde bedrijvigheid die als kenmerkend voor de 'Nieuwe Economie' wordt gezien is niet ai-leen dominant als 'trekpaard', ze gebruikt haar macht ook om voor haarzelf een overwaardering te creeren die, van de weeromstuit, leidt tot een onderwaardering van die sectoren die traditioneel lij-ken, maar evengoed een essentieel onderdeel uitmaken van de mon -diale econornie6. Sassen merkt op dat deze econornische kloof zich ook vertoont als een culturele kloof.
Sassen is- onder het motto 'ie-dere institutionele vorm heeft zijn eigen cultuur' 7 - tegen een aparte
benadering van 'econornie' en 'cultuur'. Zij constateert een we-reldwijde homogenisering van de
•ef- id-dat ·le-~en m-eel
5e- or-jze 1. !er mg tan ie, op de !nt tan bal :k, :na !r-·m iet lt-als Ne al-ze or te it, an ij-:el n- e-jn te ~n e-:le'cultuur van de p1acht', die ge-woonlijk in economische termen beschreven wordt, maar die zich in talloze culturele vormen, van taalgebruik en kleding tot steden-bouw en architectuur materiali-seert. Zij leest in de vormgeving van 'Global Cities' de boodschap van precisie, neutraliteit en tech-nische bekwaanilieid, die de do-minante economische sectoren uitstralen. Achter die fayade speelt zich een-aldan niet multi-cultureel - drama af, dat ook een deel van dat verhaal is en meer en meer zijn plaats in de tekst van de stad zal opeisen.
De, op economische 'over-waardering' gebaseerde, kloof tussen de dominante economische sectoren en de ondergeschikte, deels informele, sectoren, krijgt op deze manier een culturele pen-dant die deze kloof vergroot en bestendigt.
Dit geldt voor migranten, maar ook voor autochtone groepen die niet in de dominante sectoren zijn opgenomen. Uitsluiting of onder-waardering leidt, in de terminolo-gie van de Spaanse socioloog Cas-tells, tot het vormen van 'resi-stance identities'8, die een perma-nente immaperma-nente bedreiging van de Information Society inhouden. Sassen maakt geen gebruik van dit soort categorisering. Zij ver-wacht wei datal deze 'culturen' hun plaats zullen opeisen, zowel in de 'Global City' als binlllen hun eigen gemeenschap. Sassen is niet per se pessimistisch over de uit-komst. Via de mechanismen van de mondialisering worden, zij het vaak 'informeel' en tegen zeer lage beloning, steeds meer men-sen in de economie ingeschakeld-met name ook vrouwen uit
ont-s <to
s
2oooBOEKEN
wikkelingslanden, die eerder van het economisch Ieven waren uit-gesloten. In combinatie met de
'ontvlechting van soevereiniteit en natiestaat' biedt dit ruimte en perspectief op mondiale emanci-patiebewegingen.
Dit zal zich ook vertalen in cy-berspace.lnternet heeft zijn rol als anarchistische vrijplaats in een ra-zend tempo moeten afstaan aan 'big business'. Toch biedt het nog steeds ruimte aan niet commer-ciele gemeenschappen, ook ge-meenschappen met een democra-tisch karakter. 'Alles is klaar voor de strijd', concludeert Sassen, zowel om de stedelijke als de vir-tuele ruimte.
Ik acht het werk van Sassen van groot belang omdat op deze wijze -om me tot de hoofdlijn te beper-ken - onderwerpen als 'Nieuwe Economie' en 'Het Multiculturele Drama' direct met elkaar in relatie worden gebracht. Inzicht in het ef-fect van deze ontwikkelingen op de samenleving kan wellicht weer zicht bieden op de 'nieuwe we-reldkaart', waarnaar Hobsbawm zoekt. Een positiebepaling ten op-zichte van deze ontwikkelingen geeft ook perspectief op een poli-tieke stellingname die sociaal-democratisch te noemen is: een perspectief dat een evenwicht zoekt tussen de euforische 'World Online-gekte' enerzijds en de diverse gradaties van 'Eigen Yolk Eerst' -sentimenten anderzijds. De Derde Weg kan niet om het werk van mensen als Sassen heen. WILLEM MINDERHOUT
Senior Business Consultant Origin Nederland
Lid algemeen bestuur en webmaster Pvd.A cifdeling Den Haag
Zie ook: www.ondergang.nl
I. Eric Hobsbawm, Een eeuw van
uitersten, Utrecht: Het Spectrum, I 99.1:,
pp. I 8, 30-31. In 'De eeuw in vogel-vlucht', het hoofdstuk waarin
Hobsbawm zijn overzicht van de twintigste eeuw samenvat, maakt hij er geen geheim van dat hij zich geen
illusies maakt over een stralende toekomst. Dit lijkt een platitude: historici zijn geen futurologen. In het
geval van Hobsbawm - die vroeger in
elke vroegmoderne Siciliaanse bandiet een voorbode der volksbevrijding zag ( zie zijn Bandieten, Amsterdam: Wetenschappelijke Uitgeverij, I 9 7 3)
-mag dit een stijlbreuk heten. Hobsbawm is enigszins de kluts kwijt. Het vanzelfsprekende parad.igma - als ik een pleonasme mag gebruiken
-dat de geschiedenis een verzarneling is
van geschiedenissen van natiestaten en
hun onderlinge relaties komt door de
toenemende mond.ialisering onder grote druk te staan. Er zijn geen van-zelfsprekendheden meer. Historische
-of 'culturele' -continulteiten lijken te bezwijken onder het informatie-bombardement van het nu. Het zijn,
in de termen van Wallerstein, 'transformational times' (zie zijn
Space Time as the basis'