Een tijdje geleden

AFZETTINGEN WTKG20 (3), 1999 56

Een

tijdje geleden

Arie+W. Janssen*enFrankWesselingh*

Er_{zijn natuurlijk}ook andere_{vormenvanstratigrafie,}

na-melijk lithostratigrafie, magnetostratigrafie,

sequence-stratigrafie, biosequence-stratigrafie, etc.Deze disciplines houden

zich _bezig methet correlerenvan_afzettingenen

gesteen-ten. Het is _zaak, om _{geochronologie, chrono-,} litho- en biostratigrafie scherp gescheiden te_houden, omdat mis-verstanden anders_{onvermijdelijk zijn.} Elke soort

strati-grafie heeftdanook z’n _eigen nomenclatuur

(Freuden-thal, 1969).Uit deze laatste_publicatie nemen_wij de

be-namingen voordeverschillendeeenheden over, dievoor debiostratigrafie zijnverder_{aangevuld volgens Hedberg}

(1976) (zie fig. 1).

Het scheidenvande diversevormenvanstratigrafieheeft ertoe_geleid, dat er zeer stringente regels werden opge-steldvoorde verschillende definities. DenaamHedberg

is in dit_opzichtberoemd,en soms zelfs(vooral bijonze oosterburen_{Hedbergismus!)}berucht_{geworden (Hedberg,}

1972, 1976). De_publicatie van Van den Bosch etal.

(1975),over destratigrafie vande tertiaireafzettingen bij Winterswijk, is_{bijvoorbeeld geheel volgens} de

voorschrif-tenvanHedberg samengesteld.

DekritiekopHedberg,vanwegedemoeilijkeen bewerke-lijke methodieken, heeftertoe_geleid datereenvoudiger, maarnietminder_duidelijkevoorschriften kwamen.Door de CommissiononStratigraphy vandeIntemationUnion of_GeologicalSciences werden nieuweregels gepubliceerd

(Cowieetal., 1986),waarin de_{principes eenduidig} wer-den_vastgelegd.

Elke chronostratigrafische eenheidissindsdien

gedefini-eerd door middel van eenpuntin een standaardsectie

(GSSP=Global _StratotypeSectionandPoint).Het

mo-mentwaaropde sedimenten op het GSSP werdenafgezet is de aanvangvanhet_tijdvakvanhet betreffende GSSP. Het eindevan eenperiode wordtbepaald door het GSSP van het navolgende tijdvak. De sectie waarin het GSSP

ligtwordt_{‘boundary stratotype’ genoemd.}

Voorheen werd_{gebruik gemaakt} vanbody stratotypes,dat wil zeggen dateentijdwerd_gedefinieerdals detijdwaarin een_bepaald intervalvan een sectie was afgezet. Dit le-verde het_{onoverkomelijke probleemop}datde_bovengrens

van eenstratotype-sectie in,zeg maar,Italië_precieseven oudzou moeten zijn als de_ondergrens van devolgende stratotype-sectie, die misschien wel in_{Engeland ligt,}of

zelfs in Noord Amerika. Het_gebruik van boundary-stratotypes en_{body-stratotypes} is lang onderwerp van

controverse is_{geweest,vandaag} de_dagwordt alleen nog

gebruik gemaakt vanheteerste_concept.

De_{gedefinieerde ondergrens}van eenchronostratigrafische

eenheidbepaalt tevens de_ondergrens van eenhedenvan

FiguurI

Er_{blijktnogsteeds groteverwarring}tebestaan onder zo-wel_{professionele}alsniet-professionele geologenoverhet gebruikvanouderdoms-aanduidingen voorafzettingenen fossielen. Er bestaan echter duidelijke voorschriften,die niet overaleven_{goed bekend zijn.}In ditstukjegaanwein opdegeochronologische naamgevingvanhet Kenozoicum

(ook wel _geschreven als Cenozoicum ofCainozoicum).

Waarom is de_naam ‘Hemmoorien’ wel bruikbaarmaar

toch niet_geldig als _{het op} een ouderdom aankomt?

Waarom is ‘Lutetien’ wel_geldig? Waarom wordt ‘Gela-sien’ niet_bij onsgebruikthoewel heteengeldige

ouder-domsaanduiding is? _{Waarop zijn} deze_aanduidingen

ei-genlijk gebaseerd?

We hebben het hierover tijd,overouderdommenvan af-zettingen dieover dehele wereldtevergelijken zijn.

On-derscheid kangemaaktwordentussengeochronologie en

chronostratigrafie. Geochronologie gaatover absolute

ouderdom,het aantaljaren.Dechronostratigrafie betreft de _eenheden, de _indeling van de_tijd, de _perioden. Het

onderscheidhiertussen isaan het vervagen, omdat

date-ringen steedsnauwkeuriger kunnen_{plaatsvinden,} en dus ook de_begrenzingen vandeperioden. Het Kenozoicum is opgedeeld in eenaantal_periodes, die naadloosop elkaar

aansluiten,en zozijn deperiodes opgedeeld inetages.Het

‘vinden’van eennieuwstukje tijd is dus_onmogelijk: als een wetenschapper vindt dat een bepaalde

laagopeen-volging een_{aparte tijdsnaam verdient,} danzou die_tijd van een bestaande _periode of _etage moeten worden

‘afgesnoept’. De bestaande_indelingin_periodesen_etages is echter al _{zodanig vastgesteld} engeaccepteerd dat dit

vrijwel onvoorstelbaar is_geworden.

Geochronologie chronostratigrafie biostratigrafie lithostratigrafie

Era erathem _{range-zone group(groep)}

Period _system interval-zone formation(formatie)

Epoch series _lineagezone member_(lidof_afzetting)

57 AFZETTINGEN WTKG20(3), 1999

lagereorde. Zo is het_{Oligoceen tegenwoordig ingedeeld} in_{twee etages(Rupelien} enChattien). Het GSSPvanhet Rupelien enhetOligoceen zijndus dezelfde.

Er_blijktook de_{nodige verwarring}overdenaamgevingte bestaan. De_{stratigrafie-nomenclatuur regels}hebbeneen niet_{zo lange} traditie als _bijvoorbeeld de botanischeen zoologische nomenclatuur,maar ook hiergelden regels

van prioriteit.Demeestenamenrefererenaan

geografi-sche_begrippen, zoals landstreken of_plaatsen, waar

oor-spronkelijk de betreffendetijdseenheden zijn gedefinieerd (het Cambrium naarCambria, een stam in _Wales; het

Aquitanien naardeAquitaine etc.). Namen worden

vast-gestelddoor het ICS_{(International}Commissionon

Strati-graphy). Alseen naam_gangbaar is dan wordter naar sta-biliteit_gestreefd, ookal is inmiddelsde_type-sectie van hetbetreffendeinterval ineenander_{gebied gedefinieerd.} Zo isbijvoorbeeldhet_{Oligoceen gedefinieerd} ineen sec-tie in_{Massignano nabij} Ancona_(Italië),endus definieert dit GSSPook hetbeginvanhet_Rupelien, ondanks datde naam_Rupelien uit_België stamt.

Als_jeovertijd spreekt kan ernietgesproken worden in termenvan ‘onder’en‘boven’,maar moeten ‘vroeg’ en ‘laat’ worden_gebruikt, of eventueel ‘oud’en ‘jong’. De eerste termen slaan

opafzettingen (b.v.onder Eocene

for-maties)maar_{zijn feitelijk overbodig} als_{je praat}over

af-zettingen vanVroeg-Eocene ouderdom.

Zoals_gezegd,het GSSP is het_puntineen sectie waarop

afgesproken is datten_tijdevandeafzettingervan een

tijd-vak_{aanvangt.Vroeger}werden_{dergelijkegrenzenbij} voor-keur_{vastgelegd op}eenplaatsineensectiewaar een dui-delijke grensaanwezig was _{(een sedimentwisseling} bij-voorbeeld). Omdatdergelijke grenzen gewoonlijk een sedimentair hiaat_{vertegenwoordigen} is het_onduidelijk waarde grens in dat(tijds)hiaatzou moeten _worden

ge-plaatst. Daarom wordennu_{bij voorkeur grenzen} vastge-steld inononderbroken_{sedimentpaketten,} waarineen

be-paald fossiel_{(index fossil)}eengrensvertoont, zoals

bij-voorbeeldeeneerste optreden (FAD = first appearance

datum),ofeenlaatstevoorkomen(LAD=last_appearance

datum). Zo is het_beginpunt van het_Oligoceen, in de

Massignano-sectie, gedefinieerddoor het voorkomenvan Hantkeninidae, eengroep van planktonische foramini-feren,ineen verderononderbrokenseQtie.

Maar methet_vastleggen vanzo’n _puntalleenkom_jeer niet, wantvervolgens moet_{je natuurlijk}weten wanneer datnou was, hoelang geleden dit punt werd _afgezet. Meestal wordtereencombinatievan methoden_gebruikt

omtot de ‘absolute’ ouderdomvan een_{dergelijkpunt}te komen. Absolute ouderdommenworden alleen_verkregen

doorradiometrische_dateringen, methoden_{waarbij gebruik}

gemaakt wordtvan verval-snelheden van radioaktieve

isotopen. Er_zijnverschillenderadioaktieve_isotopen die worden

gebruikt, ieder_geschikt voor een verschillende

periodevantijdenmet_eigenonzekerheidsintervallen.Een bekend voorbeeld is de 14C _methode, die_kijkt naarhet

radioaktieve vervalvankoolstof, waarmeetegenwoordig

totc.50.000jaaroude koolstofhoudende sedimentenmet

enige zekerheid kunnen worden gedateerd. Maar

fossie-len _blijken niet_{altijd geschikte dragers} van _dergelijke isotopen, endus vaak niet bruikbaarvoorradiometrische

ouderdoms_bepalingen. En omdat

ophet GSSP normaal

gesproken geen vulkanische of andere dateerbare minera-lentevinden_zijn moetervanuit het GSSPgecorreleerd

wordennaar eenpunt in eenandere sectie(of boring)

waarvan de ouderdom wel gemeten kan worden. Deze

correlatie wordt bereikt met (een combinatie_{van) bio-,}

magneto-, sequence- ofcyclostratigrafische methoden.

Biostratigrafischecorrelatie introduceert de_nodige onze-kerheid betreffende de_{ouderdomsbepaling.} Correleren wordt_vandaag dedag vrijweluitsluitendaande handvan planktonische organismen (voornamelijk kalkig nanno-plankton, dinoflagellatenen_{planktonische foraminiferen)} gedaan in combinatiemet _{magnetostratigrafie.} Ook al kunnen in lokale_gevallenbenthische_organismen worden

gebruikt voordergelijke doeleinden, wordendiezo veel

mogelijk vermeden omdatzeerg gevoelig zijn voor mi-lieu-variatieen diachronie, en vaak geen betrouwbare

tijdsindicatoren blijken te zijn. Maar al tevaak worden klassieke voorbeeldenvan benthische _{stratigrafische} markers ontmaskerd. Een heel bekend_bijvoorbeeld uithet

Noordzeebekken isde_gastropodeHaustatoreryna, waar-vanvoorheen werd aangenomen dat dezeeengidsfossiel

voor het ‘Hemmoorien’ zou_zijn, totdat_plotseling werd

aangetoond dat dezesoortook voorkomt in het ‘Langenfel-dien’_(Sliggers& VanLeeuwen,1987).Er _zijnveelvan dergelijke voorbeelden. Bentische_organismen worden vooralvoor_{milieubepaling gebruikt.}

In de_jarenzeventigentachtigwerd_{sequencestratigraphy} als hettovermiddelvoorhet correlerenvan _afzettingen beschouwd. Het_uitgangspuntwasdat_globale

zeespiegel-veranderingen over de hele wereld_opdezelfde

tijdstip-penvergelijkbare signalen in_afzettingen zouden produ-ceren. Deze methode heeftzeerruimenavolging

gekre-gen,maar in de laatste tienjaar zijn ookeenaantal

be-langrijke tekortkomingen aanhet lichtgetreden. Zo

blij-ken tektonische _{regimes (stress-regimes) op}

continent-schaalsignalen (afeettingen) tekunnen_producerendieniet of_nauwelijks teonderscheiden_zijnvan_signalen ten

ge-volge van zeespiegelveranderingen, enblijkt de _globale eustatischezeecurve die uit de _{sequencestratigrafische} benaderingis_{gedistilleerd}niet universeel_toepasbaar.Een

belangrijk instrumentdat in de laatste tienjaaris

toege-past is correlatieopcycliciteitin sedimententen_gevolge

van_{regelmatige veranderingen} in deaardbaanenaardas

(Mylankhovich cycli).

Alsvan eentijdperkhet_{beginpunt is aangewezen ineen}

GSSP,enals d.m.v. correlatiemetlagendie radiometrisch

gedateerd zijn de ouderdomvandie grens isvastgesteld,

alsmede deze_procedures voor hetbeginpunt vande na-volgende eenheid_{zijn herhaald,} dan is eentijdperkmet haar ouderdom_vastgesteld. Rond 1995 kwamen kort na

AFZETTINGEN WTKG20(3), 1999 58

elkaar verschillende_{stratigrafischè}tabellenuit die(delen

van)het Kenozoicum_besloegen. Hierboven

gevenwede tabelneer zoalsdieis _gecompileerd doorBerggren etal.

(1995) (zie tabel _1).Veel van dezenamen zijn inonze omgeving goed bekend, maarandere veel _gebruikte

na-men(denk aan_{‘Hemmoorien’, ‘Anversien’, ‘Scaldisien’)}

zijn niet_terugte vinden in deze_lijst. Verder komen er nameninvoordie_bij ons niet of_{nauwelijks worden}

ge-bruikt.Lokale_{stratigrafischè} eenheden hebben geen sta-tusals absolute_{tijdseenheid volgens} deICSmaarkunnen

lokaalvan

groot belangen zeerbruikbaarzijn.De

Stufen-stratigrafievanhet Noordzeebekken Mioceen is daarvan eenduidelijkvoorbeeld. Deze Stufen_{(b.v. Langenfeldien}

enSyltien) zijn oorspronkelijk een slecht_{gedefinieerde} combinatievanchrono-, bio-en_{lithostratigrafische} een-heden. Stufen werden veelal_gedefinieerd

op

body-strato-types,ofsoms zelfs,zoals_bijv.hetHemmoorien,opeen

gesteentetypedat alleen als zwerfsteen bekendwas.Voor

tijdsaanduiding zijn deze Stufen dusniet_geldig. Er moetworden_gestreefd naarde correlatie van derge-Tabel I

Chronostratigrafie vanhet Kenozoicum

(naarBerggrenetal,1995).

Tijdin_{miljoenenjaren.}

o-—

Kwartair

Plio

Gelasien zs Piacenzien ze

N

ceen

Zanclien 5.3 Messinien 7.1

E

Tortonien

10-0

11.2 •

G

Mio

ceen

Serravallien 14.8

E

Langhien Jft4

E

Burdigalien

20-

_N

20.5 Aquitanien 23.8

so—

Oligo

ceen

Chattien 28.5 Rupelien 33.7

P

Priabonien A 37.0

r\

■ Bartonien

40—

L

p-41.3 —

E

Eo

Lutetien

0

ceen

—

G

p

49.0 r~

50

— L-Ypresien

E

1

N

54.8 Thanetien 57.0

Paleo

Selandien

60

—

ceen

60.9 — Danien 65.0

AFZETTINGEN WTKG 20 _(3), 1999 59

lijkelokale_{stratigrafische}eenheden met de internationale

geochronologische nomenclatuur.

Erzijnnogverdereonderverdelingen temaken.

HetMio-ceenkan_bijvoorbeeldworden onderverdeeld in het_Vroeg Mioceen_(Aquitanien +_{Burdigalien),}het Midden Mioceen

(Langhien + _{Serravallien)}enhet Laat Mioceen_(Tortonien + _Messinien).

,

Veranderingen in_naamgevingtreden de laatste_jaren nog maarzeldenop.Invergelijking metzo’ntien_{jaar geleden} is_bijvoorbeeld het_Stampienin demondiale_naamgeving definitiefverlatenvoordetermRupelien,enzijnhet Selan-dien_(Palaoceen) enGelasien_{(Plioceen) toegevoegd.} Ter-tiair is verlatenten faveure vanPaleogeen en Neogeen,

ook al_blijftTertiair als informeleterm_nogte_gebruiken

(Wattedenkenvan een_Werkgroep voor_Paleogene, Neo-geneenKwartaire_Geologie?) De ouderdomvande eta-gesisnogwelonderwerpvan_{(meest kleine)}

verschuivin-gen.

Over _{de grens Plioceen-Pleistoceen is de discussie nog} niet_{afgesloten. In de tabel gevenwij de formele grens}

weer,maarin NoordwestEuropa wordt deze veelal niet erkend. De grens Plio-Pleistoceen werd ooitvastgesteld

ophetbinnenkomenvanArctische soorten(w.o.de bivalve Arctica _islandica) in de Middelandse_Zee,circa 1,8

mil-joen jaar geleden. Deze koude invasie_{blijkt volgens} de

nodige wetenschappers bepaaldnietovereentekomenmet het_beginvandemeestomvangrijke glaciatiesop het noor-delijke halfrond,waarmeehet Pleistoceennaarhun idee zoumoetenworden_{gedefinieerd (en}die rond de_2,5

mil-joen jaar geleden plaatsvond). Strikt formeel_genomenis deze tweedeopvattingniet_geldig, ook al is dediscussie

daarover nogbepaaldniet_afgelopen. Een universeel

toe-gepaste tijdschaalwintaanovertuiging alsdeze instaatis

belangrijke geologische grenzen te_volgen. In de artike-len die rond1995uitkwamen werd het Gelasien

geforma-liseerd, een tijdsperiode die_precies het_tijdvlakbeslaat

tussen de2,5en 1,8 miljoen jaar.Deze_etagevalt

voorals-nog formeel in het Plioceen.

Referenties

Berggren,W._A.,D. V._Kent,C. C. Swisher& M.-P._Aubry

(1995). A revised Cenozoic

Geochronology and

chronostratigraphy. - SEPMSpecialPublication54: 129-212.

Bosch, M.vanden,M. C. Cadée & A. W.Janssen(1975). Lithostratigraphicaland_{biostratigraphical} subdivision of_{Tertiary deposits (Oligocene} - Pliocene) in _the

Winterswijk - Almelo

region (eastern part ofthe

Netherlands).- Scripta Geologica29: 1-167.

Cowie,J._W.,W._Ziegler,A. J._Boucot, M. G. Basset & J. Remane_(1986).Guidelines andstatutesof the Inter-national CommissiononStratigraphy (ICS).- Courier

Forschungsinstitut Senckenberg83: 1-14.

Freudenthal, M._(1969). De _{Mio-Plioceen grens in} Eu-ropa.-Mededelingen vande_WerkgroepvoorTertiaire

enKwartaireGeologie6: 21-26.

Hedberg, H. D._(editor), 1972._Summaryofan internatio-nal_guide to_{stratigraphic classification, terminology} and usage. International Subcommissionon Strati-graphicClassification,_reportno.7b.

-Lethaia,

5:297-323.

Hedberg,H. D.(1976). InternationalStratigraphicGuide

- _A

guide to_{stratigraphic}classification, terminology

and_procedure. John_Wiley & Sons, New_York, 200

pp.

Sliggers, B.C. &R. J. W.vanLeeuwen(1987).Mollusc

biozonation of the Miocene in the South-eastem Netherlands and correlation with the foraminiferal

biostratigraphy.- Mededelingen van de _Werkgroep voorTertiaireenKwartaire_Geologie 24:41-57.

*Arie W._{Janssen, 12, Triq il-Hamrija, Xewkija} VCT

110,Malta_(Gozo), email_{ariewe@dream.volnet.mt} *Frank _{Wesselingh, p/a}NNM_Naturalis, Postbus _9517,