Meer dan waterveiligheid
Meerwaarde creatie in en rondom de mogelijke
hoogwatergeul Varik-Heesselt
Auteurs:
Erwin van Bennekom
Wendy Liefting
Colofon
Datum: 5 juni 2014 Versie: Definitief Aantal pagina’s: 97
Auteurs: Erwin van Bennekom (Student Hogeschool VHL) Wendy Liefting (Student Hogeschool VHL) Opdrachtgever: Provincie Gelderland
Markt 11
6811 CG Arnhem
Hogeschool Van Hall Larenstein
Larensteinselaan 26a
6882 CT Velp
T (026) 369 56 95 - F (026) 361 52 87 Begeleiding: Jos Wintermans (Docent Hogeschool VHL) Erwin Klerkx (Provincie Gelderland) Arjan Nienhuis (Nienhuis Landschap) Belanghebbenden: Provincie Gelderland
Waterschap Rivierenland
Nienhuis Landschap
Meer dan waterveiligheid
Meerwaarde creatie in en rondom de mogelijke
hoogwatergeul Varik-Heesselt
Auteurs:
Erwin van Bennekom
Wendy Liefting
Trefwoorden:
Voorwoord:
Begin september 2010 was de start van onze opleiding aan Hogeschool VHL. Inmiddels zijn wij vier jaar later en is de eindstreep van de opleiding in zicht. We hebben veel kennis op gedaan in deze vier jaar en zijn net zo enthousiast als toen we begonnen. In februari was de start van de afstudeerperiode aangebroken. Vooraf moest er wel een opdracht verworven zijn. Met behulp van onze begeleider vanuit Hogeschool VHL konden wij een afstudeeropdracht bij Provincie Gelderland voltooien. Na twee gesprekken was het voor ons duidelijk dat wij hiermee verder wilden. Een enorm actueel, maatschappelijk onder-werp met een politieke achtergrond waarin we volledig onze
creativiteit kwijt konden.
Tijdens het proces hebben we veel hulp ontvangen, deze personen verdienen dan ook een plaats in het dankwoord. In het bijzonder dank aan onze begeleider bij Provincie Gelderland, Erwin Klerkx. Binnen Provincie Gelderland voelden wij ons vrij snel thuis als een onderdeel van het projectteam hoogwatergeul Varik-Heesselt. Maar ook van onze begeleider op Hogeschool VHL, Jos Wintermans. Die ons van feedback heeft voorzien en in de eerste instantie aan de opdracht bij Provincie Gelderland geholpen heeft. Verder was Arjan Nienhuis zeer behulpzaam met het verlenen van informatie en feedback op onze producten.
Ook de personen die we hebben geïnterviewd, en daarmee bijgedragen hebben aan de inhoud van dit rapport krijgen onze dank. Dit zijn Martijn van der Heide, Emiel Helmink, Johan Bekhuis, Marius Bolck, Ingrid Coninx, Marius Christiaans, Wessel van Olst, Johan van der Meulen, Karsten Schipperhein, André Mol en Ron Franken.
Wendy Liefting en Erwin van Bennekom, 5 juni 2014
Samenvatting
Door klimaatveranderingen zal de hoeveelheid water dat door de Waal stroomt, toenemen. Met het Deltaprogramma wil het kabinet hierop anticiperen. Het Deltaprogramma houdt rekening met een afvoer van 18.000m3/sec bij Lobith in 2100. De huidige afvoer is 16.000 m3/sec bij Lobith, er zijn dus aanpassingen nodig. Hierbij wordt gekozen tussen rivierverruiming, dijkverzwaringen of een combinatie van beiden voor in de voorkeurstrategie Waal. Uiteindelijk beslist het Rijk eind 2014 over de maatregelen die getroffen gaan worden.
De Provincie Gelderland werkt samen met waterschappen en betrokken gemeente aan integrale gebiedsontwikkeling. Hierbij hebben ze een structuurvisie ontwikkeld die als belangrijke input dient voor de voorkeursstrategie Waal. Eén van de ingrepen, opgenomen in de structuurvisie, is de hoogwatergeul bij Varik en Heesselt. Deze geul kan bij een maatgevend hoogwater van 18.000m3/sec zorgen voor een waterstanddaling van 45 centimeter. Dit zal merkbaar zijn tot aan Beuningen. De aanleg van deze hoogwatergeul heeft een enorme impact op de dorpen Varik en Heesselt. Deze zullen bij hoogwater op een eiland komen te liggen. Deze geul biedt echter ook kansen. Voor ondernemers, inwoners, duurzame energie, enzovoort. Middels het gebruiken van meekoppelkansen kan ervoor gezorgd worden dat de impact van deze ingrijpende maatregel zo klein mogelijk is en dat inwoners er voordelen aan kunnen ondervinden. Het streven is dat de hoogwatergeul een positieve impuls zal geven aan het gebied.
De hoofdvraag luidt:
‘Wat is de meest optimale combinatie van functies die
meerwaarde creëert voor de mogelijke hoogwatergeul Varik-Heesselt?’
Dit onderzoek is uitgevoerd aan de hand van een literatuurstudie en interviews voor aanvullende kennis. Eerst zijn hierbij zes afzonderlijke functies onderzocht, water, energie, landbouw, natuur, recreatie en wonen. Op basis van deze func-ties zijn mogelijke inrichtingsvoorstellen opgesteld. Hierna is bepaald welke inrichtingsvoorstellen elkaar ondersteunen en zijn vier combinaties van functies bepaald. Per functie zijn meerdere inrichtingsvoorstellen voorgesteld, deze zijn. Vervolgens zijn op basis van deze inrichtingsvoorstellen vier combinaties vastgesteld waarin de inrichtingsvoorstellen elkaar ondersteunen en versterken. Aan elk van de com-binaties is een motto gekoppeld, hierdoor kunnen deze een identiteit geven aan het gebied. Tot slot is op basis van de hoeveelheid vertegenwoordigde functies binnen een combinatie en de wensen van de klankbordgroep bepaald welke combinatie het meest optimaal is en de meeste meerwaarde creëert voor de mogelijke hoogwatergeul Varik-Heesselt.
De eerste combinatie is Modern landbouwlandschap. Hierbij gaat het om een eenvoudige inrichting waarbij binnen de geul een grasmat aanwezig is die door boeren gebruikt kan worden voor beweiding van vee. De grasmat biedt weinig weerstand tegen doorstromend water wanneer de hoogwatergeul in gebruik is, ook zullen de boeren geringe overlast aan gebruik van de hoogwatergeul ondervinden. Als tweede combinatie is gekozen voor Weelde aan de Waal. De speerpunten hier zijn natuur en recreatie, in combinatie met waterberging en waterveiligheid. Er wordt een kommoeras gecreëerd, dit is een habitattype met hoge diversiteit dat is zeldzaam in Nederland. Deze plas kan ook direct functioneren als zwemgelegenheid, visvijver en kanovijver.
Energieneutraal Eiland is de derde combinatie. Hierbij wordt gebruik gemaakt van energiewinning uit planten, Plant-e. Maar ook opslag van water, waarbij het verschil in temperatuur kan helpen het buitengebied te verwarmen of verkoelen. Zonnepanelen worden ingezet op zuidhellingen van dijken en het doel is om het eiland autoluw te krijgen. Varik en Heesselt worden hierdoor onafhankelijk voor hun energievoorziening.
De vierde, en laatste, combinatie is Watervast. Hierbij wordt water als retentie vastgehouden in de geul. Hier kunnen kroosvarens en eendenkroos geteeld worden. Kroosvarens zuiveren het water en beide soorten gedijen goed onder fosfaatrijke omstandigheden. Deze planten kunnen vervolgens weer gebruikt worden voor biomassa en in het geval van eendenkroos kan het eiwit gebruikt worden voor mens- en diervoedsel. De combinaties zijn vergeleken met de wensen en ambities van de klankbordgroep en experts. Op basis hiervan is combinatie Weelde aan de Waal als meest optimaal naar voren gekomen. Hier kunnen ook de meeste inrichtingsvoorstellen toegepast worden van alle combinaties.
Dit rapport geeft het concept van meerwaarde creatie en meekoppelkansen weer. Op basis van deze vier combinaties en de overige inrichtingsvoorstellen kunnen nieuwe ideeën ontstaan voor meekoppelkansen in hoogwatergeulen. Het is een handreiking van ideeën, om algemene kwaliteit van hoogwatergeulen te verhogen.
Inhoudsopgave
Voorwoord Samenvatting (één 1. Inleiding 10 1.1 Kader 10 1.2 Aanleiding en probleemstelling 10 1.3 Doelstelling 10 1.4 Hoofd- en deelvragen 11 1.5 Onderzoeksdoel 11 1.6 Beperkingen 11 1.7 Leeswijzer 11 1.8 Publiek 11 2. Methode 2.1 Literatuurstudie 12 2.2 Activiteiten 12 2.3 Gebiedsanalyse en hoogwatergeul 12 2.4 Functie-uitwerkingen 12 2.5 Combinaties 13 2.6 Conclusies en aanbevelingen 13 3. Gebiedsanalyse Varik-Heesselt 14 3.1 Ligging 14 3.2 Historie 14 3.3 Landgebruik 15 3.4 Inwoners 16 3.5 En nu? 16 4. Mogelijke hoogwatergeul 17 4.1 Inleiding 174.2 Verandering van landgebruik 17 4.3 Kenmerken hoogwatergeul 18 4.4 Bandbreedte 18 4.4.1 Compact model 19 4.4.2 Functioneel model 20 4.4.3 Ruim model 21 4.5 Dijken 22 4.5.1 Algemeen 22 4.5.2 Conventionele dijken 22 4.5.3 Klimaat- of deltadijk 23 5. Functies 24 5.1 Water 26 5.1.1 Inleiding 27 5.1.2 Waterkwaliteit 27 5.1.3 Waterbuffer 27 5.1.4 Kwel 27 5.2 Energie 28 5.2.1 Inleiding 29 5.2.2 Zonne-energie 29 5.2.3 Windenergie 29 5.2.4 Bio-energie 29 5.2.5 Warmteopslag 29 5.2.6 Plant power 29 5.3 Landbouw 30 5.3.1 Inleiding 30 5.3.2 Conventionele inrichting 31 5.3.3 Fruitteelt 31 5.3.4 Druiventeelt op dijken 31 5.3.5 Drijvende kassen 31 5.3.6 Boeren voor natuur 31 5.3.7 Waterboeren 31 5.3.8 Viskwekerij 31 5.3.9 Akkerbouw 31 5.4 Natuur 32 5.4.1 Inleiding 33 5.4.2 Het kommoeras 33 5.4.3 Natuurlijke begrazing 33 5.4.4 Bloemrijke dijken 33 5.4.5 Parkbos op dijk 33 5.4.6 Paaiplaats aquatische fauna 33
5.5 Recreatie 34 5.5.1 Inleiding 35 5.5.2 Recreatieplas 35 5.5.3 Recreatieroutes 35 5.5.4 Speelnatuur 35 5.5.5 Openluchttheater 35 5.5.6 Crossbaan 35 5.5.7 Evenementen 35 5.5.8 Recreatiehuizen 35 5.5.9 Overige voorzieningen 35
5.6 Wonen 36 5.6.1 Inleiding 37 5.6.2 Huizen op dijken 37 5.6.3 Huizen op terpen 37 5.6.4 Wonen op het water 37 6. Functie-combinaties 38 6.1 Productief agrarisch landschap 40 6.1.1 Inleiding 40 6.1.2 Hoe komt de geul eruit te zien? 42 6.1.3 Sterkte-zwakte analyse 43 6.2 Weelde langs de Waal 44 6.1.1 Inleiding 44 6.1.2 Hoe komt de geul eruit te zien? 46 6.1.3 Sterkte-zwakte analyse 47 6.3 Klimaatneutraal eiland 48 6.1.1 Inleiding 48 6.1.2 Hoe komt de geul eruit te zien? 50 6.1.3 Sterkte-zwakte analyse 51
6.4 Watervast 52
6.1.1 Inleiding 52 6.1.2 Hoe komt de geul eruit te zien? 54 6.1.3 Sterkte-zwakte analyse 55 6.5 Wensen en ambities versus de vier combinaties 56
7. Conclusies 58 8. Discussie 59 9. Literatuurlijst 60 Bijlagen 63 1. Klankbordgroep 63 2. Uitwerking functiecombinaties 64 3. Gespreksverslagen interviews 86
10
Inleiding
1. Inleiding
1.1 Kader
Dit rapport is geschreven in het kader van de afstudeeropdracht van Erwin van Bennekom en Wendy Liefting voor de HBO-opleiding Bos- en Natuurbeheer. Dit onderzoek had een duur van vier maanden en is geïnitieerd door Hogeschool VHL te Velp en de Provincie Gelderland te Arnhem.
1.2 Aanleiding en probleemstelling
Na het hoogwater in 1993 en 1995, waarbij het water bij de dijken van Varik slechts tien centimeter onder de rand stond, werd één aspect heel duidelijk: Nederland moet beschermd zijn tegen hoogwater vanuit de rivieren. Verscheidene projecten werden voltooid onder het Rijksprogramma “Ruimte voor de Rivier”. Hierbij werd rekening gehouden met een af te voeren waterhoeveelheid tot 16.000m3/sec bij Lobith. Dit moet in 2015 gerealiseerd zijn (Klerkx, 2013a).
Het klimaat in Nederland en de rest van Europa verandert echter. In de toekomst zullen grotere hoeveelheden water via de rivieren ons land bereiken dan waarmee rekening is gehouden bij Ruimte voor de Rivier. Tegelijkertijd stijgt de zeespiegel en kunnen
dijkverzwaringen in Duitsland voor versnelde toestroom van water zorgen. Naast hoge afvoeren gaat het ook om lagere afvoeren, afhankelijk van de hoeveelheid regenval (Klerkx, 2013b).
Met het Deltaprogramma wil het kabinet op hoge afvoeren anticiperen, door vooruit te kijken en nu keuzes te maken, zodat Nederland ook in de verre toekomst voldoende beschermd is tegen hoogwater. Voor het jaar 2100 moet rekening gehouden worden met een afvoer tot 18.000m3/sec bij Lobith. Wanneer er geen maatregelen genomen zouden worden, betekent dit een waterstandstijging van 80 centimeter in de Waal (Provincie Gelderland, 2013). De uiterwaarden van de Waal moeten daarom geschikt gemaakt worden om deze extra hoeveelheid water te kunnen afvoeren (Arcadis, 2013). De Provincie Gelderland heeft in samenwerking met waterschappen en betrokken gemeenten, de mogelijkheden om veiligheid te bieden voor hoogwater in Gelderland. Dit heeft geresulteerd in een voorkeursstrategie Waal. Dit is een combinatie van dijkverzwarende en rivierverruimende maatregelen, die als advies dienen voor de Delta-commissaris. Uiteindelijk zal het rijk in 2015 maatregelen kiezen om het water op een veilige manier af te voeren, de Deltabeslissingen. Deze worden opgenomen in het Tweede Nationaal Waterplan (Provincie Gelderland, 2013).
Bij het ontwikkelen van de voorkeursstrategie Waal, werd gebruik gemaakt van de kennis van het programma WaalWeelde. Hierin werkt Provincie Gelderland, samen met de desbetreffende Waalgemeenten, aan integrale gebiedsontwikkeling. Dat houdt in dat richting wordt gegeven aan de toekomstige inrichting en uitstraling van de Waal en haar oevers. Door samen te werken moet de Waal duurzaam mooier, veiliger, natuurlijker en economisch sterk worden. De maatregelen uit de structuurvisie van WaalWeelde-West zijn een belangrijke input geweest, voor de voorkeursstrategie.
Het Deltaprogramma Rivieren heeft per riviertak projecten aangewezen die zij op korte termijn willen verkennen. Daarnaast kunnen deze projecten op korte termijn (vóór 2030) al een bijdrage kunnen leveren, aan het vergroten van waterveiligheid en die ook kosten-effectief zijn, draagvlak hebben en gekoppeld kunnen worden aan andere doelen, zoals natuur. De hoogwatergeul Varik-Heesselt is één van deze projecten (Klerkx, 2013b). Deze hoogwatergeul kan alleen al voor een waterstanddaling van 45 tot 52 centimeter zorgen in de Waal (Voorsluijs en Seuren, 2013). Door middel van co-creatie tussen de provincie, gemeente, inwoners en overige belanghebbenden, kan het hele gebied meeprofiteren bij de aanleg van deze hoogwatergeul. Kleine aanpassingen kunnen veel voordeel oplev-eren, zogenoemde meekoppelkansen.
1.3 Doelstelling
Het hoofddoel van de hoogwatergeul is, ten alle tijden, het bieden van veiligheid tegen hoogwater. Waarbij het water in de Waal 45 centimeter zal dalen bij een maatgevend hoogwater van 18.000 m3/sec. Een nevendoel is het benutten van meekoppelkansen op het gebied van recreatie, energie, landbouw, natuur en wonen voor ontwikkeling van het gebied zonder significant negatieve effecten op het hoofddoel (Koenraadt, 2014). De aanleg van deze hoogwatergeul heeft een enorme landschappelijke impact, op de dorpen Varik en Heesselt en de directe omgeving, tezamen met een emotionele impact. Bij deze maatregel komt het gebied namelijk op een eiland te liggen. De aanleg van deze hoogwatergeul biedt echter ook kansen. Voor ondernemers, recreanten, duurzame energie, enzovoort. Door zoveel mogelijk meerwaarde te creëren in de hoogwatergeul, kan ervoor gezorgd worden dat de impact van deze ingrijpende
Inleiding
11
1.6 Beperkingen
Het eindrapport heeft betrekking op de situatie in Varik en Heesselt. De zes functies, die worden gebruikt voor de best-cases, zijn vastgesteld in de “Referentiestudie
hoogwatergeulen” (Nienhuis, 2013).
Er zijn combinaties gezocht tussen de kansen, waarbij deze elkaar versterken. Deze dienen als inspiratie voor de casus Varik-Heesselt. Het is geen handreiking voor de inrichting maar ideeën van voor wat zou kunnen in de hoogwatergeul. Haalbaarheid is hier niet in meegenomen.
Randvoorwaarden:
- Het eindproduct heeft betrekking tot de casus hoogwatergeul Varik-Heesselt. - De opdracht zal uitgevoerd worden, aan de hand van de wensen van Provincie
Gelderland.
- De tijdsperiode waarin het plan opgeleverd dient te worden, bedraagt 4 maanden, van 1 februari 2014 tot en met 5 juni 2014.
- De zes functies die behandeld worden zijn: water, natuur, wonen, landbouw, energie en recreatie.
- De functies in de functie-combinaties moeten elkaar versterken. - De voorgestelde maatregelen moeten realistisch en uitvoerbaar zijn. - Het financiële aspect van de voorstellen (kosten/baten) zal niet worden
meegenomen in het rapport.
- De voorgestelde maatregelen moeten duurzaam zijn.
- Interviews met externen zullen eerst overlegd worden met Erwin Klerkx. - Het document zal dienen ter inspiratiedocument en niet als inrichtingsplan.
1.7 Leeswijzer
In hoofdstuk 2 wordt ingegaan op de methode die is gehanteerd tijdens dit onderzoek. In hooofdstuk 3 wordt de situatie van Varik en Heesselt in een korte gebiedsanalyse beschreven. In hoofdstuk 4 worden de mogelijke geulmodellen en dijklichamen
beschreven, Hoofdstuk 5 beschrijft de zes functies. In hoofdstuk 6 worden de combinaties behandeld. In hoofdstuk 7 worden de conclusies van dit rapport beschreven. In hoofdstuk 8 worden de discussiepunten besproken. Tenslotte zijn in hoofdstuk 9 de gebruikte bronnen weergegeven.
maatregel zo klein mogelijk gehouden wordt. Het streven is dat de hoogwatergeul een positieve impuls zal geven, aan het omringende gebied.
1.4 Hoofd- en deelvragen
De hoofdvraag in dit onderzoek luidt:
‘Wat is de meest optimale combinatie van functies die meerwaarde
creëert voor de mogelijke hoogwatergeul Varik-Heesselt?’
Deze vraag zal worden beantwoord aan de hand van de volgende deelvragen:
1. ‘Welke mogelijkheden bieden de zes functies voor de hoogwatergeul Varik-Heesselt?’
Aan de hand van een literatuurstudie en interviews naar de zes functies, zullen inrichtingsvoorstellen worden afgeleid.
2. ‘Wat is kansrijk voor de zes functies bij de hoogwatergeul?’
De kansen zullen worden beschreven van de eerder bepaalde inrichtingsvoorstellen.
3. ‘Wat zijn knelpunten voor de zes functies in de hoogwatergeul?’
Van de eerder bepaalde inrichtingsvoorstellen, worden de knelpunten beschreven.
4. ‘Wat zijn de vier meest kansrijke combinaties van functies in de hoogwatergeul?’
Op basis van criteria zijn inrichtingsvoorstellen aan elkaar gekoppeld die elkaar ondersteunen en zo de meerwaarde, van de hoogwatergeul, verhogen.
5. ‘Wat zijn de sterke en zwakke punten van de combinaties.’
Aan de hand van een SWOT analyse is bepaald welke best-case het meest kansrijk is in Varik-Heesselt.
6. ‘Hoe staan de wensen van de klankbordgroep tegenover de combinaties?
De wensen van de klankbordgroep worden vergeleken met de combinaties. Een uitgebreidere beschrijving van de uitwerking van de deelvragen is te vinden in Hoofdstuk 2: Methode.
1.5 Onderzoeksdoel
Het doel van dit onderzoek is om, aan de hand van de zes thema’s die vastgesteld zijn in de referentiestudie, een combinatie van functies vast te stellen die de meeste
meerwaarde aan de hoogwatergeul Varik-Heesselt geeft. De zes functies omvatten landbouw, energie, water, wonen, recreatie en natuur.
1.8 Publiek
Door de meerwaarde van een neven- of hoogwatergeul te onderzoeken, geeft dit hand-vaten voor de Provincie Gelderland, projectteam Hoogwatergeul Varik-Heesselt en de klankbordgroep. Door het aantonen van de meerwaarde van specifieke inrichtings-voorstellen, kan deze studie als input dienen, voor de inrichting van de hoogwatergeul Varik-Heesselt en eventuele toekomstige, vergelijkbare geulen.
12
Methode
In dit hoofdstuk is beschreven, hoe er te werk is gegaan om tot de zes functies en vier functie-combinaties te komen.
2.1 Literatuurstudie
De eerste stap was een literatuurstudie, om zo een algemene indruk te krijgen van het gebied, hoogwatergeulen in het algemeen, de beleidskaders en de ontwikkelingen van deze zaken. Hierbij werden documenten bestudeerd die zijn uitgebracht door Provincie Gelderland, maar ook door externen.
Vanuit het programma WaalWeelde waren al meerdere onderzoeken gedaan naar de hoogwatergeul en bijbehorende visies. Documenten die vooraf aan het onderzoek naar meekoppelkansen al waren opgeleverd ten behoeve van Hoogwatergeul Varik-Heesselt waren:
- Referentiestudie hoogwatergeulen (Nienhuis, 2013)
- Landschapsanalyse t.b.v. gebiedsproces Varik-Heesselt (Bijl, 2013) - Structuurvisie WaalWeelde-West (Provincie Gelderland, 2013) - Bandbreedte hoogwatergeul (Koenraadt et al., 2014)
Naast deze literatuur, die speciaal voor de hoogwatergeul is ontwikkeld, is ook gebruik gemaakt van andere literatuur. Deze zijn terug te vinden inhoofdstuk 9: Literatuurlijst. Naast specifieke documenten voor de hoogwatergeul Varik-Heesselt zijn ook
beleidsdocumenten doorgenomen met betrekking tot dijken, veiligheid en wat is toegestaan in hoogwatergeulen. Daarnaast hebben we studiedagen bezocht, zoals een symposium over Eendenkroos en de Kennisdag Natuur en Ondernemen. Ook is de visie van WaalWeelde bestudeerd, waar ons project binnen moest passen.
De visie van WaalWeelde bevat zeven thema’s die samen moeten bijdragen aan het overkoepelende doel: het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit van het Waallandschap. Deze zeven thema’s zijn: Veiligheid, Natuur, Bedrijvigheid, Wonen, Recreatie en toerisme, Cultuurhistorie en Energie en klimaat (waalweelde.nl).
2.2 Activiteiten
Binnen Provincie Gelderland waren de studenten onderdeel van het projectteam WaalWeelde. De studenten konden gebruik maken van de aanwezige kennis die op de provincie aanwezig was. Daarnaast zijn externe contacten aangesproken, waarvan velen geholpen hebben aan literatuur en kennis. Bij het ontbreken van kennis, zijn er door middel van interviews zijn ontbrekende gegevens verzameld. Dit is vervolgens gebruikt voor het verdere onderzoek. Het gaat hierbij om onder andere om ondernemers, beleidsmedewerkers en onderzoekers. Deze zijn geselecteerd op basis van expertise en kennis die nog ontbrak via het onderzoek. Zie bijlage 3: Interviews.
2.3 Gebiedsanalyse en hoogwatergeul
Als eerste onderdeel van het rapport is een verkorte gebiedsanalyse opgenomen, over Varik en Heesselt. Deze is afgeleid uit de gebiedsanalyse van Bijl, 2013. Vervolgens is een algemeen stuk opgenomen over hoogwatergeulen en de situatie in Varik en Heesselt. Dit was om de leesbaarheid van de rest van het rapport te verhogen en het onderwerp een stuk tastbaarder maken.
2.4 Functie-uitwerkingen
Na een algemeen beeld te schetsen van de casus, werden de zes functies uitgewerkt die waren bepaald in de referentiestudie door Provincie Gelderland. Deze functies waren water, energie, natuur, recreatie, landbouw en wonen. De functies zijn beschreven op basis van bestaande literatuur, informatie uit interviews en eigen input. Bij deze beschrijvingen is begonnen met een introductie. Vervolgens werden de trends en ontwikkelingen beschreven. Hierna zijn meerdere inrichtingsvoorstellen, per functie, bedacht en beschreven voor de hoogwatergeul. Per inrichtingsvoorstel zijn de kansen, de knelpunten, het beheer en eventueel een referentie beschreven.
2.5 Combinaties
Door het verbinden van de meest kansrijke inrichtingsvoorstellen van verschillende functies, zijn in totaal vier combinatiemogelijkheden bepaald (bijv. Natuur – Wa-ter – Recreatie). Om deze combinaties een identiteit te laten geven aan het gebied, is aan elke combinatie een motto verbonden. Deze combinaties zijn vervolgens beschreven aan de hand van een introductie en motivatie, de relevante functies en hoe deze elkaar ondersteunden en een conclusie, in de vorm van een sterkte/zwakte analyse. Om het geheel een tastbaarder product te maken is gekozen voor een zeer visuele weer-gave. Veel foto’s en tekeningen (handgemaakt of met behulp van Adobe Illustrator).
Afbeelding 3: Ruimtelijke kwaliteit(Provincie Gelderland,2009)
Methode
13
Bij het bepalen van de combinaties zijn drie verschillende modellen hoogwatergeul gebruikt, die zijn bepaald in de bandbreedtestudie in opdracht van Provincie Gelderland (Koenraadt et al., 2014). Dit zijn niet de enige mogelijkheden van de vorm van de hoogwatergeul, combinaties zijn ook mogelijk. Wel bleken deze het meest aannemelijk en hierdoor is in dit onderzoek gebruik gemaakt van de drie modellen uit de bandbreedtestudie.
Op basis van de visie WaalWeelde, gestelde randvoorwaarden en onderzoeksdoel zijn meerdere punten afgeleid waar de combinaties aan moeten voldoen. Op basis hiervan waren vanuit de inrichtingsvoorstellen uit de zes functie-uitwerkingen vier combinaties afgeleid. Deze punten waren:
Visie
- Moet bijdragen aan de ruimtelijke kwaliteit.
Randvoorwaarden
- Is te gebruiken bij toekomstige nevengeulen en hoogwatergeulen. - Moet realistisch zijn.
- Moet uitvoerbaar zijn.
Doelen
- Geeft meerwaarde aan een hoogwatergeul of nevengeul.
- Binnen de best-case mogen functies elkaar uitsluitend ondersteunen en niet tegenwerken.
- Levert ideeën die gebruikt kunnen worden voor de uiteindelijke inrichting van de mogelijke hoogwatergeul Varik-Heesselt.
Nadat de vier combinaties waren bepaald, zijn deze met behulp van een expertsessie getoetst. Hierbij zijn de combinaties uitgelegd aan de ‘experts’. Dit zijn leden van het Projectteam Hoogwatergeul (van binnen en buiten Provincie Gelderland) en medewerkers van Provincie Gelderland die werken aan waterveiligheid, maar niet meewerkten aan hoogwatergeul Varik-Heesselt. Aan de hand van deze sessie en de feedback die ontvangen is, zijn de combinaties verder aangescherpt.
2.6 Conclusies en aanbevelingen
Om vervolgens uit deze vier combinaties de combinatie te bepalen die de meeste meerwaarde creëert, voor de hoogwatergeul Varik-Heesselt, werden de combinaties vergeleken met de wensen van de klankbordgroep (zie bijlage 1: Klankbordgroep). Hier-bij is per combinatie bepaald, of deze ‘goed’, ‘matig’ of ‘slecht’ overeen kwamen, met de desbetreffende wens. Op basis hiervan waren punten toegekend, ‘goed’ was twee punten, ‘matig’ was één punt en ‘slecht’ nul punten. Hierdoor konden ze gemakkelijk vergeleken worden. De combinatie met de meeste punten, kwam het meest overeen met de wensen van de klankbordgroep. De combinatie met de minste punten het minst. De combinatie met de meeste punte , geeft de grootste meerwaarde aan de
14
HWG Varik-Heesselt
3. Gebiedsanalyse Varik-Heesselt
In dit hoofdstuk wordt een algemene omschrijving gegeven van de dorpen Varik en Heesselt. Dit is om een beeld te vormen over het karakter van het gebied, het huidige landgebruik en de inpact die een eventuele hoogwatergeul zal hebben op dit gebied.
3.1 Ligging
Varik en Heesselt zijn twee dorpen in de Betuwse gemeente Neerijnen. De dorpen liggen ten zuiden van de grotere steden Tiel en Geldermalsen en tellen samen ongeveer 1400 inwoners. Er zijn 450 huishoudens in deze twee dorpen (stadindex.nl), waar binnenkort nog 50 huishoudens bijkomen. Ze zijn gelegen langs de Waal, nabij Tiel en Geldermalsen. Juist op deze plaats bevindt zich een sterke bocht, een meander, in de Waal.
Het Waallandschap rondom Varik en Heesselt bestaat uit een aaneenschakeling van meerdere uiterwaarden. Ten noordoosten van Varik bevinden zich de Stiftse Waarden. Deze uiterwaard is ongeveer 150 hectare groot en bestaat uit een afwisseling van hooi-landen en dynamische riviernatuur (rijninbeeld.nl).
Ten noordwesten van Heesselt bevinden zich de Heesseltse Uiterwaarden. Deze uiterwaard heeft een oppervlakte van ongeveer 386 hectare. In 2015 zal de uiterwaard opnieuw ingericht worden door Rijkswaterstaat vanuit het NURG Programma.
3.2 Historie
De dorpen ontstonden rond het jaar 1000, wanneer mensen zich begonnen te vestigen op oeverwallen. Nadat de oeverwallen waren opgehoogd tot dijklichamen kon ook het binnendijkse gebied bewoond worden.
Door de grote meander van de Waal en de dichtbijzijne verbinding met de Maas, was dit een strategische plaats om te wonen. Meerdere veldslagen hebben hier plaatsgevonden, waaronder in 1599 het Beleg van Zaltbommel (Bijl, 2013).
Afbeelding 4: Locatie Varik-Heesselt (Google Maps)
HWG Varik-Heesselt
15
1993 en 1995
In 1993 en 1995 had heel Nederland te maken met hoogwater. Op dinsdag 31 januari 1995 stond het water zelfs zo hoog dat de mensen in de Betuwe, waaronder de inwoners van Varik en Heesselt, geëvacueerd moesten worden. Het water stond nog maar enkele centimeters onder de dijken (zie afbeelding 6).
Na deze twee bijna catastrofale hoogwaters, werd het duidelijk dat de huidige dijk-lichamen de veiligheid in het rivierengebied niet konden garanderen. In de jaren na het hoogwater zijn de dijken, middels het Rijksprogramma Ruimte voor de Rivier, verzwaard om zo de veiligheid te kunnen bieden.
3.3 Landgebruik
Varik en Heesselt liggen in het rivierengebied, met aan de ene kant de oeverwallen naast de Waal, en aan de andere kant de komgronden van de Betuwe. Deze komgronden zijn ontstaan doordat water van de Waal regelmatig over de oeverwallen stroomde en dit water stagneerde in de komgronden. Hierdoor is een dik pakket klei afgezet. Door de hoge vruchtbaarheid van deze grond is het voornaamste gebruik hiervan in het gebied fruitteelt. Naast fruitteelt vindt ook akkerbouw plaats.
Op de oeverwallen, die zijn ontstaan door afzettingen van de rivier, bevinden zich de be-woningskernen en enkele boomgaarden en kassen. Op de stroomrug, achter de
oeverwallen bevinden zich vooral boomgaarden en akkers. Doordat de overgang van oeverwal, stroomrug en kom in dit gebied geleidelijk is, is deze landschapsstructuur minder goed zichtbaar (Provincie Gelderland, 2013).
In het gebied bevindt zich ook een oude begraafplaats. Hier wordt veel waarde aan gehecht door de inwoners. Zij vinden het van belang dat deze begraafplaats behouden blijft mocht de hoogwatergeul gerealiseerd worden.
De dorpen kenmerken zich door de rust en kleinschaligheid. Zo is er maar één supermarkt aanwezig. Tegenwoordig komen er mensen vanuit de randstad hier wonen vanwege deze rust en kleinschaligheid. De gunstige locatie ten opzichte van de nabije infrastructuur (zoals het knooppunt tussen snelwegen A15 en A2), zorgt ervoor dat mensen van buitenaf hier graag willen wonen. Ze zijn immers binnen enkele minuten op de snelweg richting de grote steden.
Afbeelding 6: Hoogwater 1995, Varik (Bron: media.nu.nl)
16
HWG Varik-Heesselt
3.5 En nu?
De inwoners zijn onzeker over de toekomst van hun woonomgeving. Zal de geul er wel of niet komen? Moet ik straks mijn huis uit? Logische vragen, waar de mensen zo snel mogelijk een anwoord op willen hebben. Het is de taak en wens van de Provincie Gelderland om de inwoners van Varik en Heesselt zo goed en snel mogelijk te informeren over het proces rondom de hoogwatergeul. Op deze manier wordt de onzekerheid weggenomen. Klankbordgroep:
Eind 2013 is er een klankbordgroep geformeerd. Deze klankbordgroep bestaat uit diverse belanghebbenden uit de omgeving van Varik en Heesselt. Zij vertegenwoordigen de inwoners en belangen van Varik en Heesselt. Provincie Gelderland en Gemeente Neerijnen organiseren bijeenkomsten met de klankbordgroep en medewerk-ers vanuit de provincie waarin de laatste vorderingen van het proces worden besproken. Daarnaast hebben zij input van de klankbordgroep nodig om zo het gebiedsproces zo goed mogelijk te laten verlopen. De klankbordgroep kan hierbij eigen inbreng geven in wat hun mening en ideeën zijn van een mogelijke hoogwatergeul.
3.4 Inwoners
In Varik en Heesselt wonen twee typen mensen: De mensen die geboren en getogen zijn in Varik en Heesselt, en de mensen die hier relatief kort geleden naartoe zijn verhuisd. Onderling verschillen de meningen over de nieuwe hoogwatergeul. Degenen die de evacuatie in 1995 hebben meegemaakt, weten dat extra maatregelen tegen hoog-water noodzakelijk zijn om het achterland te beschermen tegen de steeds hogere rivierwaterstanden. Anderzijds zijn er ook diverse inwoners die willen dat de dijken ter hoogte van Varik en Heesselt verder opgehoogt kunnen worden, of dat extra ruimte gecreëerd wordt in het huidige buitendijkse gebied.
HWG Varik-Heesselt
17
4. Mogelijke hoogwatergeul
Er is sprake van de mogelijke aanleg van een hoogwatergeul nabij Varik en Heesselt. Hierdoor zal het gebied op een ‘eiland’ komen te liggen bij hoogwater. Als besloten wordt deze hoogwatergeul aan te leggen zal dit een zeer positief effect hebben op waterveiligheid.
4.1 Inleiding
In de “Structuurvisie WaalWeelde-West (2013)” is een hoogwatergeul opgenomen, die van de Stiftse Waarden, door het binnendijkse landschap, met de Heesseltse
Uiterwaarden verbindt. Hierdoor zullen de dorpen Varik en Heesselt op een eiland komen te liggen. Het zoekgebied van de hoogwatergeul is weergegeven in afbeelding 9.
De aanleg van deze hoogwatergeul heeft een zeer positief effect op waterveiligheid. In het kader van het Deltaprogramma Rivieren is de hoogwatergeul een zeer effectieve maatregel, die zal leiden tot een fors waterstandsverlagend effect, van 45 tot 52 cm in bovenstrooms gelegen gebieden. De invloed van de waterstandsdaling bij Varik-Heesselt zal tot aan Beuningen merkbaar zijn.
De geleide dijken langs de hoogwatergeul moeten primaire waterkeringen worden. Daarnaast is goede ontsluiting van het gebied erg belangrijk. Op basis van de bestaande infrastructuur zal dit uitgebreidt worden met bruggen die ook tijdens het doorstromen van de hoogwatergeul bruikbaar zijn.
4.2 Verandering van landgebruik
Binnen het zoekgebied bevinden zich diverse huishoudens en bedrijven, maar ook waardevolle landbouwgronden waar fruitteelt, akkerbouw en veeteelt plaatsvindt. Wanneer de hoogwatergeul er daadwerkelijk komt, zal het landgebruik compleet veranderen.
Het hoofddoel van de hoogwatergeul is waterveiligheid, wanneer deze in gebruik is moet er zo min mogelijk hydraulische weerstand zijn. Dit houdt concreet in dat er in de geul geen opstanden (hoogopgaande vegetatie, bebouwing en obstakels) mogelijk zijn. Wanneer deze wel aanwezig zijn gaat dit ten koste van de benodigde waterstandsdaling. Mogelijkheden voor opstanden binnen de hoogwatergeul zullen er alleen zijn wanneer de geul ter compensatie van deze extra weerstand word vergroot. Hierdoor behoudt deze de benodigde veiligheid.
De huizen die zich bevinden in de geul zullen moeten verdwijnen. Waarbij de bewoners uitgekocht of gecompenseerd moeten worden. Kennis en ervaringen uit eerdere vergelijkbare projecten zoals bij Nijmegen-Lent, kunnen gebruikt worden om dit proces zo soepel mogelijk te laten verlopen. Bewoners kunnen als compensatie bijvoorbeeld op de (nieuwe) dijken langs de geul wonen. Ook kunnen alternatieve woningen aangeboden worden (Schipperheijn, 2014).
Afbeelding 9: Omgeving hoogwatergeul en zoekgebied. (Bron: Google Earth)
Landbouwgronden kunnen in de meeste gevallen worden behouden. Door middel van ruilverkaveling kan er rekening worden gehouden met de nieuwe geul. Zo heeft dit plaatsgevonden in Veessen-Wapenveld. Hier heeft ruilverkaveling voor een nieuwe indeling in de hoogwatergeul gezorgt. Hierdoor is de functie landbouw in de geul behouden gebleven (Nienhuis, 2014).
In de omgeving van Varik en Heesselt bevinden zich vele boomgaarden. Deze zullen, vanwege een te hoge waarstand voor doorstromend water, in de hoogwatergeul moeten verdwijnen. Deze gronden kunnen wel hun landbouwfunctie behouden, maar dit mag de doorstroom van water niet belemmeren.
Wanneer de hoogwatergeul wordt aangelegd heeft dit grote impact op de bewoners, het landgebruik, maar ook het karakter van het gebied. De geul, met zijn nieuwe dijken, zal een compleet ander landschapsbeeld opleveren. Een deel van de weidsheid en het open karakter zal hierdoor verdwijnen.
18
HWG Varik-Heesselt
4.3 Kenmerken hoogwatergeul
De nieuwe hoogwatergeul Varik-Heesselt zal bij realisatie moeten voldoen aan een aantal randvoorwaarden. Vanwege de fase waarin het proces zich bevindt, zijn de
randvoorwaarden nog niet definitief, en zullen dus algemeen worden beschreven.
Instroomopening en Inlaatwerk of -drempel
Er zal een instroomopening met inlaatwerk of -drempel gerealiseerd worden ter hoogte van de Stiftse Uiterwaarden. De hoogte en breedte hiervan zal afhankelijk zijn van het type geul en de overstromingsfrequentie.
Uitstroomopening en uitlaatwerk of -drempel
De uitstroomopening zal samen met een uitlaatwerk of -drempel gerealiseerd worden ter hoogte van de Heesseltse Uiterwaarden. Ook hierbij is de hoogte en breedte afhankelijk zijn van het type geul en de overstromingsfrquentie.
Tracé
Het tracé zal worden bepaald aan de hand van de beschikbare en benodigde ruimte, die nodig is om de verwachte waterstandsdaling te realiseren. De verschillende
mogelijkheden worden in de volgende paragraaf beschreven (paragraaf 4.4, bandbreedte).
Overstromingsfrequentie:
Het aantal keer per jaar dat een hoogwatergeul daadwerkelijk zal vollopen en meestromen met de Waal, is de overstromingsfrequentie. De frequentie waarin de mogelijke hoogwatergeul zal vollopen en doorstromen, bepaald hoe het landschap er in de geul uit zal zien. Bij een zeer lage overstromingsfrequentie (1x in de 50-75 jaar) zijn er meer mogelijkheden in de geul. Landbouw kan nog plaatvinden in een geul met dergelijke overstromingsfrequentie. Een referentie hiervan is hoogwatergeul Veessen-Wapenveld.
Een geul met een hoge overstromingsfrequentie (1x per 1-2 jaar), zal compleet anders ingericht moeten worden. Voor de landbouw zijn de mogelijkheden beperkt bij een hoge frequentie. De geul moet gezien worden als een uiterwaard, en hier zal alleen hooiland mogelijk zijn. Voor natuur biedt een hogere frequentie wel veel kansen op. De verhoogde dynamiek zorgt er voor, dat er meer diversiiteit en structuren ontstaan in de hoogwatergeul.
4.4 Bandbreedte
Op basis van het zoekgebied voor de hoogwatergeul Varik-Heesselt, is er een bandbreedtestudie uitgevoerd (Koenraadt et al., 2014). In deze studie is bekeken welke hoogwatergeulen er mogelijk zijn binnen het zoekgebied. Er is gekeken naar een minimaal model met een geringe breedte van de hoogwatergeul. Hierbij wordt de landschappelijke impact op de omgeving zo klein mogelijk gehouden wordt, maar waar toch de benodigde waterstandsdaling gerealiseerd kan worden. Maar er is ook gekeken naar een breed model, waarbij er extra ruimte voor de geul wordt gegeven. In deze overgedimensioneerde geul ontstaan zo kansen om opslag van gewassen toe te staan. Alle modellen tussen het compacte en het ruime model, zijn in principe mogelijk in de casus Varik-Heesselt. In de volgende drie paragrafen worden de drie meest representatieve modellen weergegeven, volgens het projectteam hoogwatergeul, die mogelijk zijn voor de hoogwatergeul Varik-Heesselt. De modellen geven enkel richting, en zijn dus verre van definitief. Combinaties van meerdere modellen zijn mogelijk, en zelfs compleet nieuw te bedenken modellen zijn in deze fase van planvorming nog mogelijk.
Compact Functioneel Ruim
In hoofdstuk 6: Functie-combinaties wordt aangegeven, welk geulmodel het meest geschikt is, voor de specifieke combinaties. De volgende logo’s worden
HWG Varik-Heesselt
19
4.4.1 Compact model
Voor het compacte model wordt de impact op de omgeving zo klein mogelijk gehouden, door een zo klein mogelijk ruimtebeslag. De geul zal over de gehele lengte smal blijven (300 tot 400 meter). Doordat de ruimte in de breedte klein blijft, zal de geul diep moeten zijn om toch de benodigde waterafvoercapaciteit te behouden. Een strook van 100 meter in de geul zal daarom tot ongeveer 3 meter diep worden afgegraven, over een lengte van 3,5 kilometer.
Dit heeft tot gevolg dat de geul vaak meestroomt met de Waal (eens in de 2 jaar). De afgegraven strook zal zelfs permanent water bevatten. De complete hoogwatergeul zal daardoor ook langer nat blijven. Doordat de geul altijd water bevat, zullen Varik en Heesselt permanent omringt worden door water. Verbindingen tussen het “eiland” en het “vasteland” zullen dus altijd over het water moeten. (Koenraadt et. al, 2014)
Door het beperkte oppervlakte, zijn er weinig mogelijkheden in de geul. Conventionele landbouw is niet meer mogelijk in de geul (kleinschalige veeteelt zou nog mogelijk kunnen zijn), hiervoor is het oppervlak te klein en te dynamisch. Opslag van gewassen is in dit model hoogwatergeul niet mogelijk: alle ruimte moet beschikbaar zijn om zo snel mogelijk water af te voeren (Koenraadt et. al, 2014).
Afbeelding 11: Compact model (Koenraadt et al, 2014) Kenmerken compact model:
- zo minimaal mogelijk ruimtebeslag - klein gebied met functieverandering - knik naar noord na instroom - 300 m breed (+100 ivm dijken) - instroom ook 300 m breed
- instroomoppening zonder inlaatwerk - zomerkade Heesseltse Uiterwaarden
dient als uilaatdrempel
- vergraving 100 m breed en 3 m diep - extra bruggen voor landwegen - agrarisch gebruik vrijwel niet mogelijk - afwatering onder vrij verval
- gebied langer nat
Afbeelding 10: compact model
20
HWG Varik-Heesselt
4.4.2 Functioneel model
Voor het functionele model wordt een hoogwatergeul voorgesteld, die niet continu water zal bevatten. De geul wordt ondieper dan het smalle model, maar wordt wel breder. Hierdoor zal er bij een hoge waterstand evenveel water afgevoerd kunnen worden als de smalle variant. De geul zal over de gehele lengte (met uitzondering van de inlaat) ongeveer 500 meter breed worden. Hierdoor zal er ook in dit model geen opslag van gewassen mogelijk zijn: deze leveren een te grote weerstand voor de doorstroming van de geul. Daarnaast zal bij dit model geen maaiveldvergraving plaatsvinden.
Omdat dit model autonoom zal zijn, en dus niet landschapsvolgend, zal dit effecten hebben op het huidige verkavelingspatroon van de streek.
Doordat er meer ruimte wordt gegeven aan de hoogwatergeulgeul in vergelijking met het compacte model, zijn er meer mogelijkheden om toe te passen binnen de geul.
Kenmerken functioneel model
- 500 m breed (+100 ivm dijken) - instroom 500 m breed
- inlaatdrempel zonder inlaatwerk - uitlaatdrempel op plaats winterdijk - geen vergravingen
- instroom = doorstroomfrequentie eens in 4 jr - agrarisch gebruik blijft mogelijk
- afwatering via gemaal
Afbeelding 13: functioneel model (Koenraadt et al., 2014) Afbeelding 12: functioneel model
HWG Varik-Heesselt
21
4.4.3 Ruim model
Het derde model betreft een overgedimensioneerde hoogwatergeul. De geul zal breder zijn, dan dat nodig is om hoogwater af te kunnen voeren. Hierdoor is een grotere waterstandsdaling dan nodig te realiseren. De geul zal tussen de 400 en 800 meter breed zijn, afhankelijk van de gronden die beschikbaar zijn. Agrarisch gebruik in de geul zal mogelijk blijven.Dit model is landschapsvolgend. Dit betekent dat de exacte breedte van de geul afhankelijk zal zijn van de locatie en grootte van de aangekochte percelen. Huizen zullen hier zoveel mogelijk voor vermeden worden zodat de impact op de omgeving zo klein mogelijk gehouden wordt.Door de extra ruimte, ontstaan diverse mogelijkheden om meerdere functies te realiseren in de geul. Door het breder maken van de geul kunnen er (beperkt) opstanden kunnen ontstaan.
Kenmerken ruim model:
- zo ruim mogelijk ruimtebeslag
- zonder dat extra huizen worden geraakt - grotere waterstandsdaling mogelijk - 400 – 800 m breed (+100 ivm dijken) - instroom ca 400 m breed
- instroomopening met inlaatwerk
- uitlaatdrempel ter hoogte van de winterdijk - vergraving optioneel, niet noodzakelijk - instroomfreq. via uitstroom eens in 15 jr - doorstroomfreq. flexibel
- agrarisch gebruik blijft mogelijk - afwatering via gemaal; afh van functie
Afbeelding 14: ruim model
(Koenraadt et al. 2014)
22
HWG Varik-Heesselt
4.5 Dijken
De dijken zijn een belangrijk element voor de inrichting van de hoogwatergeul
Varik-Heesselt. De dijken zijn een “obstakel” in het landschap, daarom moet er zorgvuldig gekozen worden, welke vorm deze dijken krijgen. De twee meest kanrijke type dijken ter hoogte van de hoogwatergeul Varik-Heesselt worden hieronder beschreven: een conventioneel (normaal) dijklichaam en een klimaatdijk. De argumenten vóór en tegen worden in dit kader beschreven.
4.5.1 Algemeen
Een dijk is een aangelegde verhoging die het achterliggende land beschermt tegen hoogwater en golven. Dit wordt ook wel een waterkering genoemd (Rijkswaterstaat, 2014). Sinds de veertiende eeuw heeft de mens door de aanleg van dijken het huidige rivierenland helemaal naar zijn hand gezet. Dijken liggen vooral langs de rivieren, meestal midden op een oeverwal. Tussen de dijk en de rivierloop vinden we de uiterwaarden. In de kommen vinden we lagere dijken, die zijn aangelegd om de waterhuishouding te regelen. In het verleden waren dijken nog niet zo hoog en sterk als nu en kwamen er veelvuldig dijkdoorbraken voor. Door diverse dijkverhogingen is de kans op een overstroming op dit moment nihil (geologievannederland.nl).
4.5.2 Conventionele dijken
Conventionele dijken zijn normale dijken die van oorsprong het Nederlandse rivierenlandschap domineren. Het zijn dijken die enkel de functie “waterveiligheid” hebben. De dijken zijn relatief smal en hoog, mede doordat de dijken steeds verder zijn opgehoogd. Medegebruik van primaire waterkeringen (dijken die het dichtst bij rivieren liggen) is niet mogelijk, met de huidige wet- en regelgeving. Een dijk dient vrij te zijn van obstakels. Huizen, hoge begroeiing, kunstwerken en dergelijken zijn daarom niet toegestaan, tenzij zij cultuurhistorische waarde hebben.
De dijken worden op verschillende manieren beheerd. Het beheer is bepalend voor de samenstelling van de dijkbegroeiing en daarmee voor de erosiebestendigheid. De meeste dijken worden gemaaid. Hierbij zijn zowel de maaifrequentie als de maaitijdstippen van groot belang. Te vaak maaien verlaagt op den duur de biodiversiteit en is bovendien duur. Bij te weinig maaien kan verruiging optreden wat ook ten koste gaat van de diversiteit en waardoor de erosiebestendigheid van de zode sterk kan afnemen. Te vroeg maaien voorkomt bloei en zaadzetting waardoor de soortenrijkdom daalt. Bij te laat maaien kan verruiging optreden.
Veel dijken worden beweid met schapen, meestal binnen een vast raster maar steeds vaker ook binnen een tijdelijk raster. Op sommige dijktrajecten wordt beweid met een schaapskudde, al dan niet met een herder(zodenaandedijk.com).
Om te controleren of een dijk onderhouden moet worden zijn controles noodzakelijk. Bij een dijkinspectie kunnen verschillende parameters zoals waterspanning, temperatuur en vochtgehalte gemeten worden. Dijken wordden ook gecontroleerd op gegraven tunnels door beverratten, muskusratten bevers en andere dieren. Deze tunnels kunnen de sterkte van de dijken ondermijnen, en moeten dus goed gecontroleerd worden (STOWA, 2010). Wanneer men een conventionele dijk aanlegt in de hoogwatergeul Varik-Heesselt, zal er geen medegebruik van de dijk mogelijk zijn. Door de strenge regelgeving zal er enkel gras mogen groeien op het dijklichaam, en het zal uitsluitend met maaien en afvoeren of schapenbegrazing beheerd mogen worden.
Afbeelding 16: Omgeving rond een normaal dijklichaam
Schapenbegrazing
Landbouw buitendijks Landbouw binnendijks
HWG Varik-Heesselt
23
4.5.3 Klimaatdijk
De klimaatdijk is een dijk die overgedimensioneerd is, in sommige gevallen wordt dit type dijk ook wel een ondoordringbare dijk genoemd. Het dijklichaam is zo robuust, dat deze niet kan doorbreken. Bij een klimaatdijk is enige golfoverslag en zelfs overstroming mo-gelijk bij extreme waterstanden, maar oncontroleerbare dijkdoorbraken zijn uitgesloten. Het risico neemt daardoor drastisch af (Silva en Van Velzen, 2008).
Een klimaatdijk levert daarnaast extra bescherming tegen invloeden van buitenaf. Zo zal een gegraven hol van een beverrat, bever of andere dieren, geen negatief effect hebben op de waterkerende functie. Acties ter voorkoming van deze in de dijk gegraven tunnels, zijn niet nodig en leveren daardoor een besparing op voor het beheer (Silva en Van Velzen, 2008).
Een ander kenmerk van de klimaatdijk is dat er meer mogelijkheden zijn voor het gebruik van de dijk. Door de toegenomen hoogte en breedte van het dijklichaam zijn er minder strikte regels voor het gebruik, omdat gebruik minder snel effect heeft op de veiligheid van de dijk. Hierdoor kunnen veel sociale en economische belangen behartigd worden en nemen de financieringsmogelijkheden toe. Dit is nodig omdat de kosten voor een klimaatdijk beduidend hoger liggen dan voor een conventionele dijk.
De klimaatdijk biedt kansen om verschillende functies met elkaar te combineren. Zoals te zien is op afbeelding 17, zijn er mogelijkheden vooor natuur, landbouw, wonen en recreatie.
Woon mogelijkheden Landbouw mogelijkheden Recreatie mogelijkheden Natuur mogelijkheden Landbouw/Natuur mogelijkheden
Referentie klimaatdijk: Ruigeplaatbos, Hoogvliet
Door de uitbreiding van de havens rondom Rotterdam in de jaren ‘60 moesten vaargeulen worden uitgediept. Hier kwam veel havenslib bij vrij die afgevoerd moest worden. Omdat er in de omgeving niet veel plek voor was, werd ter hoogte van Hoogvliet besloten het havenslib op de bestaande dijklichamen aan te brengen, zodat deze veel groter werden. Vervolgens is er een kleilaag over het slib gelegd, waardoor het dijklichaam vastgelegd werd. Op deze ‘per ongeluk’ ontstane klimaatdijk is vervolgens een parkbos aangelegd. Zo is het Ruigeplaatbos ontstaan. Deze referentie laat zien, dat een parkbos op een dijklichaam goed mogellijk is. Enkel ter hoogte van de kruin van het dijklichaam is geen hoge begroeiing gewenst. Op de flanken groeien grote Populieren, Eiken en vele andere boomsoorten. De flanken worden daarnaast natuurlijk begraasd door Schotse Hooglanders.
Een windhoos heeft het Ruigeplaatbos in 1997 getroffen. Ondanks dat vele bomen zijn omgewaaid en beschadigt, is er geen schade aangebracht aan het dijklichaam. Door natuurlijk beheer, is het bos omgevormd tot natuurlijk recreatiebos. Op de flanken wordt sindsdien natuurlijke begrazing toegepast, met Schotse hooglanders. Enkel noodzakelijk beheer wordt uitgevoerd (maaien, gevaarlijke bomen verwijderen). De dijk langs het Ruigeplaatbos laat zien dat een overgedimensioneerde dijk wel degelijk meerwaarde kan hebben. Het dijklichaam zelf is gebruikt als opslag van havenslib, terwijl de de extra grond gebruikt is om een park van te maken. Door het park is het dijkklichaam totaal onopvallend, en wordt deze niet gezien in het landschap. De belevingswaarde van dit bos is daardoor zeer hoog. Het ruigeplaatbos
laat zien dat waterveiligheid goed kan samengaan met natuur en recreatie (Van Bennekom, 2013).
Vanaf het uitkijkpunt op de dijk, is goed te zien hoe flauw de helling afloopt richting de Oude Maas. Het dijklichaam is dus totaal niet te zien in het landschap.
De kruin van het dijklichaam bevat geen opgaande begroeiing. Op de hellingen groeit dit wel. Dit heeft te maken met de huidige wetgeving
rondom dijken.
HWG Varik-Heesselt
23
Afbeelding 17: Omgeving rond een klimaatdijk24
Functies
5. Functies
De nieuwe hoogwatergeul Varik-Heesselt heeft een grote impact op het gebied in en rondom
Varik en Heesselt. Het gebied zal compleet veranderen
Voor de invulling van de hoogwatergeul zijn verschillende inrichtingen mogelijk. Door
verschillende inrichtingsmogelijkheden te beschrijven, krijgen inwoners, beleidsmakers,
architecten en andere betrokkenen meer inzicht in de mogelijkheden die een geul kan
opleveren.
Op basis van gesprekken met de Provincie Gelderland, zijn er een zestal functies bepaald,
die mogelijk zijn in de hoogwatergeul. De zes functies zijn: water, energie, landbouw, natuur,
recreatie en wonen. Hiervan wordt een korte introductie gegeven, trends en ontwikkelingen
en de inrichtingsvoorstellen. Waarvan bij de inrichtingsvoorstellen de kansen, knelpunten en
beheeraspecten worden toegelicht.
25
Functies
Natuur: Bij een nieuwe hoogwatergeul ontstaan veel kansen om de natuur te
bevorderen. In de geul kunnen eenvoudig zeldzame
ecosystemen gerealiseerd worden. De mogelijkheden in de nieuwe geul
worden hierin uitgebreid behandeld
Water: Wat zijn de mogelijkheden met betrekking tot water. Zaken als
retentie, waterkwaliteit en kwel worden besproken.
Energie: Duurzame energie-opwekkingen zijn goed mogelijk in de
hoogwatergeul Varik-Heesselt. Bestaande energiebronnen zoals zonne- en
windenergie worden besproken, maar ook innovatieve energievormen zoals
warmteopslag en plantenergie komen aan bod.
Landbouw: Deze functie vindt momenteel al veelvuldig plaats in het gebied. In
de nieuwe hoogwatergeul zullen genoeg mogelijkheden zijn om landbouw te
behouden. De inrichtingsmogelijkheden zijn hier beschreven.
Wonen: Bij de realisatie van de hoogwatergeul, ontstaan nieuwe locaties waar
men kan wonen. Mogelijkheden in de geul, op de dijken en andere locaties
worden hier beschreven.
Functies:
Recreatie: De hoogwatergeul zorgt voor nieuwe recreatiemogelijkheden in het
gebied. Door de geul ontstaan mogelijkheden voor dag- en waterrecreatie.
Alle soorten mogelijkheden worden hier besproken.
26
Functie: Water
5.1 Water
Deze functie is gekozen vanwege de vele kansen die mogelijk zijn bij
vernatting van het gebied. De geul zorgt ervoor dat dit buitendijks
wordt, hier kunnen dus watergerelateerde maatregelen
genomen worden.
‘Wanneer je de kwel beheerst,
heb je goud in handen.’
A. Nienhuis,landschapsarchitect
(Rijninbeeld.nl)27
Functie Water
5.1.1 Inleiding
Het voornaamste doel van de hoogwatergeul is het doorstromen van water in tijden van hoogwater, met daarbij bescherming van de inwoners van het rivierengebied. Water is geen functie op zich, maar heeft echter wel gebruiksfuncties. In dit hoofdstuk worden de mogelijkheden tot gebruik van water in de hoogwatergeul besproken.
Trends en ontwikkelingen
Nederland voert al eeuwenlang een strijd tegen het water, waarin continu maatregelen getroffen worden om de veiligheid te garanderen. Door de verandering van het klimaat stijgt de zeespiegel en krijgen we meer met weerextremen te maken. Hierdoor zijn er vanuit overheidsbeleid voorzorgsmaatregelen getroffen om veiligheid te garanderen. Het doel wat nu is opgenomen in het Deltaprogramma Rivieren is dat er in 2100 in totaal 18.000 m3 aan water bij Lobith afgevoerd kan worden. Een oplossing om dit te bereiken is om dijken te verzwaren maar tegenwoordig worden steeds meer rivierverruimende maatregelen getroffen. Een voorbeeld hiervan is een hoogwatergeul of nevengeul. De bewoners van Varik en Heesselt hebben temaken met kweloverlast. Het is een zorg vanuit de klankbordgroep dat dit niet verder zal toenemen zie bijlage 1: Klankbordgroep. In het gebied is de fruitteelt bepalend voor het beeld. Deze teelt heeft echter veel water nodig. Door klimaatsverandering zullen meer natte maar ook meer droge perioden voorkomen. Hier kan dus op ingespeeld worden. Daarnaast staat hoogwater bij de meeste inwoners nog in het geheugen van 1993 en 1995, waarbij het water tot 10 centimeter onder de dijk stond.
5.1.2 Waterkwaliteit
Vaak wordt de waterkwaliteit als basiskwaliteit gezien, dit is in Varik en Heesselt
echter een verbeterpunt. Het oppervlaktewater is hier van slechte kwaliteit (Nienhuis en De Haan, 2014). Door de kwaliteit te verbeteren kan het gebruikt worden voor de land-bouw. Het is bovendien goed voor flora en fauna, die profiteert van de verbeterde kwal-iteit. Tenslotte is het voor recreanten aantrekkelijker en veiliger. De afgelopen jaren is de kwaliteit verbeterd door de Europese Nitraatrichtlijn (Europese Commissie, 2010). Door het naleven van wet- en regelgeving en monitoring van de kwaliteit, kan deze worden verbeterd.
5.1.3 Waterbuffer
Het idee van de waterbuffer is om water vast te houden en gebruik te maken van dit water in perioden van droogte. Door klimaatsverandering zullen periode van hevige regenval, maar ook perioden van droogte toenemen. Bij de waterbuffer is het water dat word vastgehouden water dat door de hoogwatergeul heeft gestroomd, maar ook om regenwater. Door het vasthouden kan de binnendijkse landbouw worden voorzien van water in droge perioden. Daarnaast biedt het kansen voor waterboeren (zie functie land-bouw), recreatieplas (zie functie recreatie) en smartpolder (zie functie energie).
5.1.4 Kwel
Kwel kan het best worden gedefinieerd als grondwater dat uit de bodem naar boven borrelt. Kwel ontstaat over het algemeen als grondwater van een hooggelegen gebied naar een lager gelegen gebied stroomt (rijkswaterstaat.nl b). Bij Varik en Heesselt ondervinden de bewoners overlast, doordat de rivieren een drukverhogende werking hebben op het grondwater. Bewoners maken zich zorgen over kweloverlast en willen niet dat deze toeneemt. Kwel biedt echter ook kansen voor waterboeren (zie functie landbouw). Dit komt doordat het water van goede kwaliteit is. Nadelen zijn dat het moeilijk beheersbaar is en voor veel zorgen en overlast bij bewoners zorgt (nederbetuwe.nl).
28
Functie: Energie
5.2 Energie
Dieze functie is gekozen vanwege de mogelijkheden van nieuwe
soorten energie, die goed in de geul ingepast zouden kunnen
worden. In dit hoofdstuk worden reeds bestaande en nieuwe
innovatieve vormen van energieopwekking voorgesteld.
5.2.1 Inleiding
In onze huidige samenleving is winnen van energie door gebruik van fossiele brandstoffen, nog steeds dominant. Doordat deze echter geen eindeloze voorraad hebben, is duurzame energie een actueel en belangrijk onderwerp. Steeds meer bedrijven, particulieren en ook gemeentes stappen over op duurzame energie zoals water-, wind- en zonne-energie. Vanuit de overheid wordt dit ook sterk aangemoedigd, daarom is dit thema ook
opgenomen bij dit onderzoek.
Een hoogwatergeul zou eventueelkunnen bijdragen aan duurzame energie, die vervol-gens door de inwoners van de omliggende dorpen kan worden gebruikt. Hierdoor worden zij onafhankelijk voor hun energievoorziening.
Trends en ontwikkelingen
Er wordt nog maar relatief korte tijd gebruik gemaakt van fossiele brandstoffen, maar een leven zonder is inmiddels ondenkbaar. Omdat er geen eindeloze voorraad aanwezig is, en deze bovendien schadelijk voor het milieu zijn, wordt steeds meer aandacht gestoken in duurzame energie. Er worden steeds meer energieneutrale en/of duurzame projecten gestart. Hier is aandacht voor vanuit de overheid, maar ook vanuit het bedrijfsleven en particulieren.
Daarnaast is er een landelijke trend te zien, dat een toename van het aantal huishoudens hun benodigde energie in eigen beheer gaan opwekken. Dit zijn vaak zonnepanelen voor particulieren, maar er zijn ook collectieven van energie-opwekking (hieropgewekt.nl). Hierdoor raken mensen meer betrokken bij het opwekken van hun eigen (duurzame) energie.
‘Door energie op te wekken in de
hoogwater-geul Varik-Heesselt, kan het complete nieuwe
eiland van stroom worden vooorzien.’
A. Nienhuis, landschapsarchitect
29
Functie: Energie In Varik, Heesselt en het bijbehorende buitengebied staan ongeveer 500 huishoudens
(stadindex.nl). Bij een verbruik van 3312 kWh per jaar per huishouden (PBL,2011) komt het totale energieverbuik (exclusief nuts-voorzieningen) neer op 1.656.000 kWh. Om het totale eiland van stroom te voorzien wordt in deze combinatie rekening gehouden met een totale energiebehoefte van 1.800.000 kWh per jaar, omdat ook bijvoorbeeld straatverlichting energie nodig heeft.
5.2.2 Zonne-energie
Zonne-energie is een vorm van duurzame energie. Door het plaatsen van zonne-panelen op dijken en/of op de daken van nieuwe en bestaande huishoudens, kan het nieuwe “eiland” zichzelf van elektriciteit en warmte worden voorzien. De warmte kan worden gebruikt om water op te warmen en dit kan (middels een zonneboiler en warmte-wisselaar) ingezet worden om huishoudens van warm water te voorzien. (PBL, 2011). Om het eiland geheel te voorzien van elektriciteit door middel van zonne-energie, is de plaatsing van zonnepanelen een optie. Zonnepanelen kunnen makkelijk gerealiseerd worden op de dijken in de geul, waarbij de zonnepanelen op het zuid(west)en gericht zijn. De dijken langs het bovenstroomse deel van de geul is hiervoor het meest geschikt. Een zonnepaneel (1,6m2) heeft een opbrengst van ongeveer 250 kWh per jaar (zonnecollectoren-zonnepanelen.nl), maar er zijn grote verschillen van opbrengst tussen verschillende zonnepanelen. Bij een opbrengst van 250 kWh per jaar zou er ongeveer 11.500m2 aan zonnepanelen benodigd zijn. Dit zou betekenen dat een dijk van 2 kilometer lengte en ruim 5 meter hoog bedekt moet worden met zonnepanelen om genoeg energie op te wekken voor het eiland.
5.2.3 Windenergie
In Nederland is overal en altijd wind. Door middel van windmolens of –turbines kan wind omgezet worden in energie. Er kan gekozen worden om deze op de dijk te zetten of juist in de geul. Deze kunnen vervolgens de dorpen Varik en Heesselt van energie voorzien. Één windmolen kan (uitgaande dat deze 3 MW levert) ongeveer 2.000 huishoudens van stroom te voorzien (PBL, 2011). Gezien er ongeveer 500 huishoudens in Varik en Heesselt zijn (stadindex.nl), voldoet één windturbine. Nadelen zijn er ook. Het levert het
horizonvervuiling op en de leden van de klankbordgroep zijn geen voorstanders van windenergie.
5.2.4 Bio-energie
Bio-energie is energie die wordt opgewekt uit organisch materiaal (biomassa). Deze vorm van brandstof levert netto geen CO2-uitstoot op. Er zijn verschillende stoffen die voor biomassa gebruikt kunnen worden. Deze kunnen geteeld worden in de hoogwatergeul, bijvoorbeeld bij graan, algen, maïs en koolzaad (Coninx, 2014). Maar ook kan dit uit de natuur gehaald worden, in de vorm van bijvoorbeeld hout of riet. Bij algengroei wordt ook de combinatie gemaakt met water.
Voor de winning van energie uit biomassa, zijn ook speciale energiegewassen
beschikbaar. Commerciële energiegewassen hebben een opbrengst van ongeveer 14 ton droge stof/hectare/jaar. Dit levert bij vergisting 13.400 kWh per hectare op (Wageningen UR, 2005). Wanneer men het eiland Varik-Heesselt wil voorzien van genoeg energie vanuit biomassa, is een oppervlakte nodig van 135 hectare.
Voordelen zijn dat het gaat om hernieuwbare stoffen en milieuvriendelijk is. Helaas is het nog niet rendabel en afhankelijk van subsidies. Bovendien dient er een
verbrandingsinstallatie in de regio gebouwd moeten worden (Coninx, 2014), die is momenteel niet aanwezig. De Waal zou eventueel gebruikt kunnen worden voor vervoer van deze stoffen.
5.2.5 Warmteopslag
Temperatuurverschil van oppervlaktewater en de buitenlucht kan gebruikt worden om gebouwen te verwarmen of te koelen. In de hoogwatergeul Varik-Heesselt zou water kunnen worden opgeslagen om vervolgens gebruikt te worden als verkoeling of verwarming voor de inwoners van Varik en Heesselt. Door gebruik van gemalen kan het in de grond worden bewaard. Hierdoor behoudt het dezelfde temperatuur. Daarnaast is er minder kans op (blauw)algen, drijflagen en botulisme, wanneer grondwater het oppervlaktewater kan koelen tijdens warme periodes. De aanschaf van een dergelijk systeem is echter zeer kostenintensief.
5.2.6 Plant Power
Een van de nieuwste vormen van energie is energiewinning uit planten. Een plant produceert onder invloed van fotosynthese organisch materiaa. Dit wordt vervolgens door bacteriën rondom de wortels afgebroken. Tijdens deze afbraak komen elektronen vrij, door middel van een cel die deze elektronen opvangt nabij de bacteriën te plaatsen kunnen deze worden opgevangen. Plant power levert 3,2W/m2 (768 kWh/hectare). Er is een oppervlakte nodig van 2350 hectare om genoeg energie te leveren voor het eiland. Deze oppervlakte is niet beschikbaar in de geul.
Deze vorm van energiewinning moet gecombineerd worden met andere vormen van energiewinning om het eiland van genoeg stroom te kunnen voorzien.Daarnaast levert het voor de bewoners van Varik en Heesselt geen horizonvervuiling op, omdat de cel zich in de bodem bevindt (wageningenur.nl).
5.2.7 Waterkrachtenergie
Door een hoogteverschil van twee waterlichamen kan energie gewonnen worden. Hoe groter het verschil, hoe meer kracht deze zal leveren. Gezien er geen groot hoogte-verschil is tussen de inlaatkant en de uitlaatkant (nog geen meter), is een waterkracht-centrale niet effectief. Daarnaast zal er veel en vaak water moeten stromen door de geul. Dit is echter niet heel waarschijnlijk. Daarom zal deze vorm van
energieopwekking, bij de huidige stand van techniek, niet geschikt zijn in de mogelijke hoogwatergeul Varik-Heesselt.
30
Functie: Landbouw
5.3 Landbouw
Deze functie is gekozen omdat het huidige landgebruik
ter hoogte van de geul akkerbouw en fruitteelt is. In dit
hoofdstuk worden bestaande en nieuwe innovatieve
vormen van landbouw, die toepasbaar zijn in de mogelijke
hoogwatergeul, voorgesteld.
5.3.1 Inleiding
Het buitengebied rondom Varik en Heesselt wordt op het moment gekenmerkt door de fruitteelt. De bodem bestaat uit zware zavel en lichte klei, deze is daarom optimaal voor fruitteelt, net als de rest van de Betuwe. Afhankelijk van het soort hoogwatergeul, dat zal worden aangelegd zou landbouw in deze hoogwatergeul een optie zijn. Wel moet hierbij rekening gehouden worden met dus de eventuele overstroming van deze hoogwatergeul. Landbouw is bepalend voor het beeld en de agrariër is hier ook direct de beheerder van. Deze functie geeft eventuele ondernemers de mogelijkheid om hier een bedrijf te starten, of juist te behouden.
Trends en ontwikkelingen
Er is steeds meer aandacht voor landbouw met lage uitstoot. Inmiddels zijn er mogelijkheden waarbij zeer gerichte bemesting kan worden toegepast waardoor er lagere uitspoeling is. De fruitteelt is zeer specifiek voor het gebied omdat de bodem er uitermate geschikt voor is. Binnen de fruitteelt is de trend van schaalvergroting. Er zijn steeds minder bedrijven maar deze worden wel steeds groter (ABN Amro, 2014). Daarnaast wordt de fruitteelt steeds efficiënter en wordt er meer gedaan met robot-technologieën. Hierbij gaat het om drones en robots die het fruit kunnen plukken.
‘Je hebt agrarisch natuurbeheer
wat gericht is op behoud van
weidevogels.’
M. Bolck, Provincie Gelderland
(vanbastelaere.be) (agrifirm.com)
(wur.nl)
