Lapilli

AFZETTINGEN WTKG 28(3), 2007 68

Lapilli

Lars vanden Hoek+Ostende

Fossiele

_{bij draagt}

schataan informatie

Ikwasuiteraard

_gevleid

toende Journal ClubvanNaturalis enhet Nationaal Herbariumenhet IBL

_{mij uitnodigde}

om

uitleg

te_geven

bij ‘mijn’

artikel. Maar

tegelijkertijd

was

erhet

_gevoel

dat het niet

_‘mijn’

artikelwas, omdat het

fei-telijke onderwerp (die

invloed_vanastronomische

_cycli

op

faunaveranderingen

op

aarde)

toch echt andermans idee was.Toen BarbaraGravendeelme

opbelde

omte

zeggendat de

_bijeenkomst

_was

_uitgesteld,

_wasik dan ook

opgelucht.

“We doen het wel_nade

_vakantie,

dan kan ikmeteen iets vertellen_over

_mijn

Nature

artikel”,

luidde de

_mededeling.

Goed nieuws

_dus,

‘Leiden’ had_weereensNature

gehaald.

“Ach

_ja,

_zehaddeneenfossiel in

barnsteen,

envroegen of ikwat

pollenkorrels

kon determineren.”Dezelfde beschei-denheid

_dus,

die ik al

_bij

andere

_collega’s

had

_gezien.

Op

30_augustusverscheen het artikel dan

_{(lit. 1).}

Het fos-sielwaarhetomgaatiseen

bijtje, Proplebia dominicana,

dat_gevatis in Dominicaanse barnsteen. Deze bamsteen-fossielenstammenuit het

_Mioceen,

enworden

geschat

op

vijftien

tot

twintig miljoenjaar

oud. Nu is het insect op zich nietzo

interessant,

maardraait hetom wat

hij

op

zijn

rug heeft:

_pollenzakjes

van eenorchidee.

Orchideeën

_zijn

wat

mysterieuze planten.

Omdatzezulke

superbloemen

hebben,

die

_perfect

en vaak

ingenieus zijn

Het

_{hoogste datje}

als

_{wetenschapper}

kan

_bereiken.

iseen

publicatie

in Nature. Dit

_{gezaghebbende}

weekblad

geldt

als hetsummum vooralle

_{natuurwetenschappen,}

en

acceptatie

van eenartikel is dan ook alle redenvoor knal-lende

_{champagnekurken.}

_{Een paar Nature}

_publicaties

_op

je literatuurlijst

opentdeuren dievoor anderen

_gesloten

blijven.

Jezoudenken datmensendie in Nature

_publiceren

dat dan ookmetveel bravoure

_uitdragen.

Maar als ik

kijk

in

_mijn

omgeving,

is

_juist

het

_{tegenovergestelde}

waar.Toen ik Ur-sula Göhlich feliciteerdemethaar

_publicatie,

zeize

bijna

verontschuldigend

dat_ze

_gevraagd

_{was eens}te

kijken

naar een

plaat

uit

_Solnhofen,

waarmaar eenklein

_stukje

bot uit-stak. Eenmaal

_{uitgeprepareerd,}

bleek heteen

superfossiel

te bevatten. En Hanvan

Konijnenburg

had ‘alleenmaar een

watervarentje gedetermineerd’.

Dat deze Azolla

gevonden

wasop de

Noordpool,

wasechter wereldnieuws. Ik

begrijp

dat wel. Ik hebook in Nature

gepubliceerd.

Het_{was een}

ongelukje.

Iemandmet een

briljant

idee had

mijn

ongepu-bliceerde

gegevens

nodig

om

zijn

theorie uitte

werken,

en dat werd beloondmeteen

coauteurschap.

AFZETTINGEN WTKG 28_(3),2007 69

aangepast

aande overdrachtvan

pollen

op bezoekende in-secten, stellen

sommige wetenschappers

dat dit wel_een

_vrij

recente evolutionaire

uitvinding

moet

zijn.

Maarhet feit dat de familieoverdehele wereld

gevonden wordt,

isdaarmee in

_tegenspraak,

_enbovendien

_{wijzen fylogenetische}

ana-lyses

uit dat de familie

_{juist behoorlijk}

oudzou

zijn.

Het

probleem daarbij is,

dat_er

nog geenenkel orchideeënfos-sielwas

gevonden.

Erwaren eenpaar

mogelijke

kandida-ten,maarde

_pollenzakjes

_{op de rug}vande Dominicaanse

bij

is heteersteonomstreden fossiel datmetzekerheidvan eenorchidee

_afkomstig

is. Het fossiel

_kreeg

denaam

Me-liorchis caribeamee,

waarbij

de genusnaam

verwijst

naar de

_bij

die als bestuiverdiende,en desoortnaam naarhet Caribische

_gebied

_waarhet

_gevonden

is.

We weten dus in ieder

_geval

dater al orchideeën in het

Vroeg

tot Midden Mioceen _waren. Maar omdat de

pol-lenkorrels

toegeschreven

konden worden_{aan een}

bepaal-de

_subtribus,

de

_Goodyerinae,

kon worden

_{teruggerekend}

aande handvan de moleculaireklok hoe oud dan de hele familiezou

zijn.

Dat is weliswaarmeteenflinke

slag

om dearm.We hebbenmaar een

fossiel,

ende

datering

daar-vanis ook nogeensniet heel erg

precies.

Maar

_uitgaande

van de

minimumleeftijd

komen deauteursaltot een ou-derdomtussen de 76en83

miljoen jaar

voor de voorouder vanallerecenteorchideeën. Hoe

je

het ook draaitof

_keert,

het zieter naaruit dat de orchideeën inderdaad aleenheel oudefamilie

zijn,

waarvan al

tijdens

het

Krijt

vertegen-woordigers groeiden.

Uit het fossiel viel echter nogmeerafteleiden. Deauteurs wisten zelfs

_uitspraken

tedoenoverdevorm vande bloem van

Meliorchis, terwijl

zetoch echt alleenmaar

pollen

ge-vonden hadden. Dat heefttemakenmetde

_specifieke

in-teractievanorchideeënmet hun

bestuivers,

die,

zoals ik al

_zei,

vaak heel

_ingenieus

kan

_zijn.

Derecente verwanten van Meliorchis hebben bloemen

waarbij

de insecten niet echtdebloem in kunnen. De

pollenkorrels

komen terecht in de buurtvande monddelen. Maar omdat de

bij

in barn-steende

_pollenzakjes

op

zijn

rug

had,

moetMeliorchiseen bloem

_gehad

hebbenwaarinsecten wel

degelijk

gedeelte-lijk

in konden.

Barbara mag

gevraagd zijn

om eenpaar

pollenkorrels

te

determineren,

het resultaatvanhet onderzoekvanhaaren haarcoauteurs leidt tot nieuwe inzichtenover een

familie,

waarvantotdusver de

geschiedenis

in nevelen

gehuld

was. Een artikel in Naturemeerdan waard. Ik hou welvan een

beetje

bescheidenheid. Om in Naturetekomen als

natuur-wetenschapper

heb

_je

absoluuteenflinke dosis

_geluk

no-dig.

Hetdraaitvaakomdatene

spectaculaire

fossiel. Maar

je

moetdat niet

_overdrijven.

Wantwaarwein de

weten-schap

op zoek

zijn

naarhet hoeen waaromvan onze

we-reld, begint

elke

_{vraagstelling}

toch in deeerste

_plaats

met ‘Wat?’ En zonder

_{wetenschappers}

als

_Ursula,

Hanen

Bar-bara,

dieieder als

geenander kennis hebbenvanhun

eigen

stukje

vande boomvanhet

_leven,

_{kan die vraag niet}

_goed

beantwoord worden. Zonder hun werk zouden dan ook de

opvallende

conclusies_waarNature_zodol

opis nooit ge-trokken kunnen worden.

Moleculenversus fossielen

Soms ben ik

bang

dat ik in de

_{Lapilli mijn}

afkomst wel heel

erg verraad. Ik

schrijf

voor de

Werkgroep

voor Tertiaire_enKwartaire

_Geologie,

_maarsteeds_weeris_erwel een

stukje

waarinhetgaatommoleculaire

analyses

en

fylo-genetische reconstructies,

endan voel ikmewelweererg een

bioloog.

Maar

ja,

het bloed

kruipt

nueenmaalwaarhet niet gaan kan. Ooit ben ik

paleontologie

gaan studeren om-dat ik

_{geïnteresseerd}

wasin de

_geschiedenis

vanhet leven. Enzekerin bladen als NatureenScienceis er consensus dat

_je

zowel de fossil record als

_{fylogenetische}

_analyses

(al

dan niet op basisvan

DNA-analyses) nodig

hebtomde boom_vanhet leven_zo

_{goed mogelijk}

te reconstrueren. En

terecht,

gelet

ook op het onderzoekaanhet

orchideeënpol-len dat hiervoor

_besproken

werd. Aan de handvan een Mi-oceen fossiel deduceren dat deoorsprongvan een familie in het

_{Krijt ligt,}

kan alleen door

_juist

de combinatie_van fossielen_en

_{fylogenetische analyses. Waarbij}

de molecu-laire klok steedseenvooraanstaande rol

speelt.

Jezoudan ook

verwachten,

dat de

_{paleontologen}

en

neon-tologen

het steedsmeer eenswordenoverde evolutionaire

geschiedenis

vande groepenwaar ze

gezamenlijk

aan wer-ken. Waar dat in de

_regel

_{ook zal opgaan, is}ereengroep waar

juist

de verschillende

_werkwijzen

leidentoteen

split-sing

vanideeën. En dat isnunetde groepwaarwe,als le-denvan _{de groep, misschien wel het}meest in

geïnteres-seerd

_{zijn, namelijk}

de

_zoogdieren.

In de

vorige Lapilli

schreef ik_overde nieuwste

_superboom,

die inzicht

_gaf

in de

_geschiedenis

van de

_zoogdieren.

Sa-mengesteld

uit verschillende deelbomenwas die

fyloge-nie hetmeest

_complete

overzichttotdusvervande evolu-tievande groep. Die evolutiezou, waarhet de

_placentale

zoogdieren betreft,

terugtevoeren

zijn

tothet

_Krijt.

Toen ontstonden de

grote

superordes.

De

uitsplitsing

vond niet

plaats

direct_nade

_K/T-grens,

zoals

_je

misschien _zou

ver-wachten,

maarwerd

uitgesteld

tot het

_begin

van het Eo-ceen. Er leekgeen

speld

tussen te

krijgen.

Maar in Nature_van

_juni

werd_een

_nieuw,

verrassend

com-pleet

fossielvan een

Krijtzoogdier

uit

_Mongolië

gepre-senteerd,

Maelestes

_{gobiensis. Op}

zich is datene fossiel niet voldoendeomde hele boom vande

zoogdieren

om te

gooien.

Het is een

typisch

Mesozoïsch

_zoogdier:

klein ennog lekker

primitief.

Maar het fossiel was

aanleiding

voor eennieuweenuiterst

grondige fylogenetische

ana-lyse, waarbij

deauteurs het uiteraard vooral

goed

verge-lekenmetalle andere bekende

_{Krijtfossielen.}

En hier

_ligt

het_groteverschilmetde

_superboom,

die alleen is

samen-gesteld

uit

_{kroongroepen,}

oftewel de

noglevende

verte-genwoordigers.

Tochzou

je

verwachten dat de beide

ana-lyses

in _grote

_lijnen

overeenkomen.Niets is echter min-derwaar.

Volgens

de

_superboom

zouden

_sommige

vande

Krijtfossielen

moeten clusterenmetrecente soorten. Im-merswarende

superordes

al

uitgesplitst.

Maar de nieuwe boom

_{geeft juist}

aandat allesoortenuit het

_Krijt

primitie-ver

zijn

dan welkerecente soortdan

ook,

enin hun totaal tot eenstamgroep

gerekend

moeten worden. En dit leidt toteenheel ander scenario. Die moderne

zoogdiergroepen

AFZETTINGEN WTKG 28(3),2007 70

ontstonden pasnade

_K/T-grens,

toende Mammaliade aar-de erfaar-denvande dinosauriërs. Dit is veelmeerhet model zoals dat vroeger

altijd

werd

_aangehangen.

Ener

lijkt

geen

speld

tussen te

_krijgen.

Maar wie heefter nu

gelijk? Eigenlijk

is dat niet zo’n in-teressante _{vraag. De}

tijd

zal het leren.

_Vooralsnog

is het vooral

_aardig

_omte

kijken

waarde verschillen

liggen.

De

neontologen

zullen

erop

wijzen

dat de fossil

record,

ze-ker_waarhet_omMesozoïsche

_zoogdieren

_gaat, schrikba-rend

_incompleet

is. Dat_argumentverliestmetelke nieuwe vondst_aan

_kracht,

maarals

je

ziet dat in denieuwe

analyse

dertig Krijtfossielen zijn

opgenomen, dan is dat nog niet echt veel. Dat de

_superordes

al

_aanwezig

zouden

_zijn

in het

_Krijt

_{wil niet zeggen dat elk}

_zoogdier

toteen vandeze groepen behoorde. Erwarenimmers ook

evolutielijnen

die inmiddels

_{zijn uitgestorven.}

De

_{paleontologen}

_{zullen erop}

wijzen

dat de moleculaire klok weliswaareen

nuttig,

maar nieteenerg

precies

instrument is. De klokmoet voortdu-rend

_geijkt

worden.

Als ikzoumoeten

kiezen,

dan ga ik tochvoorhet scenario

waarbij

pasnahet uitstervenvande dinosauriërs demoder-ne

zoogdieren

ruimte

kregen

omteontwikkelen.Hetmodel

iswat

simpeler,

maarverderzoudezekeuspuur chauvinis-me

zijn

van een

paleontoloog.

Dat is immers het scenario dat op basis vanfossielen

opgesteld is,

enzoals ik al

zei,

het bloed

_kruipt

_nueenmaal_waarhet niet

gaankan.

Literatuur

1

_{Ramirez, S.R., Gravendeel,}

_B.,

_Singer,

_R.B.,

_Marschall,

C.R. &

_{Pierce, N.E.,}

2007.

_Dating

the

_origin

of the Och-idaceae from_afossil orchid with its

_pollinator.

Nature

448,pp. 1042-1045.

2

_{Wible, J.R., Rougier,}

_{G.W., Novacek,}

M.J. &

_Asher,

R.J., 2007. Cretaceous eutherians and Laurasian

origin

for

_placental

mammalsnearthe K/T

_boundary.

Nature

447,pp. 1002-1006.

Larsvan den Hoek

_Ostende,

Nationaal Natuurhistorisch

Museum,Postbus9717,2300 RA

_Leiden,

email:

_{Hoek@naturalis.nnm.nl}

Dolium denticulatum Desb.

<g-

a£j

CMe*e,

•£itéy>

ap£e. C&D*. <&ou/'Sc&kk

Panopaea menardi Desb.

(Bec/enj.

_ify

-

ifa.

&Vb.

M>env