De economische ontwikkeling
van de landbouw in Groningen
1800-1910
S T E L L I N G E N
1. De sterke daling van de landbouwprijzen tijdens de agrarische depressie in de periode 1878-1894 leidde in Nederland niet of in slechts geringe mate tot een daling van de landbouwproduktie. Deze constatering lijkt vooral voor het huidige landbouwbeleid van belang.
2. Bij het analyseren van de economische ontwikkeling van de negentiende-eeuw-se landbouw wordt in het historisch onderzoek in Nederland onvoldoende re-kening gehouden met de bestemming van de bruto-produktie en met de betrek-kingen tussen de landbouwbedrijven en de markten.
3. Het verdient aanbeveling om het beleidsonderdeel 'natuurbeheer' bij een an-der ministerie onan-der te brengen dan het beleidsonan-derdeel 'landbouw'.
4. De verschillen die zich tijdens de eerste helft van de negentiende eeuw tussen Groningen en Zeeland voordeden in de ontwikkeling van de landbouwproduktivi-teit moeten mede verklaard worden door de verschillen in de hoeveelheid grond die in eigendom werd geëxploiteerd en het al dan niet voorkomen van tienden.
V g l . J . L . V A N Z A N D E N , De economische ontwikkeling
van de Nederlandse landbouw in de negentiende eeuw, 1800-1914 ( W a g e n i n g e n e n U t r e c h t , 1985)
2 1 0 - 2 1 2 .
5. De kwaliteit van kwantitatief historisch onderzoek is in belangrijke mate af-hankelijk van de geraadpleegde kwantiteit kwalitatieve, beschrijvende bron-nen.
6. Van een vruchtbare samenwerking tussen amateur-historici en professionele historici kan bij het ontbreken van een consensus over de doelstelling daarbij geen sprake zijn.
7. Gezien de beperkte capaciteit van de veerdiensten over de Schelde, verdient het aanbeveling het gratis vervoer van niet-Zeeuws-Vlaamse voetgangers en fietsers af te schaffen.
8. Het in reclame-boodschappen geschetste beeld van 'het Zeeuws meisje' mag wellicht juist zijn wat betreft de boekhoudkundige kwaliteiten van de Zeeuwse vrouwelijke bevolking, het is misleidend wat betreft de herkomst van 'kunstbo-ter'.
S t e l l i n g e n bij h e t proefschrift v a n P e t e r R . P r i e s t e r , De economische ontwikkeling van de
land-bouw in Groningen, 1800-1910.
DE ECONOMISCHE ONTWIKKELING VAN DE
LANDBOUW IN GRONINGEN 1800-1910
Promotoren: dr. A.M. van der Woude
hoogleraar in de Agrarische Geschiedenis dr. P.M. Klep
hoogleraar in de Economische en Sociale Geschiedenis aan de Katholieke Universiteit Nijmegen
70»
Iii,
I
Peter R. PriesterDE ECONOMISCHE ONTWIKKELING VAN DE
LANDBOUW IN GRONINGEN 1800-1910
Een kwalitatieve en kwantitatieve analyse
Proefschrift
ter verkrijging van de graad van
doctor in de landbouw- en milieuwetenschappen, op gezag van de rector magnificus,
dr. H.C. van der Plas, in het openbaar te verdedigen op woensdag 18 december 1991 des namiddags te vier uur in de Aula van de Landbouwuniversiteit te Wageningen
A B S T R A C T P r i e s t e r , P e t e r R . ( 1 9 9 1 ) , D e e c o n o m i s c h e o n t w i k k e l i n g v a n d e l a n d b o u w i n G r o n i n g e n 1 8 0 0 - 1 9 1 0 / T h e e c o n o m i e d e v e l o p m e n t o f a g r i c u l t u r e in t h e D u t c h p r o v i n c e of G r o n i n g e n 1 8 0 0 - 1 9 1 0 . P u b l i s h e d as d o c t o r a l thesis, A g r i c u l t u r a l U n i v e r s i t y W a g e n i n g e n ; A . A . G . Bij-d r a g e n 31 ( I S S N 0 5 1 1 - 0 7 2 6 ) ; a n Bij-d a s H i s t o r i a A g r i c u l t u r a e X X I V ( I S S N 0 4 3 9 - 2 - 2 7 ; 2 4 ) , X X + 6 3 9 p a g e s , 6 4 t a b l e s , 31 figures, 32 c a r t o g r a m s , 17 a p p e n d i c e s , 1.766 references, E n g l i s h s u m m a r y . T h i s s t u d y d e a l s w i t h t h e c a u s e s a n d c o n s e q u e n c e s of t e c h n i c a l c h a n g e i n a g r i c u l t u r e . I t s h o w s c h a n g e s in f a r m i n g m e t h o d s in t h e D u t c h p r o v i n c e o f G r o n i n g e n d u r i n g t h e p e r i o d 1 8 0 0 - 1 9 1 0 . T h e a d o p t i o n of n e w m e t h o d s (such as t h e c u l t i v a t i o n of clover, m o r e f r e q u e n t h o e i n g , d r a i n a g e a n d c o n v e r t i b l e h u s b a n d r y ) l e d to a s h a r p d e c l i n e of t h e a r e a left fallow, a n i n c r e a s e of t h e a r e a u n d e r c r o p s , a n d a n e x p a n s i o n of livestock p r o d u c t i o n . O u t p u t r o s e c o n s i d e r a b l y , a l t h o u g h this w a s less t h a n t h e p o p u l a t i o n g r o w t h ; t h e r e w a s a n i n c r e a s e in o u t p u t p e r h e c t a r e , w h i l e l a b o u r p r o d u c t i v i t y d i d n o t rise u n t i l 1890. I t is a r g u e d t h a t m a r k e t prices a n d f a c t o r e n d o w m e n t s h a d a decisive i n f l u e n c e o n t h e t e c h n i c a l d e v e l o p -m e n t . L a n d s a v i n g a n d l a b o u r - i n t e n s i v e t e c h n i q u e s w e r e a d o p t e d i n a p e r i o d of e x p a n d i n g d e m a n d for a g r i c u l t u r a l p r o d u c t s , rising l a n d prices a n d a g r o w i n g s u p p l y of l a b o u r .
F r e e d e s c r i p t o r s : a g r i c u l t u r a l h i s t o r y , s o c i a l - e c o n o m i c h i s t o r y , r e g i o n a l s t u d i e s , f a r m i n g s y s t e m s . E n g l i s h s u m m a r y o n p . 4 9 3 - 4 9 6 . f S^ o i i w u N i v E R s n s © WAGENINGEN D i t w e r k v e r s c h i j n t t e v e n s als proefschrift, L a n d b o u w u n i v e r s i t e i t W a g e n i n g e n 1 9 9 1 ; e n als d e e l X X I V in d e r e e k s H i s t o r i a A g r i c u l t u r a e ( N e d e r l a n d s A g r o n o m i s c h H i s t o r i s c h I n s t i -t u u -t ; G r o n i n g e n , 1991) I S S N 0 4 3 9 - 2 0 2 7 ; 2 4 . © 1 9 9 1 L a n d b o u w u n i v e r s i t e i t , W a g e n i n g e n . N i e t s u i t d e z e u i t g a v e m a g w o r d e n v e r v e e l v o u d i g d , o p g e s l a g e n in e e n g e a u t o m a t i s e e r d g e g e v e n s b e s t a n d , i n e n i g e v o r m of o p e n i g e wijze, hetzij e l e k t r o n i s c h , m e c h a n i s c h , d o o r f o t o k o p i e ë n , of e n i g a n d e r e - m a n i e r z o n d e r v o o r a f g a a n d e schriftelijke t o e s t e m m i n g v a n d e L a n d b o u w u n i n v e r s i t e i t . N o p a r t of this b o o k m a y b e s t o r e d i n a n c o m p u t e r i z e d s y s t e m o r r e p r o d u c e d i n a n y f o r m , b y p r i n t , p h o t o p r i n t , m i c r o f i l m o r a n y o t h e r m e a n s w i t h o u t w r i t t e n p e r m i s s i o n from t h e A g r i c u l t u r a l U n i v e r s i t y .
V O O R W O O R D
Soms lijkt schrijven op fietsen. Tijdens mijn (lange) fietstochten door het Groningse platteland werd ik vaak geplaagd door dezelfde vragen als die welke mij tijdens het schrijven van dit boek door mijn hoofd schoten: 'Waar ben ik eigenlijk aan begonnen?', 'Waar zit ik ergens?' en vooral: 'Hoe ver is het nog naar huis?'. Vast staat ook dat fietsen in Groningen - het is er bijzonder kaal en winderig - een stuk eenvoudiger is als je af en toe achter iemand aan kan fietsen, in de luwte van een achterwiel. Zo is het ook met schrijven: de gemiddelde snelheid ligt aanzienlijk hoger als iemand bereid is 'voor te fietsen' om je 'uit de wind' te houden. Tijdens mijn tocht door de Groningse landbouwgeschiedenis hebben de volgende mensen mij met raad en daad bijgestaan.
Mijn speciale dank gaat uit naar mijn promotores Paul Klep en Ad van der Woude voor hun kritische opmerkingen en zinvolle suggesties; Henk van Zon, Henk Roessingh, Richard Paping, Hotske Keulen en Piet Vermeulen voor hun kritiek op concepten; Jan Bieleman voor de nauw-gezette wijze waarop hij ontwerp-teksten heeft gelezen en zijn gastvrijheid; Liedeke Leemhuis en Daan van der Haer voor hun onmisbare hulp bij het maken van kaarten en grafieken; Wigbolt Tijms omdat ik de door hem verzamelde en bewerkte prijsgegevens mocht gebruiken; en alle ande-re, nog niet genoemde oud-collega's van het Nederlands Agronomisch-Historisch Instituut die mijn onderzoek met enthousiasme hebben ge-volgd.
I N H O U D
INHOUDSOPGAVE LIJST VAN TABELLEN LIJST VAN GRAFIEKEN LIJST VAN KAARTEN LIJST VAN BIJLAGEN
1. I N L E I D I N G 1 1 . 1 . HISTORIOGRAFIE VAN EEN DISCUSSIE 3
1.1.1. D e a c h t t i e n d e - e e u w s e v e e p e s t e n 4
1.1.2. G r a a n p r i j z e n 7 1.1.3. S o c i a l e v e r a n d e r i n g 1 0 1.1.4. A n d e r e v e r k l a r i n g e n 1 5 1.1.5. A n d e r s of i n t e n s i e v e r ? 1 6 1.2. THEORETISCHE BENADERING VAN AGRARISCHE VERANDERING 1 8
1.3. D E OPZET VAN DEZE STUDIE 2 3 1.4. H E T ONDERZOEKSGEBIED 2 7
1.4.1. A d m i n i s t r a t i e v e e e n h e d e n 2 7 1.4.2. H e t fysisch-geografisch m i l i e u 3 2
2 . G R O N D 3 7 2 . 1 . VERANDERINGEN IN DE HOEVEELHEID BOUWLAND, GRASLAND
EN TUINGROND 3 7 2 . 1 . 1 . M e t r o l o g i e 4 0 2 . 1 . 2 . D e t e l l i n g v a n 1807 4 2 2 . 1 . 3 . D e g r o n d b e l a s t i n g i n d e p e r i o d e n a 1812 4 5
2 . 1 . 4 . T w e e s t a t i s t i e k e n u i t ' 1 8 1 4 / 1 5 ' 4 9 2 . 1 . 5 . D e Staat van den landbouw, 1818 5 6 2 . 1 . 6 . H e t k a d a s t e r , 1 8 1 7 - 1 8 3 2 5 8 2 . 1 . 7 . D e Landbouwstatistiek v a n 1862 6 8 2 . 1 . 8 . D e h e r z i e n i n g v a n d e g r o n d b e l a s t i n g , 1 8 8 7 - 1 8 8 9 7 3 2 . 1 . 9 . D e g e g e v e n s u i t d e Verslagen en mededeelingen v a n 1912 7 5 2 . 1 . 1 0 . C o n c l u s i e : d e h o e v e e l h e i d b o u w l a n d e n g r a s l a n d i n d e n e g e n t i e n d e e e u w 7 6 2 . 1 . 1 1 . D e o n t w i k k e l i n g v a n h e t a r e a a l m a r k t b a r e g e w a s s e n , v o e d e r g e w a s s e n e n b r a a k 8 3
I N H O U D 2 . 2 . D E AGRARISCHE BEDRIJFSSTRUCTUUR 9 2 2 . 2 . 1 . D e v e r k a v e l i n g 9 2 2 . 2 . 2 . D e b e d r i j f s g r o o t t e 9 3 2 . 2 . 3 . D e j u r i d i s c h e t o e g a n g t o t d e g r o n d 1 0 6 2 . 2 . 3 . 1 . D e h i s t o r i s c h e o n t w i k k e l i n g v a n h e t b e k l e m r e c h t e n h e t h u u r c e r t e r r e c h t . . . . 1 0 9 2 . 2 . 3 . 2 . D e e c o n o m i s c h e b e t e k e n i s v a n h e t b e k l e m -r e c h t e n h e t h u u -r c e -r t e -r -r e c h t 1 1 3 2 . 2 . 4 . Besluit 1 1 8 2 . 3 . GRONDPRIJZEN 1 2 0 2 . 4 . BESLUIT 1 3 2 3 . A R B E I D 1 3 5 3 . 1 . D E AGRARISCHE BEROEPSBEVOLKING 1 3 5 3 . 1 . 1 . D e t e l l i n g v a n 1807 1 4 0 3.1.2. B u r g e r l i j k e registers, 1811 1 4 3 3 . 1 . 3 . C o n s c r i p t i e r e g i s t e r s , 1813 1 4 5 3.1.4. E e n s c h a t t i n g v a n d e m a n n e l i j k e a g r a r i s c h e b e r o e p s -b e v o l k i n g i n 1815 1 4 6 3 . 1 . 5 . G e p u b l i c e e r d e b e r o e p s t e l l i n g e n : 1849 e n 1859 1 4 7 3.1.6. D e Landbouwstatistiek v a n 1862 1 4 9 3 . 1 . 7 . C o n c l u s i e : d e o n t w i k k e l i n g v a n h e t a a n t a l a g r a r i s c h a c t i e v e m a n n e n , 1 8 1 5 - 1 9 0 9 1 5 2 3 . 2 . D E WERKGELEGENHEIDSSTRUCTUUR 1 5 6 3 . 2 . 1 . L o o n a r b e i d e n z e l f s t a n d i g e a r b e i d . 1 5 8 3.2.2. V a s t e e n losse a r b e i d 1 6 3 3 . 2 . 3 . D a g l o o n s t e r s e n a r b e i d s t e r s 1 7 0 3.2.4. D e a r b e i d v a n k i n d e r e n 1 7 3 3 . 2 . 5 . T r e k a r b e i d 1 7 5 3.2.6. K o p p e l a r b e i d 1 7 8 3 . 2 . 7 . C o n c l u s i e : d e v e r a n d e r i n g e n o p d e a r b e i d s m a r k t 1 8 0 3 . 3 . LONEN 1 8 0 3 . 3 . 1 . B r o n n e n 181 3.3.2. D a g l o n e n v a n a r b e i d e r s 1 8 6 3 . 3 . 3 . D a g l o n e n v a n a r b e i d s t e r s 1 9 6 3.3.4. J a a r l o n e n v a n i n w o n e n d p e r s o n e e l 1 9 7 3 . 3 . 5 . J a a r i n k o m e n u i t l o o n a r b e i d 1 9 9 3.3.6. Besluit 2 0 2
4. G R O N D G E B R U I K E N T E C H N I S C H E O N T W I K K E L I N G . 207 4.1. GRONDGEBRUIK, TECHNIEK EN DE BESCHIKBAARHEID VAN
ARBEID EN GROND 207 4.2. BEMESTING 213 4 . 2 . 1 . W i s s e l b o u w s t e l s e l 214 4 . 2 . 1 . 1 . W i s s e l b o u w e n p r o d u k t i v i t e i t 215 4 . 2 . 1 . 2 . I n t r o d u c t i e e n t o e p a s s i n g v a n h e t w i s s e l -b o u w s t e l s e l 219 4 . 2 . 1 . 3 . W i s s e l b o u w e n h e t a r e a a l g r a s l a n d . . . .221 4 . 2 . 2 . Dierlijke m e s t 231 4 . 2 . 3 . C o m p o s t 241 4 . 2 . 4 . B e m e s t i n g m e t klei e n slib 246 4 . 2 . 4 . 1 . K l e i g r a v e n 246 4 . 2 . 4 . 2 . B e m e s t i n g m e t s l i b 249 4 . 2 . 5 . K u n s t m e s t 252 4 . 2 . 5 . 1 . I n t r o d u c t i e e n t o e p a s s i n g v a n k u n s t m e s t .252 4 . 2 . 5 . 2 . R e g i o n a l e v e r s c h i l l e n i n h e t g e b r u i k v a n k u n s t m e s t 256 4 . 2 . 5 . 3 . K u n s t m e s t , p r o d u k t i v i t e i t e n b e d r i j f s -o r g a n i s a t i e 259 4.3. RIJENTEELT 262 4 . 3 . 1 . D e w e r k t u i g e n 263 4 . 3 . 2 . T o e p a s s i n g v a n rijenteelt 266 4 . 3 . 3 . R i j e n t e e l t e n d e b r a a k 269 4 . 3 . 4 . R i j e n t e e l t e n h e t a a n b o d v a n a r b e i d 270
4.4. BEHEERSING VAN HET GRONDWATER 273 4 . 4 . 1 . H e t z e t t e n v a n w a t e r m o l e n s 273 4 . 4 . 2 . D r a i n a g e 278 4.5. BESLUIT 282 5. D E A K K E R B O U W P R O D U K T I E 287 5.1. INLEIDING 287 5.2. PRIJZEN 290 5.3. GEWASSEN EN GEWASAREALEN 298 5 . 3 . 1 . B r o n n e n 298 5.3.2. V e r a n d e r i n g e n i n h e t b o u w p l a n : d e h o o f d l i j n e n 300 5 . 3 . 3 . G r a n e n 312 5.3.4. H a n d e l s g e w a s s e n 326
I N H O U D
6. D E V E E H O U D E R I J P R O D U C T I E 395
6.1. INLEIDING 395 6.2. VEETELLINGEN 397 6.3. PRIJZEN VAN RUNDVEE EN BOTER 401
6.4. OMVANG VAN DE RUNDVEESTAPEL 406 6.5. D E PRODUKTIERIGHTING VAN DE RUNDVEEHOUDERIJ 410
6.6. D E ZUIVELPRODUKTIE 420
6 . 6 . 1 . D e m e l k g i f t 421 6.6.2. D e t o t a l e m a r k t b a r e z u i v e l p r o d u k t i e 430
6 . 6 . 3 . D e b e s t e m m i n g : h e t m a r k t s u r p l u s 433
6.6.4. D e z u i v e l i n d u s t r i e 440
6.7. D E PRODUKTIE VAN RUNDVEE EN RUNDVLEES 442
6 . 7 . 1 . D e r e g i o n a l e c o n s u m p t i e v a n r u n d v l e e s 443 6.7.2. D e e x p o r t v a n r u n d v e e 444 6 . 7 . 3 . E e n s c h a t t i n g v a n d e b r u t o - p r o d u k t i e 453 6.8. PAARDEN 456 6.9. SCHAPEN 461 6.10. BESLUIT 467 7. S A M E N V A T T I N G E N N A B E S C H O U W I N G 473 7.1. D E TOTALE LANDBOUWPRODUKTIE 473 7.2. D E PRODUKTIVITEIT 475 5 . 3 . 5 . P e u l v r u c h t e n 335 5.3.6. H a k v r u c h t e n 340 5.3.7. Besluit 346 5.4. GEWASOPBRENGSTEN 348 5.5. BESTEMMING VAN DE AKKERBOUWPRODUKTIE 354
5 . 5 . 1 . Z a a i z a a d 355 5.5.2. V e e v o e d e r 356 5 . 5 . 3 . C o n s u m p t i e 363 5.5.4. E x p o r t 366 5 . 5 . 5 . V e r w e r k e n d e i n d u s t r i e 372 5.5.6. D e i n v l o e d v a n d e m a r k t 379 5.6. D E AKKERBOUWPRODUKTIE 383 5 . 6 . 1 . D e b r u t o - a k k e r b o u w p r o d u k t i e 383 5 . 6 . 2 . D e n e t t o - a k k e r b o u w p r o d u k t i e 391
7 . 3 . D E SAMENSTELLING VAN DE NETTO-LANDBOUWPRODUKTIE . . 4 7 9
7 . 4 . NABESCHOUWING 4 8 3
SUMMARY 4 9 3 BIJLAGEN 4 9 7 NOTEN 5 5 5 VERANTWOORDING TABELLEN, GRAFIEKEN EN KAARTEN 6 2 1
L I J S T V A N T A B E L L E N T a b e l 1.1 H e t a a n t a l i n w o n e r s i n d e p r o v i n c i e G r o n i n g e n , 1 7 9 6 - 1 9 0 9 . I n d u i z e n d t a l l e n e n indexcijfers 22 2.1 L a n d b o u w a r e a a l e n g r o n d g e b r u i k : d e telling v a n 1807 v e r g e l e k e n m e t d e g r o n d b e l a s t i n g v a n 1816 e n d e statistiek v a n b e z a a i d e l a n d e n v a n 1817. I n h e c t a r e e n p r o c e n t e n 4 3 2.2 D e o p p e r v l a k t e g r o n d n a a r b e s t e m m i n g in 2 9 g e m e e n t e n , 1 8 1 3 1 8 1 7 . I n h e c t a -r e e n p -r o c e n t e n 4 8 2.3 D e o p p e r v l a k t e g r o n d n a a r b e s t e m m i n g v o l g e n s e e n t w e e t a l s t a t i s t i e k e n , d o o r H o f s t e e g e d a t e e r d o p ' 1 8 1 4 / 1 5 ' . I n h e c t a r e 4 9 2 . 4 D e o p p e r v l a k t e g r o n d n a a r b e s t e m m i n g , v o l g e n s d e o p m e t i n g e n t e n b e h o e v e v a n h e t k a d a s t e r (circa 1 8 2 8 ) . I n h e c t a r e e n p r o c e n t e n 60 2.5 D e o p p e r v l a k t e g r o n d n a a r b e s t e m m i n g in 1862. I n h e c t a r e 69 2.6 D e o p p e r v l a k t e b o u w l a n d , g r a s l a n d e n t u i n g r o n d in 1862. I n h e c t a r e e n p r o -c e n t e n 73 2.7 D e o p p e r v l a k t e g r o n d n a a r b e s t e m m i n g i n 1888. I n h e c t a r e e n p r o c e n t e n . . . 74 2.8 D e o p p e r v l a k t e g r o n d n a a r b e s t e m m i n g i n 1910. I n h e c t a r e e n p r o c e n t e n . . . 75 2.9 D e o p p e r v l a k t e g r o n d n a a r b e s t e m m i n g in 1 8 0 7 1 9 1 0 . I n h e c t a r e e n p r o c e n -t e n 77 2 . 1 0 D e j a a r l i j k s e g e m i d d e l d e t o e n a m e v a n h e t a r e a a l b o u w l a n d e n h e t a a n d e e l h i e r i n v a n d e v e r a n d e r i n g e n in d e b e s t e m m i n g e n d e v e r a n d e r i n g e n i n h e t t o t a l e a r e a a l b o u w l a n d e n g r a s l a n d . I n h e c t a r e 79 2.11 D e r e g i s t r a t i e v a n a k k e r b o u w g e w a s s e n i n d e Landboumstatisüek ( k o l o m I I ) e n d e statistiek v a n b e z a a i d e l a n d e n ( k o l o m I ) , i n 1862. I n h e c t a r e e n p r o c e n t e n . 8 6 2.12 D e o p p e r v l a k t e m a r k t b a r e g e w a s s e n , v o e d e r g e w a s s e n e n b r a a k , o p v i e r peilja-r e n in 1 8 2 8 - 1 9 1 0 . I n h e c t a peilja-r e e n p peilja-r o c e n t e n 90 2 . 1 3 D e o p p e r v l a k t e l a n d b o u w g r o n d i n g e b r u i k bij b e d r i j v e n in v e r s c h i l l e n d e g r o o t t e k l a s s e n , u i t g e d r u k t i n p e r c e n t a g e s v a n d e t o t a l e o p p e r v l a k t e l a n d b o u w -g r o n d i n -g e b r u i k bij b e d r i j v e n ^ 1 h e c t a r e , 1910 9 3 2 . 1 4 A a n t a l l a n d g e b r u i k e r s n a a r g r o o t t e k l a s s e n i n 3 4 g e m e e n t e n , 1 8 2 8 - 1 8 3 1 , 1862 e n 1910 96 2 . 1 5 A a n t a l l a n d g e b r u i k e r s n a a r g r o o t t e k l a s s e n i n d e p r o v i n c i e (57 g e m e e n t e n ) , 1862, 1888 e n 1910 96 2.16 H e t a a n t a l l a n d b o u w e r s v e r d e e l d n a a r h e t a a n d e e l b o u w l a n d i n d e t o t a l e o p -p e r v l a k t e b o u w - e n g r a s l a n d e n d e b e d r i j f s g r o o t t e . B i e r u m , 1888 103 2.17 O v e r z i c h t v a n m u l t i p l e regressie ( O L S ) v a n g r o n d g e b r u i k ( u i t g e d r u k t in p e r -c e n t a g e b o u w l a n d ) o p m e d i a l e b e d r i j f s g r o o t t e ( X I ) , p e r -c e n t a g e g r o n d in e i g e n g e b r u i k ( X 2 ) , k a d a s t r a l e h u u r w a a r d e p e r h e c t a r e ( X 3 ) e n h o o g t e l i g g i n g ( X 4 ) 119 2.18 K o o p p r i j z e n v a n b o e r d e r i j e n ^ 5 h e c t a r e i n d e g e m e e n t e n v a n h e t k l e i g e b i e d i n d e p e r i o d e 1 8 1 6 - 1 8 2 6 . I n g u l d e n s p e r h e c t a r e 122 2.19 G e m i d d e l d e k o o p p r i j z e n v a n b o e r d e r i j e n v a n ^ 4 h e c t a r e . I n g u l d e n s p e r h e c t a r e e n r e l a t i e v e g r o n d p r i j z e n ( 1 8 7 2 - 1 8 7 9 = 100) 125 2.20 G e w o g e n r e k e n k u n d i g g e m i d d e l d e v a n b e l a s t b a r e o p b r e n g s t e n k o o p p r i j z e n . I n g u l d e n s p e r h e c t a r e 128 3.1 V r o u w e l i j k e b e r o e p s b e v o l k i n g i n d e l a n d b o u w v o l g e n s d e Staats-landbouwcom-missievnn 1886 e n d e b e r o e p s t e l l i n g v a n 1889 139 3.2 M a n n e l i j k e b e r o e p s b e v o l k i n g v a n 16 j a a r e n o u d e r i n d e l a n d b o u w , 1849. . . 148 3.3 M a n n e l i j k e b e r o e p s b e v o l k i n g v a n 16 j a a r e n o u d e r i n d e l a n d b o u w , 1859. . . 149
T a b e l 3.4 M a n n e l i j k e b e r o e p s b e v o l k i n g i n d e l a n d b o u w v o l g e n s d e Landbouwstatistiek v a n 1862 e n d e b e r o e p s t e l l i n g v a n 1859 151 3.5 M a n n e l i j k e a g r a r i s c h e b e r o e p s b e v o l k i n g v a n 16 j a a r e n o u d e r , 1 8 1 5 - 1 9 0 9 . I n d u i z e n d t a l l e n e n indexcijfers 153 3.6 A a n t a l m a n n e l i j k e a g r a r i s c h e a c t i e v e n p e r 100 h a c u l t u u r l a n d , 1 8 1 5 / 2 8 - 1 9 1 0 . 154 3.7 A r b e i d s e x p l o i t a t i e s t a t u s : h e t a a n t a l z e l f s t a n d i g e b o e r e n e n l o o n a f h a n k e l i j k e l a n d a r b e i d e r s , 1 8 0 7 - 1 9 0 9 . I n h e t k l e i g e b i e d , h e t v e e n - e n z a n d g e b i e d e n d e p r o v i n c i e 158 3.8 E x p l o i t a t i e v a n g r o n d d o o r l a n d a r b e i d e r s p e r l a n d b o u w g e b i e d in 1 9 0 9 / 1 0 . . . 160 3.9 D a g l o n e n v a n v a s t e e n losse a r b e i d e r s in d e l a n d b o u w , o n g e w o g e n g e m i d d e l d e v a n g e m e e n t e h j ' k e o p g a v e n , 1 8 1 0 - 1 9 0 6 . I n c e n t e n p e r d a g e n in indexcijfers. . 187 3.10 Z o m e r d a g i o n e n v a n v a s t e e n losse a r b e i d s t e r s i n d e l a n d b o u w , o n g e w o g e n g e m i d d e l d e v a n g e m e e n t e l i j k e o p g a v e n , 1 8 1 0 - 1 9 0 6 . I n c e n t e n p e r d a g e n i n indexcijfers 196 3.11 J a a r i n k o m e n u i t l o o n a r b e i d v a n losse e n v a s t e u i t w o n e n d e a r b e i d e r s e n a r -b e i d s t e r s , 1 8 1 7 - 1 9 1 2 . I n g u l d e n s 2 0 0 3.12 R e l a t i e v e d a g l o n e n , j a a r i n k o m e n s , j a a r l o n e n e n g r o n d p r i j z e n in v i e r p e i l j a r e n : 1 8 1 7 , 1 8 6 2 , 1 8 8 8 e n 1910 ( 1 8 1 7 = 100) 2 0 2 4.1 O v e r z i c h t v a n m u l t i p l e regressie ( O L S ) v a n g r o n d g e b r u i k ( u i t g e d r u k t in p e r -c e n t a g e b o u w l a n d ) o p m e d i a l e b e d r i j f s g r o o t t e ( X I ) , p e r -c e n t a g e g r o n d in e i g e n g e b r u i k ( X 2 ) , k a d a s t r a l e h u u r w a a r d e p e r h e c t a r e ( X 3 ) , h o o g t e h g g i n g ( X 4 ) e n a r b e i d p e r 100 h e c t a r e ( X 5 ) 2 1 1 4.2 E x p l o i t a t i e k o s t e n i n d e V e e n k o l o n i a l e l a n d b o u w , in 1834 e n 1889 2 3 5 4.3 H o e v e e l h e i d slib a a n g e v o e r d v a n u i t d e D o l l a r d , 1 8 6 4 1 8 9 1 . I n s c h e e p s l a d i n -g e n v a n 30 m3 e n i n g u l d e n s 2 5 0 4 . 4 D e o p p e r v l a k t e g e d r a i n e e r d l a n d : d e t o t a l e o p p e r v l a k t e i n zes p e i l j a r e n e n d e g e m i d d e l d e j a a r l i j k s e t o e n a m e in vijf p e r i o d e n , 1 8 5 0 - 1 9 0 0 . I n h e c t a r e . . . . 2 8 0 5.1 D e r e l a t i e v e v e r d e l i n g v a n h e t a r e a a l m a r k t b a r e g e w a s s e n i n (a) h e t k l e i g e b i e d e n (b) h e t v e e n - e n z a n d g e b i e d in 1817, 1 8 3 2 / 3 4 , 1862, 1 8 8 8 / 9 0 e n 1 9 0 9 / 1 1 . I n p r o c e n t e n 3 0 2 5.2 G e m i d d e l d e b r u t o - o p b r e n g s t v a n m a r k t b a r e a k k e r b o u w g e w a s s e n i n d r i e tien-j a r e n - p e r i o d e n : 1 8 2 1 - 1 8 3 0 , 1 8 6 1 - 1 8 7 0 e n 1 9 0 1 - 1 9 1 0 . I n g u l d e n s p e r h e c t a r e ( l o p e n d e prijzen) 3 0 7 5.3 C o r r e l a t i e t u s s e n h e t a a n d e e l v a n v i e r h o o f d g r o e p e n v a n g e w a s s e n i n h e t t o t a l e a r e a a l m a r k t b a r e g e w a s s e n e n h e t p e r c e n t a g e b o u w l a n d , o p v i e r p e i l d a t a e n in (a) h e t k l e i g e b i e d e n (b) h e t v e e n - e n z a n d g e b i e d , u i t g e d r u k t in r 3 1 0 5.4 G e w o g e n g e m i d d e l d e g e w a s o p b r e n g s t e n p e r p e r i o d e v a n tien j a a r , 1 8 2 1 - 1 9 1 0 . I n h e c t o l i t e r p e r h e c t a r e e n p r o c e n t e n 3 5 0 5.5 G e w o g e n g e m i d d e l d e n v a n d e o o g s t o p b r e n g s t e n v a n d e m a r k t b a r e g e w a s s e n i n (a) h e t k l e i g e b i e d e n (b) h e t v e e n - e n z a n d g e b i e d i n 1 8 3 2 / 3 4 , 1862, 1 8 8 8 / 9 0 e n 1 9 0 9 / 1 1 . I n h e c t o l i t e r s e n k i l o g r a m m e n p e r h e c t a r e 3 5 1 5.6 T o e n a m e v a n d e d e o o g s t o p b r e n g s t e n v a n d e m a r k t b a r e g e w a s s e n in (a) h e t k l e i g e b i e d e n (b) h e t v e e n - e n z a n d g e b i e d in 1 8 3 2 / 3 4 - 1 8 8 8 / 9 0 e n 1 8 8 8 / 9 0 - 1 9 0 9 / 1 1 . I n p r o c e n t e n 352 5.7 H o e v e e l h e i d z a a i z a a d : g e w o g e n r e k e n k u n d i g e g e m i d d e l d e n v a n d e h o e v e e l h e -d e n i n 30 g e m e e n t e n i n 1851 - 1 8 6 2 . I n h e c t o l i t e r s p e r h e c t a r e 3 5 5 5.8 H o e v e e l h e i d o p h e t b e d r i j f v e r v o e d e r d e m a r k t b a r e a k k e r b o u w g e w a s s e n i n 1856 e n 1862, u i t g e d r u k t i n p e r c e n t a g e s v a n d e t o t a l e o o g s t o p b r e n g s t . G e w o -g e n r e k e n k u n d i -g e -g e m i d d e l d e n b e t r e f f e n d e respectievelijk 4 e n 20 -g e m e e n t e n . 357 5.9 O v e r z i c h t m u l t i p l e regressie ( O L S ) v a n v e e v o e d e r ( u i t g e d r u k t i n g u l d e n s p e r G V E ) o p g r o n d g e b r u i k , v e e d i c h t h e i d e n s a m e n s t e l l i n g v e e s t a p e l . S t e e k p r o e f v a n 2 0 g e m e e n t e n 361
L I J S T V A N T A B E L L E N T a b e l 5.10 C o n s u m p t i e e n o o g s t o p b r e n g s t v a n b r o o d g r a n e n in 1815-1821 e n 1 8 3 8 - 1 8 4 2 . 3 6 4 5.11 I m p o r t v a n h a v e r i n h e t V e r e n i g d K o n i n k r i j k e n u i t v o e r s a l d o ( e x p o r t - i m p o r t ) v a n h a v e r i n N e d e r l a n d . I n t o n n e n 367 5.12 V e r k o o p v a n s t r o i n v i e r g e m e e n t e n , 1888 377 5.13 N o m i n a l e e n reële b r u t o - a k k e r b o u w p r o d u k t i e i n h e t k l e i g e b i e d , h e t v e e n - e n z a n d g e b i e d e n d e p r o v i n c i e i n vijf p e i l p e r i o d e n 390 5 . 1 4 D e b r u t o - a k k e r b o u w p r o d u k t i e , d e h o e v e e l h e i d z a a i z a a d e n v e e v o e d e r e n d e n e t t o - a k k e r b o u w p r o d u k t i e . I n m i l j o e n e n g u l d e n s ( l o p e n d e p r i j z e n e n p r i j z e n v a n 1 8 6 1 - 1 8 7 0 ) e n i n indexcijfers 393 6.1 A a n t a l r u n d e r e n p e r 100 h e c t a r e c u l t u u r l a n d , 1 8 1 5 - 1 9 1 0 4 0 8 6.2 U i t e e n l o p e n d e g e g e v e n s b e t r e f f e n d e d e p r o d u k t i v i t e i t v a n h e t m e l k v e e , 1 7 8 6 - 1 9 1 0 4 2 2 6.3 M e l k g i f t bij s t a l v o e d e r i n g v a n 10 a 12 k o e i e n o p e e n b e d r i j f i n H o o g e z a n d in 1826 4 2 4 6.4 D e p o t e n t i ë l e o m v a n g v a n d e b o t e r p r o d u k t i e , 1 8 1 5 - 1 9 1 0 4 3 1 6.5 J a a r l i j k s e o n t v a n g s t e n v a n h e t b e d r i j f V a n d e r T u u k t e T i n a l l i n g e ( g e m e e n t e Baflo) u i t d e v e r k o o p v a n r u n d v e e , 1 8 5 8 / 5 9 1 9 1 4 / 1 5 . I n g u l d e n s e n i n i n -dexcijfers 4 5 5 6.6 E e n r a m i n g v a n d e b r u t o - p r o d u k t i e v a n d e r u n d v e e h o u d e r i j o p v i e r p e i l j a r e n . I n m i l j o e n e n g u l d e n s 4 5 6 7.1 D e n o m i n a l e e n reële n e t t o - l a n d b o u w p r o d u k t i e , o p v i e r p e i l d a t a . I n m i l j o e n e n g u l d e n s 4 7 3 7.2 G e m i d d e l d e , j a a r l i j k s e g r o e i v o e t e n v a n n e t t o - l a n d b o u w p r o d u k t i e (in p r i j z e n v a n 1861 -70) e n b e v o l k i n g , 1 8 1 5 - 1 9 1 0 4 7 4 7.3 G e m i d d e l d e , j a a r l i j k s e g r o e i v o e t e n v a n p r o d u k t i e , p r o d u k t i e f a c t o r e n e n p r o -d u k t i v i t e i t , 1 8 1 5 - 1 9 1 0 . I n p r o c e n t e n 4 7 6 7.4 G e m i d d e l d e , j a a r l i j k s e g r o e i v o e t e n v a n p r o d u k t i e e n p r o d u k t i v i t e i t i n d e p r o -v i n c i e G r o n i n g e n -v o l g e n s J . L . -v a n Z a n d e n , 1 8 1 0 - 1 9 1 0 . I n p r o c e n t e n 4 7 6 7.5 D e r e l a t i e v e o n t w i k k e l i n g v a n a r b e i d , l o n e n e n l o o n i n k o m e n , 1815 = 100. . . 4 7 9 7.6 H e t g r o n d g e b r u i k e n d e s a m e n s t e l l i n g v a n d e n e t t o p r o d u k t i e , 1 8 1 5 - 1 9 1 0 . I n p r o c e n t e n 4 8 0 7.7 S a m e n s t e l l i n g v a n d e b r u t o o n t v a n g s t e n v a n h e t b e d r i j f V a n d e r T u u k t e T i -n a l l i -n g e ( g e m e e -n t e Baflo), 1 8 5 8 - 1 9 1 5 . I -n p r o c e -n t e -n 4 8 2
L I J S T V A N G R A F I E K E N G r a f i e k 2 . 1 . D e o n t w i k k e l i n g v a n h e t a r e a a l m a r k t b a r e g e w a s s e n i n 1 8 1 7 - 1 9 1 0 . I n h e c t a r e . 87 2 . 2 . A a n t a l m a n n e l i j k e a r b e i d e r s p e r 100 h e c t a r e p e r bedrijfsgrootteklasse. F i n s t e r -w o l d e e n E e n r u m , o m s t r e e k s 1890 101 2 . 3 . A a n t a l G V E p e r 100 h e c t a r e p e r b e d r i j f s g r o o t t e k l a s s e . F i n s t e r w o l d e e n E e n -r u m , o m s t -r e e k s 1890 104 2 . 4 . A a n t a l m e l k k o e i e n p e r 100 r u n d e r e n . F i n s t e r w o l d e , E e n r u m , B e l l i n g w o l d e e n B i e r u m , o m s t r e e k s 1890 105 2 . 5 . K o o p p r i j z e n v a n b o e r d e r i j e n S 5 h e c t a r e i n h e t k l e i g e b i e d . I n g u l d e n s p e r h e c t a r e 121 3 . 1 . A a n t a l w e r k b o d e n v o l g e n s d e p e r s o n e l e b e l a s t i n g , 1 8 0 7 - 1 8 9 5 166 3.2. J a a r l o o n i n w o n e n d p e r s o n e e l , 1 7 4 0 - 1 9 1 4 . I n g u l d e n s 198 3 . 3 . D e v e r h o u d i n g t u s s e n d e g r o n d p r i j s e n h e t j a a r l o o n v a n i n w o n e n d p e r s o n e e l , 1 7 4 0 - 1 9 1 4 (de prijs v a n g r o n d , u i t g e d r u k t in h e t a a n t a l j a a r l o n e n ) 2 0 5 4 . 1 . V e r k o o p v a n c o m p o s t e n i e r d o o r d e s t a d G r o n i n g e n , 1 7 6 7 - 1 9 1 0 2 4 2 4 . 2 . H o e v e e l h e i d a a n g e k o c h t e k u n s t m e s t i n g u l d e n s p e r h a , p e r b e d r i j f s g r o o t t e k l a s -se. E e n r u m , o m s t r e e k s 1890 2 6 0 4 . 3 . A a n t a l z a a i w e r k t u i g e n v o o r p a a r d e n t r a c t i e p e r 100 h a g r a n e n , p e u l v r u c h t e n e n h a n d e l s g e w a s s e n , 1 8 7 7 - 1 9 0 4 2 6 8 5 . 1 . P r i j z e n v a n a k k e r b o u w p r o d u k t e n , 1 7 8 7 - 1 9 1 0 . I n g u l d e n s p e r h e c t o l i t e r . . . . 2 9 0 5.2. P r i j s i n d e x v a n a k k e r b o u w p r o d u k t e n ( P a a s c h e ) , 1861 - 1 8 7 0 = 100 2 9 8 5 . 3 . V o o r t s c h r i j d e n d e g e w o g e n v i j f j a r e n - g e m i d d e l d e n v a n d e a a n d e l e n v a n v i e r h o o f d g r o e p e n a k k e r b o u w g e w a s s e n i n h e t t o t a l e a r e a a l m a r k t b a r e g e w a s s e n , i n p r o c e n t e n 3 0 0 5.4. R e l a t i e v e g e w a s a a n d e l e n e n r e l a t i e v e p r i j z e n v a n a k k e r b o u w p r o d u k t e n . T i e n -j a r e n - g e r n i d d e l d e n , 1 8 6 1 - 1 8 7 0 = 100 3 0 5 5.5. G e r e g i s t r e e r d a r e a a l g r a n e n , 1 8 1 7 - 1 9 1 0 . I n h e c t a r e 3 1 1 5.6. G e r e g i s t r e e r d a r e a a l k o o l z a a d e n vlas, 1 8 1 7 - 1 9 1 0 . I n h e c t a r e 3 2 6 5.7. G e r e g i s t r e e r d a r e a a l b o n e n e n e r w t e n , 1 8 1 7 - 1 9 1 0 . I n h e c t a r e 3 3 6 5.8. G e r e g i s t r e e r d a r e a a l a a r d a p p e l e n , 1 8 1 7 - 1 9 1 0 . I n h e c t a r e 3 4 1 5.9. N e d e r l a n d s e e x p o r t v a n b o r d - e n k a a r t p a p i e r , 1 8 6 0 - 1 9 1 4 . I n t o n n e n 3 7 6 5.10. I n k o m s t e n u i t v e r k o o p v a n s t r o o p zes b e d r i j v e n , 1 8 6 0 - 1 9 1 0 . I n p r o c e n t e n v a n d e geldelijke o p b r e n g s t v a n d e v e r k o o p v a n d e k o r r e l o p b r e n g s t v a n g r a -n e -n 377 5 . 1 1 . D e b r u t o - a k k e r b o u w p r o d u k t i e , 1 8 1 7 - 1 9 1 0 3 8 8 6 . 1 . P r i j z e n v a n r u n d v e e h o u d e r i j p r o d u k t e n , 1 7 8 0 - 1 9 1 0 . I n g u l d e n s 4 0 2 6.2. E n k e l v o u d i g e prijsindices v a n r u n d v e e h o u d e r i j p r o d u k t e n e n d e s a m e n g e s t e l -d e p r i j s i n -d e x v a n a k k e r b o u w p r o -d u k t e n ( P a a s c h e ) , 1861 - 1 8 7 0 = 100 4 0 4 6 . 3 . D e o m v a n g v a n d e r u n d v e e s t a p e l i n d e p r o v i n c i e G r o n i n g e n , 1 8 0 0 - 1 9 1 0 . . . . 4 0 7 6.4. H o e v e e l h e i d a a n g e v o e r d e b o t e r a a n d e b o t e r h a l te G r o n i n g e n , 1 8 3 0 - 1 9 1 0 . I n k i l o g r a m m e n 4 3 5 6.5. A a n t a l v e r a c c i j n s d e r u n d e r e n e n k a l v e r e n , 1 8 0 7 - 1 9 1 0 4 4 3 6.6. E x p o r t v a n r u n d v e e , 1 8 3 3 - 1 8 8 0 4 5 2 6.7. H e t a a n t a l m e e r j a r i g e p a a r d e n in d e p r o v i n c i e G r o n i n g e n , 1 8 0 7 - 1 9 1 0 457 6 . 8 . H e t a a n t a l s c h a p e n (excl. l a m m e r e n ) in d e p r o v i n c i e G r o n i n g e n , 1 8 0 7 - 1 9 1 0 . . 4 6 2 6.9. E x p o r t v a n v e t t e s c h a p e n e n l a m m e r e n u i t d e g e m e e n t e A d u a r d , 1 8 5 0 - 1 8 8 0 . . 4 6 7
L I J S T V A N K A A R T E N K a a r t 1.1. D e g e m e e n t e n v o l g e n s d e g r e n z e n v a n 1826 2 8 1.2. D e l a n d b o u w g e b i e d e n v o l g e n s d e i n d e l i n g v a n 1 9 0 8 - 1 9 1 2 30 1.3. D e d i s t r i c t e n 31 2 . 1 . H e t a a n d e e l b o u w l a n d in h e t t o t a l e a r e a a l b o u w - e n g r a s l a n d , 1 8 0 7 - 1 9 1 0 . I n p r o c e n t e n 81 2 . 2 . D e t o e n a m e v a n h e t a r e a a l b o u w l a n d i n d e p e r i o d e 1 8 2 8 - 1 9 1 0 . I n p r o c e n t e n v a n h e t a r e a a l b o u w l a n d i n 1828 82 2 . 3 . M e d i a l e b e d r i j f s g r o o t t e i n 1862 e n 1910. I n h e c t a r e 9 4 2.4. V e r a n d e r i n g in m e d i a l e b e d r i j f s g r o o t t e i n 1 8 6 2 - 1 9 1 0 . I n h e c t a r e 9 8 2 . 5 . O p p e r v l a k t e l a n d b o u w g r o n d i n e i g e n g e b r u i k , u i t g e d r u k t i n p r o c e n t e n v a n d e t o t a l e o p p e r v l a k t e l a n d b o u w g r o n d . I n 1862 e n 1910 108 2 . 6 . O p p e r v l a k t e b e k l e m d e l a n d b o u w g r o n d , u i t g e d r u k t in p r o c e n t e n v a n d e t o t a l e o p p e r v l a k t e l a n d b o u w g r o n d , 1862 112 2 . 7 . B e l a s t b a r e o p b r e n g s t v a n b o u w - e n g r a s l a n d v o l g e n s k a d a s t r a l e s c h a t t i n g e n , in 1 8 1 2 - 1 8 2 6 e n 187 7 - 1 8 8 1 . I n g u l d e n s p e r h e c t a r e 131 2.8. T o e n a m e b e l a s t b a r e o p b r e n g s t v a n b o u w - e n g r a s l a n d in 1 8 1 2 / 2 6 - 1 8 7 7 / 8 1 . I n p r o c e n t e n v a n d e b e l a s t b a r e o p b r e n g s t in 1 8 1 2 - 1 8 2 6 132 3 . 1 . A a n d e e l v a n a m b t e n a r e n , a m b a c h t s l i e d e n e n ' b e d r i j v e n o n d e r d e v o r i g e n i e t b e g r e p e n ' i n h e t t o t a a l a a n t a l b e r o e p e n , 1807 141 3.2. A a n t a l ' a r b e i d e r s of d a g l o n e r s ' in d e t e l l i n g v a n 1807 p e r 100 h a c u l t u u r g r o n d . 142 3 . 3 . A a n t a l a g r a r i s c h a c t i e v e m a n n e n p e r 100 h a c u l t u u r g r o n d , 1 8 1 5 - 1 9 0 9 155 3.4. Z o m e r d a g i o n e n v a n a r b e i d e r s in c e n t e n , 1 8 1 0 - 1 8 9 8 188 3 . 5 . J a a r i n k o m e n v a n u i t w o n e n d e l a n d a r b e i d e r s , 1906. I n g u l d e n s 2 0 1 4 . 1 . H e t k u n s t m e s t g e b r u i k in 15 G r o n i n g s e g e b i e d e n i n 1 8 9 8 e n 1907. I n a a n t a l k g k u n s t m e s t p e r h a c u l t u u r g r o n d 2 5 7 4 . 2 . A a n t a l z a a i w e r k t u i g e n v o o r p a a r d e n t r a c t i e p e r 100 h a g r a n e n , p e u l v r u c h t e n e n h a n d e l s g e w a s s e n . I n 15 G r o n i n g s e g e b i e d e n , 1905 2 6 8 4.3 A a n t a l w a t e r m o l e n s i n 1812 • • • 2 7 4 5 . 1 . C o n c e n t r a t i e g e t a l l e n h a v e r 3 1 4 5.2. C o n c e n t r a t i e g e t a l l e n g e r s t 3 1 8 5 . 3 . C o n c e n t r a t i e g e t a l l e n t a r w e 3 2 0 5.4. C o n c e n t r a t i e g e t a l l e n r o g g e 321 5 . 5 . C o n c e n t r a t i e g e t a l l e n k o o l z a a d 3 2 8 5.6. C o n c e n t r a t i e g e t a l l e n vlas 3 3 4 5 . 7 . C o n c e n t r a t i e g e t a l l e n b o n e n 3 3 8 5.8. C o n c e n t r a t i e g e t a l l e n a a r d a p p e l e n 3 4 3 6 . 1 . A a n t a l r u n d e r e n p e r 100 h e c t a r e c u l t u u r l a n d 4 0 9 6.2. S a m e n s t e l l i n g v a n d e r u n d v e e s t a p e l , 1862 4 1 6 6 . 3 . H o e v e e l h e i d v e r w e r k t e m e l k i n z u i v e l f a b r i e k e n 4 4 2 6.4. A a n t a l p a a r d e n p e r 100 h e c t a r e c u l t u u r l a n d 4 5 8 6 . 5 . A a n t a l s c h a p e n p e r 100 h e c t a r e c u l t u u r l a n d 4 6 3
L I J S T VAN B I J L A G E N Bijlage 2 . 1 ( a ) . M e t r i e k e e q u i v a l e n t e n v a n o u d e l a n d m a t e n 4 9 7 2.1 ( b ) . G e w o g e n g e m i d d e l d e n v a n m e t r i e k e e q u i v a l e n t e n 5 0 3 2 . 2 . D e o p p e r v l a k t e b o u w l a n d e n g r a s l a n d v o l g e n s d e telling v a n 1807 e n d e o p p e r v l a k t e c u l t u u r l a n d v o l g e n s d e g r o n d b e l a s t i n g i n 1816, i n h e c t a r e . . . . 5 0 5 2 . 3 . D e o p p e r v l a k t e g r o n d i n 29 g e m e e n t e n v o l g e n s d e o p 1-1-1812 i n g e v o e r d e Contribution Foncière, i n h e c t a r e 507 2 . 4 . D e o p p e r v l a k t e b e z a a i d e l a n d e n (1817) e n d e o p p e r v l a k t e bebouwde landen v o l g e n s d e d o o r H o f s t e e g e b r u i k t e b r o n 5 0 8 2 . 5 . D e o p p e r v l a k t e g r o n d bij d e i n v o e r i n g v a n h e t k a d a s t e r (circa 1 8 2 8 ) , i n h e c -t a r e 5 1 0 2.6. D e o p p e r v l a k t e g r o n d in 1862, i n h e c t a r e 5 1 2 2.7. D e o p p e r v l a k t e g r o n d i n 1888, i n h e c t a r e 5 1 4 2.8. D e o p p e r v l a k t e g r o n d in 1910, i n h e c t a r e 5 1 6 2.9. G r o n d p r i j z e n 5 1 8 3 . 1 . M a n n e l i j k e a g r a r i s c h e b e r o e p s b e v o l k i n g , 1 8 0 7 - 1 8 1 5 5 2 2 3.2. M a n n e l i j k e a g r a r i s c h e b e r o e p s b e v o l k i n g , 1 8 1 5 - 1 9 0 9 5 2 4 3.3. D e v r o u w e l i j k e a g r a r i s c h e b e r o e p s b e v o l k i n g b o v e n d e 16 j a a r 5 2 6 3.4. J a a r l o n e n v a n i n w o n e n d p e r s o n e e l , 1 7 4 0 - 1 9 1 4 5 2 8 5 . 1 . P r i j z e n v a n a k k e r b o u w p r o d u k t e n , 1 7 8 7 - 1 9 1 0 . I n g u l d e n s 5 3 2 5.2. A r e a a l e n h e c t a r e - o p b r e n g s t e n v a n m a r k t b a r e a k k e r b o u w g e w a s s e n i n d e p r o v i n c i e G r o n i n g e n , 1 8 1 7 - 1 9 1 0 . I n h a , h l / h a e n k g / h a 5 3 9 5.3. B r u t o - g e l d e l i j k e a k k e r b o u w p r o d u k t i e , 1 8 1 7 - 1 9 1 0 5 4 6 6 . 1 . P r i j z e n v a n r u n d v e e e n b o t e r , 1 7 8 0 - 1 9 1 0 . I n g u l d e n s 5 4 9 6.2. A a n t a l g e r e g i s t r e e r d e r u n d e r e n , s c h a p e n e n p a a r d e n , 1 8 0 0 - 1 9 1 0 552
1. I N L E I D I N G
Deze studie gaat over het tempo, het ritme en de richting van de agrari-sche produktie in Groningen in de negentiende eeuw. Het onderzoek is er niet alleen op gericht om de ontwikkeling van produktie en produktivi-teit te meten, maar vooral ook op het verklaren van het hoe en waarom van het agrarische produktieproces. Centraal staat de vraag naar de ach-tergrond van de dynamiek die in de agrarische ontwikkeling valt waar te nemen: het hoe en waarom van veranderingen in produktiviteit, in de samenstelling van het produktiepakket en in de wijze van produceren.
Het onderzoek is ontstaan uit een belangstelling naar de verscheiden-heid die zich in de agrarische produktie in ruimte en tijd voordeed en nog steeds voordoet. Uit agrarisch-historisch onderzoek van de laatste 20 jaar is duidelijk geworden dat de Nederlandse landbouw in de periode vóór de agrarische depressie van 1878-1894 heel wat minder statisch was dan lang is verondersteld.1 Tegelijkertijd bleek dat er in de negentiende
eeuw nogal wat regionale verschillen in de omvang van de produktiegroei bestonden. Zo steeg de agrarische produktie in de Oostnederlandse pro-vincies in de periode 1810-1880 veel sterker dan in de kustpropro-vincies.2
Deze verschillen in groei zijn niet uitsluitend te herleiden tot verschillen in het fysisch-geografisch milieu. De landbouw in de vruchtbare kustpro-vincies vertoonde weliswaar een geheel andere produktiegroei dan de landbouw in de fysisch arme landprovincies, maar ook tussen min of meer vergelijkbare kustprovincies deden zich grote verschillen in agrarische groei voor. Zo bedroeg de toename van de bruto-produktie in de provincie Groningen in de periode 1810-1850 ruim twee maal zo veel als in de in fysisch opzicht vergelijkbare provincie Friesland.3 Op dezelfde wijze valt
ook in de wijze van produceren een grote verscheidenheid waar te nemen. In de negentiende eeuw ontwikkelde het grondgebruik zich in vergelijkba-re kustprovincies uiteenlopend. Bleef het aandeel van grasland in het totale cultuurareaal in Friesland gelijk, in Groningen nam dit juist sterk af.4 Dit
duidt er op dat grondgebruik en produktiviteit afhankelijk waren van nog andere factoren dan alleen het fysisch-geografisch milieu. Een starre fy-sisch-deterministische verklaring van de agrarische verscheidenheid lijkt dan ook tekort te schieten.
In veel Nederlandse agrarisch-historische studies worden veranderin-gen in de produktiviteit en in de wijze van produceren dan ook in verband gebracht met economische omstandigheden. Er wordt van uitgegaan dat boeren volgens een bepaalde logica op veranderingen in de economische verhoudingen reageren. De precieze inhoud van deze 'logica' is afhanke-lijk van de vooronderstellingen die worden gemaakt ten aanzien van het gedrag van de boeren. De ene onderzoeker veronderstelt een streven naar bestaanszekerheid5, anderen gaan uit van een streven naar maximale
1. I N L E I D I N G
peasants dan wel 'profit-maximizers' gaat, in feite is de gedachtengang steeds dezelfde: er wordt van uitgegaan dat het gedrag van de boeren een zekere rationaliteit vertoont en op grond daarvan wordt 'verklaard' hoe veranderingen in de economische omstandigheden tot veranderingen in de produktie hebben geleid.
Toch lijkt bij het verklaren van de verscheidenheid in de agrarische produktie ook iedere eenvoudige economisch-deterministische invalshoek, waarbij uitsluitend wordt uitgegaan van de dwingende en allesoverheer-sende invloed van vraag- en aanbodschema's, op het eerste gezicht bij voorbaat gedoemd te mislukken. Uit de Nederlandse agrarische geschie-denis zijn immers verschillende contraire reacties van boeren op marktont-wikkelingen bekend.8 Ook uit hedendaags onderzoek is duidelijk
gewor-den dat economische omstandighegewor-den niet op een unilineaire en dwin-gende wijze de aard en dynamiek van de landbouwbedrijven vastleggen. Binnen één en dezelfde situatie blijken meer ontwikkelingsprocessen moge-lijk te zijn.9
Binnen de geschiedwetenschap heeft vooral de socioloog E.W. Hofstee scherpe kritiek geleverd op het uitgangspunt van de economisch-rationeel handelende boer. In zijn benadering staan niet de economische omstan-digheden en de daarnaar handelende 'homo economicus' centraal, maar de sociale groep waarvan de boer deel uitmaakt. Volgens hem zijn het uiteindelijk de opvattingen van de groep die gestalte geven aan de 'be-drijfsstijl' en die het ontwikkelingsproces sturen. Hij paste zijn theorie toe op de provincie Groningen, waar de landbouw zich ogenschijnlijk op een zeer markt-contraire wijze ontwikkelde. In deze provincie specialiseerden de boeren zich volgens hem in de negentiende eeuw in de akkerbouw, terwijl deze bedrijfstak ten opzichte van de veehouderij met een relatief slechte prijsontwikkeling op de afzetmarkten te kampen had. Van een eco-nomisch-rationeel handelen zou dan ook geen sprake zijn geweest. In de opvatting van Hofstee hadden de Groningse boeren een in economisch opzicht onverstandige beslissing genomen door zich kost wat kost op de akkerbouw te oriënteren. Zijn these luidde dat de dynamiek van de Gro-ningse landbouw alleen valt te begrijpen indien men rekening houdt met de 'sociaal-culturele ontwikkeling'.10
Hofstee's these dat de Groningse boeren in de negentiende eeuw in feite de verkeerde keuze hebben gemaakt, heeft sinds de publikatie ervan in 1985 een bizarre actualiteit gekregen. Het is immers vooral de Groningse akkerbouw die op dit moment wordt getroffen door de sinds dat jaar in-gezette prijsdaling van granen. Omdat het huidige grondgebruik in Noord-Nederland voor een deel als een erfenis van het verleden is op te vatten11, lijkt ook de huidige crisis in de regionale landbouw samen te
hangen met beslissingsprocessen in het verleden en lijkt de negentiende-eeuwse vergissing wel erg verstrekkende gevolgen te hebben gekregen.
Dit boek is in zekere zin te beschouwen als een revisionistische kritiek op Hofstee's benadering van de Groningse agrarische geschiedenis. Niet
alleen wordt forse kritiek geleverd op de wijze waarop door hem historische data zijn gereconstrueerd, maar er zal ook worden getracht aan te tonen dat markten wèl invloed hadden op de ontwikkeling van de landbouw in Groningen en dat het handelen van de boeren nog zo irrationeel niet was. Mijn 'antithese' is dat de dynamiek van de Groningse landbouw al-leen valt te begrijpen indien rekening wordt gehouden met economische verhoudingen. Onder de economische variabelen die de landbouw be-ïnvloedden reken ik overigens in tegenstelling tot Hofstee niet alleen het prijsniveau op de markten van agrarische produkten, maar ook het aan-bod en de prijs van de produktiefactoren grond en arbeid. Verder wordt kritiek geleverd op het door Hofstee geschetste beeld van een ommekeer in de produktierichting van de Groningse landbouw. Was hij van mening dat zich in de negentiende eeuw een omschakeling van veehouderij naar akkerbouw had voorgedaan, ik karakteriseer het ontwikkelingsproces lie-ver als de intensilie-vering van een gemengd bedrijf dat in hoofdzaak akker-bouwprodukten op de markt bracht.
In deze studie is dus gekozen voor een dieptestudie van het agrarische ontwikkelingsproces in één provincie. De geschiedenis van de provincie Groningen is een bijzonder geval en dit maakt haar in analytisch opzicht juist interessant: het is immers de uitzondering die een scherp inzicht biedt
in de wijze waarop, en de omstandigheden waarin agrarische verande-ringsprocessen plaatsvonden. Deze argumentatie speelde ook mee in de keuze voor een onderzoek naar de negentiende eeuw: van deze periode was immers bekend dat de Groningse landbouw zich op een unieke wijze ontwikkelde.
In deze inleiding zal ik de opzet van mijn studie nader verhelderen door eerst een overzicht van de historiografie te geven en vervolgens in te gaan op de theorieën die als uitgangspunt voor mijn analyse dienden. Tenslotte volgt een nadere kennismaking met het onderzoeksgebied door de be-stuurlijke indeling en de bodemgesteldheid van de provincie Groningen te bespreken.
1.1. HISTORIOGRAFIE VAN EEN DISCUSSIE
In de agrarisch-historische literatuur heeft de ontwikkeling van de land-bouw in Groningen vooral de aandacht getrokken door de al genoemde verschuiving in het grondgebruik.12 In de loop van de achttiende en
ne-gentiende eeuw nam de oppervlakte bouwland toe ten koste van het gras-land. Daarmee week de provincie - althans in de negentiende eeuw - af van de trend in de rest van Nederland, waar het areaal bouwland gemid-deld gesproken juist afnam. De achtergronden van deze ontwikkeling zijn in de periode na 1946 aanleiding geworden tot een discussie, die tot in de jaren '80 heeft voortgeduurd. Over twee aspecten van de veranderingen in het Groningse grondgebruik bestaat onduidelijkheid:
1.1. H I S T O R I O G R A F I E
- de oorzaken van de verschuiving in de verhouding bouwland-grasland; - de aard van de veranderingen in het grondgebruik: weerspiegelde de toename van het areaal bouwland nu een omschakeling van een veehou-derij- naar een akkerbouwbedrijf, of een intensivering van een gemengd bedrijf?
Vrij lang heeft men verondersteld dat het ging om een omschakeling van veehouderij naar akkerbouw, een proces waartoe de rundveepest van
1768-1773 aanleiding zou hebben gegeven en dat zou zijn gestimuleerd door de hoge graanprijzen tegen het eind van de achttiende eeuw.13 In
1946 kwam de socioloog E.W. Hofstee echter met een nieuwe interpretatie. De verschuiving in het grondgebruik zou zijn veroorzaakt door een gewij-zigd groepsideaal van de landbouwers, waardoor aan het akkerbouwbe-drijf een hogere sociale status werd toegekend en dit beakkerbouwbe-drijfstype een voor-beeld werd om na te volgen. Noch de veepest, noch de hoge graanprijzen konden volgens hem de verschuiving van grasland naar bouwland verkla-ren.14 Deze these is sindsdien niet zonder kritiek gebleven. B.H. Slicher
van Bath15, A.G.J. Dietvorst16 en J.D.H. Harten17 leverden in de jaren
'50 en '60 kritiek op Hofstee's 'sociologische' theorie, en stelden dat bij de uitbreiding van het bouwland economische factoren doorslaggevend waren geweest. J.M.G. van der Poel kritiseerde het beeld van een ontwik-keling van veehouderij naar akkerbouw; volgens hem ging het om een intensivering van een al bestaand akkerbouwpatroon.18 Hofstee
ant-woordde in 1985 met een monografie, waarin hij zijn stelling andermaal verdedigde.19
In de discussie worden steeds drie elementen genoemd: de achttiende-eeuwse veepesten, de ontwikkeling van de graanprijzen en de sociale status van de Groningse akkerbouwers. Hieronder zal ik deze drie onderwerpen kort bespreken.
1.1.1. De achttiende-eeuwse veepesten
De opvatting, dat de oorzaak van de verschuiving van grasland naar bouwland in de achttiende-eeuwse runderpesten moet worden gezocht, heeft een lange traditie. Men heeft lang verondersteld dat de in de acht-tiende eeuw herhaaldelijk terugkerende veepesten voor de landbouwers aanleiding waren om de akkerbouw uit te breiden. Door de massale sterfte onder het rundvee was men niet in staat het grasland in voldoende mate te bezetten en dit was voor de boeren de reden om het te scheuren en het akkerareaal uit te breiden. De veesterfte werkte hierbij als een soort systeemschok: de landbouwers, die zich voordien in hun bedrijfsvoering hadden laten leiden door traditie, werden zich er nu plotseling van bewust dat ook een andere manier van landbouwen mogelijk was en dat deze zelfs winstgevender was. Deze opvatting was in de negentiende eeuw sterk verbreid. Een typisch voorbeeld is de mening van N. Westendorp in een brief uit 1827. Volgens deze predikant en geschiedkundige was er tot het
midden van de achttiende eeuw sprake van dezelfde 'wijze van bebouwing en veeweiderij':
'Tot omtrent dien tijd teelde men alleen granen op de zandgronden, leven-de in leven-de verbeelding dat leven-de kleilanleven-den en lage lanleven-den daartoe of ongeschikt waren, of opgebroken en omgeploegd zijnde niet weder te gras wilden. Een treurig toeval overtuigde de landeigenaren en meijers van het tegendeel, namelijk de verschrikkelijke veesterfte, welke herhaalde malen achter elk-ander de rijke stallingen of kudden onzer landelijk bewoners trof, zoodat het eindelijk niet meer mogelijk was de kleilanden en weidelanden met rundvee te beslaan... De nood dreef derhalve de eigenaren er toe om de meijeren het opbreken der landerijen naar welgevallen toe te laten, en daar-bij, noch op het land-regt, noch op het gewoonte-regt te zien. Van dit oo-genblik af aan, verkeerde een groot gedeelte dier landen in kostelijke en vruchtbare korenvelden, welke de welvaart en den rijkdom der provincie grootendeels bevorderden'.2 0
Kort daarvoor, in 1819 en 1825, had ook de Groningse hoogleraar in de landhuishoudkunde J.A. Uilkens zich in dergelijke termen uitgelaten: de veeziekte was eerst wel 'noodlottig' geweest maar in de gevolgen toch 'weldadig', omdat ze tot een breuk met de traditie had geleid. Door de nood gedwongen was men tot een beter landbouwstelsel gekomen.21 GJ.
Bacot, predikant te Eenrum, had zich eveneens al in het begin van de negentiende eeuw op soortgelijke wijze uitgelaten. De veepest was - in de woorden waarmee Uilkens diens mening weergaf - 'de aanleidende oorzaak van de bloei des landelijke stands' geweest, en 'het middel in het altoos wijs en weldadig Godsbestuur om de boer de oogen te openen'.22
Uilkens is vermoedelijk de bron geweest voor tal van schrijvers in de negentiende en twintigste eeuw. Bij H. Dijkema, die in 1851 het eerste overzichtswerk over de geschiedenis van de Groningse landbouw schreef, vindt men dezelfde opvatting.23 Ook in de verslagen van
landbouworgani-saties als het Genootschap ter Bevordering van de Nijverheid24 en het
Landhuishoud-kundig Congres25 keerde de opvatting terug dat de veesterfte de oorzaak
was van de omzetting van grasland in bouwland. Opmerkelijk is dat men daarbij, in navolging van Uilkens, steeds de derde achttiende-eeuwse vee-pest op het oog had: de veevee-pest in de periode 1768-1773. Blijkbaar hadden de eerste twee runderpesten, in de perioden 1714-1721 en 1744-1746, geen structurele gevolgen voor de landbouw gehad. Tenslotte kunnen we ook in het handboek van Z.W. Sneller over de geschiedenis van de Nederland-se landbouw lezen, dat de landbouwers op de zeeklei ten gevolge van de derde veepest tegen wil en dank met de 'sleur' braken en de akkerbouw uitbreidden.26
Matthey wijst er echter op dat de derde veepest vermoedelijk de minst schadelijke van het achttiende-eeuwse drietal was. De terugval in de rund-veestapel zou volgens hem minder ernstig zijn geweest dan bij de eerste twee veepesten.27 Verder heeft Hofstee er herhaaldelijk op gewezen, dat
1.1. H I S T O R I O G R A F I E
de verschuiving in het grondgebruik zich voornamelijk in de negentiende eeuw heeft voorgedaan - veel later dus dan de derde veepest.28 Volgens
hem daalde het aandeel van grasland in het totale cultuurareaal van 63% in 1815 tot 33% in 1885.29 Ook Slicher van Bath wees erop dat de
omscha-keling later kwam dan de veepesten. Volgens hem hebben de veepesten in West-Europa niet tot structurele wijzigingen in de landbouw geleid. De omvang van de veestapel herstelde zich na de epidemieën immers snel, mede door de hoge veeprijzen na de sterfte.30
Inderdaad ligt het niet erg voor de hand om de oorzaak van de ne-gentiende-eeuwse uitbreiding van het akkerareaal in de achttiende-eeuw-se veepesten te zoeken. Dit neemt niet weg dat in de achttiende eeuw ten gevolge van de veepesten (tijdelijk) wel meer bouwland is aangelegd. Van der Poel31 en Abma32 wijzen erop dat tijdens de eerste en tweede veepest
grasland is gescheurd. Verder is het natuurlijk in principe mogelijk, dat de veeziekte de verschuiving van grasland naar bouwland kan hebben geïnitieerd en dat in een later stadium andere omstandigheden het proces hebben gestimuleerd. Zo stelt Harten!3 dat de derde veepest de
'oorspron-kelijke aanleiding' is geweest, hetgeen volgens hem zou blijken uit de be-moeiingen van de overheid met het zetten van watermolens in deze perio-de. Hofstee heeft echter ook deze opvatting bestreden.34 Hij meende dat
de watermolens pas na de derde veepest zijn gebouwd en dat er dus geen sprake kan zijn geweest van een initiërende functie van de veepest in de omzetting van grasland in bouwland.
Een definitiefoordeel over de rol van de veepesten in de achttiende-eeuwse
veranderingen in de verhouding bouwland-grasland is alleen mogelijk aan de hand van kwantitatieve gegevens over de rundveestapel en het grond-gebruik. In deze studie waarin de negentiende-eeuwse veranderingen in het
grondgebruik worden onderzocht, wordt verder geen aandacht aan de achttiende-eeuwse veepesten besteed. Ik acht het tijdsverschil tussen beide gebeurtenissen te groot om van een causaal verband te kunnen spreken. Wel zal uitvoerig worden ingegaan op de plaats van de rundveehouderij in het gemengde bedrijf en de functie van het vee in de produktie van stalmest. Opmerkelijk is wel dat in de discussie over de veepesten nau-welijks aandacht is besteed aan deze aspecten van de bedrijfsvoering. Er wordt steevast van uitgegaan dat minder vee tot meer bouwland leidde, terwijl dat natuurlijk nog maar de vraag is. Voor meer bouwland was immers meer mest nodig en indien dit niet van buiten de landbouw kon worden aangekocht, dan was er uiteindelijk toch ook meer rundvee nodig? Vooral op de lange termijn is een positief verband tussen de rundveestapel en het aandeel bouwland eigenlijk zeer aannemelijk. Een tijdelijke uitbrei-ding van het areaal bouwland hoeft nog niet direct tot een achteruitgang in de bodemvruchtbaarheid te hebben geleid, maar bij een langduriger uitbreiding van het areaal bouwland was uiteindelijk toch een extra mest-gift nodig om de bodemvruchtbaarheid te behouden.
1.1.2. Graanprijzen
Ook de opvatting dat relatief hoge graanprijzen de omzetting van gras-land in bouwgras-land stimuleerden, heeft een lange traditie. Na ongeveer 1775 stegen de graanprijzen aanzienlijk; ze bereikten een voorlopig hoogtepunt in de jaren rond 1800. Uilkens wees er al in 1819 op dat de directe aanlei-ding weliswaar de veepest was, maar dat verdere omzetting werd gestimu-leerd doordat 'bouwen veel voordeeliger dan veehouden was'.35 Lange
tijd was men van mening dat de door de veepest geïnitieerde omzetting een 'zegen' werd dankzij de hoge graanprijzen van eind achttiende en begin negentiende eeuw.36 Het is echter met name Slicher van Bath, die
de omschakeling uitsluitend uit het verloop van prijzen meent te kunnen verklaren. Volgens hem kan de derde veepest niet tot een structurele wijzi-ging in het grondgebruik hebben geleid. Slicher plaatst de transformatie in een Westeuropese context: ook elders werd in de periode 1750-1850 grasland omgezet in bouwland.37 De verschuiving in het grondgebruik
is volgens hem als één van de kenmerken van de opgaande conjunctuur te zien. De overgang in Groningen was dus geenszins uniek. Hij ziet de prijsverhouding tussen akkerbouw- en veehouderijprodukten als de be-langrijkste oorzaak van verschuivingen in het grondgebruik. In de periode van opgaande agrarische conjunctuur, die door hem in de periode
1750-1850 wordt gedateerd, bleef de ontwikkeling van de veehouderijprij-zen achter bij die van de granen en dit leidde in verschillende gebieden van West-Europa tot uitbreiding van het areaal bouwland. Omgekeerd ontwikkelden de graanprijzen zich in de voorafgaande periode 1650-1750 juist ongunstig ten opzichte van de veeteeltprijzen. Dit leidde in deze
pe-riode van agrarische depressie tot omzetting van bouwland in grasland.38
Eigenlijk gaat het om een nogal eenvoudig verklaringsmodel. Er wordt alleen rekening gehouden met de vraagzijde van de economie: de markt voor agrarische produkten. Verder wordt verondersteld dat de boeren die produktierichting kiezen, die op deze markt de beste prijsontwikkeling laat zien. Het is dus de markt die bepaalt welke produkten worden voort-gebracht. Er wordt verondersteld dat de landbouwer volledig op de hoogte is van de prijsverhoudingen en dat hij rationeel-economisch naar deze informatie handelt.
Uit de studies van J.A. Faber en J. Bieleman is echter duidelijk gewor-den dat er niet altijd sprake is van een directe samenhang tussen de prijsverhoudingen op de afzetmarkten en het grondgebruik. Faber toont aan dat in Friesland na 1750, dus in de periode van relatief gunstige graanprijzen, sprake was van een uitbreiding van de veestapel en een in-krimping van het areaal bouwland.39 Ook in de periode 1650-1750 zouden
er aanwijzingen zijn dat de Friese landbouw zich anders gedroeg dan de door Slicher van Bath aangeduide ontwikkeling in het grondgebruik. De weinige gegevens die er voor Friesland zijn, wijzen juist op een uitbreiding van de akkerbouw in deze periode, terwijl, zoals juist is opgemerkt, de
1.1. H I S T O R I O G R A F I E
akkerbouwprijzen zich toen relatief ongunstig ontwikkelden.40
Uit de studie van Bieleman over de landbouw op het Drentse zand blijkt eveneens dat er, althans in de periode vóór 1800, geen directe samenhang was tussen de prijsverhoudingen op de afzetmarkten en het grondgebruik. Na 1660 werd in Midden- en Oost-Drenthe de rundveestapel en de export van ossen ingekrompen en de akkerbouwproduktie geïntensiveerd - on-danks de voor rundvee relatief gunstige prijsontwikkeling. Deze contraire reactie geeft aan dat de Drentse boeren zich toen in eerste instantie niet lieten leiden door de prijsverhouding op de markt voor agrarische produk-ten, maar dat voor hen ook andere motieven hebben gespeeld. Bieleman verklaart de overgang naar de roggeteelt dan ook uit een toename van de reële belastingdruk, waardoor de landbouwers gedwongen waren het grondgebruik te intensiveren.41 Ten aanzien van de negentiende eeuw is
er echter wèl een duidelijke samenhang te onderkennen in de specialisatie van het Drentse bedrijf en de ontwikkeling van de agrarische prijzen. Het intensieve veredelingsbedrijf, dat op het produceren van zuivel en varkens was gericht, ontstond in een periode van relatief gunstige prijzen van deze produkten. In deze bedrijfsvorm werden de relatief goedkope akkerbouw-produkten minder naar de markt gebracht en in toenemende mate op het bedrijf aan het vee vervoederd. Doch ook in deze periode bepaalden de prijsverhoudingen op de markt niet vóór alles de produktierichting. Bieleman toont aan dat de gunstige prijsontwikkeling van zuivel en var-kensvlees uitstekend paste in de lokale omstandigheden. In de negentiende eeuw nam het aanbod van arbeid sterk toe, terwijl tegelijkertijd de gemid-delde bedrijfsgrootte afnam. De bedrijfsvorm moest in een dergelijke con-stellatie wel geïntensiveerd worden teneinde de boeren voldoende inko-men te verschaffen. Dus naast de prijsverhoudingen op de afzetmarkten was ook de specifieke structuur van de Drentse landbouw en het aanbod van produktiefactoren van belang.42
De zojuist beschreven ontwikkelingen in Friesland en Drenthe doen de vraag opkomen of er in Groningen in de achttiende en negentiende eeuw wel een samenhang was tussen het grondgebruik en de prijsontwikkeling op de markten voor agrarische produkten. Hofstee meende van niet en wees er onder andere op dat in de tweede helft van de achttiende eeuw de ontwikkeling van de graanprijzen niet gunstiger was dan die van vee-teel tprodukten.43 Na 1818, en vooral na 1850 zou de ontwikkeling van
de graanprijzen zelfs relatief ongunstig zijn geweest. Het prijsverloop kon volgens hem de omschakeling in het grondgebruik dan ook niet verklaren. In de negentiende eeuw was de ontwikkeling in de Groningse landbouw hieraan tegengesteld. Hofstee noemde de uitbreiding van de akkerbouw nog net geen collectieve vergissing, maar volgens hem moesten de akker-bouwers zich veel moeite getroosten om het bedrijf rendabel te doen zijn44:
' H e t z o u t e v e r g a a n o m t e z e g g e n d a t m e n z i j n h o o f d i n d e e c o n o m i s c h e s t r o p h e e f t g e s t o k e n , m a a r m e n h e e f t , v o o r a l o p d e o u d e r e k l e i g r o n d e n ,
hard aan de verbetering van de akkerbouw moeten werken om er enigszins redelijk uit te komen'.4 5
Voor Hofstee was dit de reden om maar geheel af te zien van een 'econo-mische' verklaring en hij zag er een bewijs in voor zijn 'sociologische' ver-klaring, waarover straks meer.
Tegen Hofstee's redenering zou men kunnen inbrengen dat zijn analyse van de ontwikkeling van de relatieve prijzen slechts op die van boter en van vier granen was gebaseerd, terwijl de prijsontwikkeling van rundvee, handelsgewassen, peul- en hakvruchten natuurlijk minstens even belang-rijk was. H. de Vries heeft in zijn proefschrift over de agrarische crisis van 1878-1895 in Friesland laten zien dat ook de prijzen van laatstgenoem-de akkerbouwgewassen invloed hadlaatstgenoem-den op laatstgenoem-de samenstelling van het bouw-plan. Door het verbouwen van die gewassen, waarvan de prijs nog het minst was gedaald, pasten de Noordfriese boeren hun bedrijfsvoering aan aan de gewijzigde prijsverhoudingen. Dit leidde ertoe dat handelsgewas-sen, en tot op zekere hoogte ook granen, werden vervangen door peul-en hakvruchtpeul-en. Volgpeul-ens De Vries lietpeul-en de boerpeul-en zich op de lange termijn dus wèl leiden door de ontwikkeling van de prijzen op de markt.46
Ook voor Groningen zou een onderzoek naar de invloed van de prijsver-houdingen op het grondgebruik meer moeten inhouden dan alleen een analyse van graan- en boterprijzen. In deze studie zal daarom onder ande-re de prijsontwikkeling van handelsgewassen, peul- en hakvruchten en van rundvee worden onderzocht.
Toch lijkt een verklaring die zich uitsluitend richt op de prijsverhouding van akkerbouw- en veehouderijprodukten niet afdoende. Uit de studies van Faber en Bieleman is immers duidelijk geworden dat de effecten van de prijsverhoudingen op het grondgebruik niet unilineair zijn. De mate waarin en de wijze waarop relatieve prijzen van agrarische produkten invloed uitoefenen op het grondgebruik is mede afhankelijk van factoren zoals de juridische toegang tot de grond, het aanbod van arbeid, de be-drijfsgrootte, de technische mogelijkheden, het fysisch-geografisch milieu en exogene variabelen als belastingdruk. Contraire reacties op het prijs-verloop op de centrale markt kunnen zijn veroorzaakt door de overheer-sende invloed van lokale omstandigheden op de beslissingsruimte van de boeren. Niet alleen de vraagkant van de economie is dus van belang, even-zeer de aanbodkant en de structuur waarin de agrarische produktie plaats-vond.47
Ook in de gangbare economische theorie van de agrarische produktie is de prijsverhouding tussen de afzetprodukten trouwens slechts één van de variabelen die het beslissingsproces beïnvloeden. Het is opmerkelijk dat men zich in de discussie over het grondgebruik in Groningen tot nu toe alleen op deze ene variabele heeft gericht. Volgens de neo-klassieke produktietheorie zijn er echter in principe drie relaties die de economische beslissing van de boer beïnvloeden.48 In de eerste plaats is er de zojuist
1.1. H I S T O R I O G R A F I E
besproken prijsverhouding tussen de eindprodukten onderling. Deze rela-tie is van invloed op de samenstelling van het produkrela-tiepakket dat de boer-derij verlaat. Maar dit is niet de enige factor die de produktierichting be-paalt. De keuze voor een bepaalde specialisatie houdt immers ook een geheel andere organisatie van het bedrijf in. Grond, arbeid en kapitaal worden voor iedere produktierichting in verschillende hoeveelheden ge-bruikt. Vandaar dat ook de tweede relatie van belang is: de kostenverhou-ding tussen de produktiemiddelen onderling. Deze verhoukostenverhou-ding bepaalt de combinatie van de produktiefactoren in het bedrijf. De derde relatie, de prijs-kostenverhouding tussen eindprodukten en produktiemiddelen, bepaalt tenslotte de intensiteit van het bedrijf. Bij lage prijzen en hoge kosten is de inzet van arbeid en kapitaal per hectare gering en wordt de landbouw extensief bedreven. Omgekeerd is bij een situatie van hoge agrarische prijzen en lage kosten voor arbeid en kapitaal intensivering aantrekkelijk.
Tot nu toe is in het geval van Groningen alleen de eerste van deze drie relaties tot op zekere hoogte kwantitatief onderzocht. Toch zijn ook de andere relaties uitermate belangrijk. Uitbreiding van het akkerareaal gaat immers gepaard met de inzet van meer arbeid per hectare en is dus op te vatten als een andere combinatie van grond en arbeid en als een intensi-vering van de produktie. Bij het verklaren van de uitbreiding van het bouwland is dan ook niet alleen de prijsontwikkeling van eindprodukten van belang, maar evenzeer de ontwikkeling van grondprijzen en lonen. In deze studie wordt daarom niet alleen aandacht besteed aan de vraag naar en de prijs van agrarische produkten, maar ook aan de beschikbaar-heid en de prijs van grond en arbeid. Toch dienen we ons ook dan steeds rekenschap te geven van de beperkte geldigheid van het neo-klassieke mo-del: een landbouwbedrijf is nu eenmaal meer dan een 'ontmoetingspunt van markten'.49 Uiteindelijk geven ook de al eerder genoemde variabelen
als de fysisch-geografische omgeving, de juridische toegang tot de grond en de bedrijfsgrootte-structuur mede richting aan het agrarische ontwik-kelingsproces. Tenslotte heeft natuurlijk ook de boer hierop invloed. De irrationaliteit die in zijn gedrag zou zijn waar te nemen, was volgens Hof-stee zelfs doorslaggevend in de ontwikkeling van de Groningse landbouw. In de volgende paragraaf zal ik diens visie kritiseren.
1.1.3. Sociale verandering
Plaatst Slicher van Bath de verandering in het grondgebruik in Gronin-gen teGronin-gen de achtergrond van een algemene conjuncturele ontwikkeling, Hofstee zag hierin een uniek fenomeen. Hij legde er de nadruk op, dat in de negentiende eeuw alléén in Groningen het bouwland werd uitgebreid ten koste van het grasland. Elders in Nederland werd juist het grasland uitgebreid.50 Volgens Hofstee handelden de boeren met hun keuze voor
de akkerbouw economisch noch rationeel. De vooronderstelling van een boer als een 'economie man' ging volgens hem niet op.5 1
