Boekbesprekingen

Afzettingen WTKG _16(1), 1995 3

Boekbesprekingen

Jarenlang onderzoek van de Kwartaire afzettingen inNoord-Holland heefter toe _geleid dat de fascinerende _geschiedenis van de _provincie in deze _periode nu _{vrij goed,} maar _{nog lang} niet

_volledig

bekend is.

Evenals in de andere twee boeken uit deze serie, wordt ook in dit boek zowel de _geologie als de _archeologie van Noord-Holland behandeld. De twee _vakgebieden vertonen vanaf het

eerste zekere _optreden van de mens in de _provincie (na het Saalien, in het _Gooi) veel overeenkomsten, zodat een

_{gezamenlijke behandeling}

in één boek niet zo’n

_{gekke gedachte}

is. Ruim de helft vanhet boek _gaatover de

_geologie.

Het eerste hoofdstuk bestaat uit een overzicht van het behandelde _gebied en wat daar aan geologisch en archeologisch onderzoek is gedaan. Ook wordt even stil _{gestaan bij} het

begrip

tijd in beide _vakgebieden.

Aangezien je erg diep moet

graven om iets anders dan Kwartair _tegen tekomen is het niet verwonderlijk dat de Pre-Kwartaire _geologie in slechts 17 _bladzijden wordt behandeld. Helaas vallen in dit hoofdstuk een aantal slordigheden _op. Figuur 2.2 staat vrij lukraak in de tekst en de erin gebruikte afkortingen en nummers worden niet afdoende verklaard. In dezelfde _figuur wordt de _onjuiste term _{Hercynische orogenese (gebergtevorming) gebruikt,}

in _plaats van de term Variscische

orogenese. In figuur 2.1 wordt de laatste naam wel gebruikt, maar echter verkeerd _geschreven als Varistische

orogenese. Op pagina 32 worden mollusken en gastropoden als twee verschillende _groepen fossielen uit de

Muschelkalk _genoemd.

Rappol, M. & C.M. Soonius _(red.), 1994. In de bodem van Noord-Holland. Geologie en archeologie. 285 _pp, 24 _{kleurenplaten} en vele zwart-wit _{figuren. Lingua Terrae,}

Amsterdam.

_Winkelprijs

f_39,50. ISBN 90-74417-03-5

Op het eerste _gezicht heeft Noord-Holland _{op geologisch} gebied weinig te bieden. _Menig geoloog haalt z’n neus op voor het 'waardeloos Kwartair’ waaruit de bovenste _paar honderd meter van de ondergrond is _opgebouwd. Maar wie wat beter _kijkt, zal ontdekken dat _juist dat Kwartair

erg interessant is. Door vele klimaatschommelingen in de afgelopen ruim 2Vi _{miljoen jaar} heeft zich een zeer _{complexe opeenvolging} van afzettingen gevormd.

4 _{Afzettingen WTKG}

16(1), 1995

Overigens worden in dit hoofdstuk de _{aardbevingen bij} Alkmaar van _augustus en september 1994 _genoemd. Het boek is dus _{behoorlijk bij} de _tijd

Hoofdstuk 3 _gaat over de Pleistocene _{afzettingen. Achtereenvolgens} worden fluviatiele, glacigene, mariene en _{periglaciale afzettingen} behandeld. Met name de interessante ideeën over de _opvullingen van de _glaciale bekkens na het Saalien _zijn het lezen waard.

In het _volgende hoofdstuk komen de Pleistocene kernen van _Texel,

_Wielingen

en het Gooi aan bod, in _samenhang met de _{landijsbedekking.} Een deel van het hoofdstuk is _gewijd aan zwerfstenen en de fossielen die daarin en daartussen kunnen worden _{aangetroffen.} Ook wordt _{stilgestaan bij ’ijstijdfossielen’,} botten van _zoogdieren die _tijdens de koudere perioden in Noord-Holland hebben _geleefd.

Het Holoceen is in hoofdstuk 5 aan de beurt. Het hoofdstuk is onderverdeeld in zes paragrafen, waarin telkens een structurele of _geografische eenheid wordt behandeld. Zo komen de _{kustbarrière,} het _{voormalige getijdebekken,} het Hollandveen, de duinen en Noordelijk Noord-Holland en het _{Zuiderzeegebied} aan bod. Dat het _opnemen van veel figuren in een tekst wel eens tot lastige problemen en _{niet-bevredigende oplossingen} kan leiden _blijkt uit _pagina 109 en _110, waar de _{legenda op} de achterzijde van het _profiel terecht is _gekomen.

Met een hoofdstuk over _veengroei en _{veenontginning} wordt een

_duidelijke

_koppeling gemaakt tussen geologie en archeologie. In de _volgende drie hoofdstukken wordt _dieper ingegaan op de archeologie van de _provincie.

Het boek wordt besloten door een hoofdstuk met daarin de _{beschrijvingen} van drie excursies, waarin zowel _geologie als _archeologie aan bod komen. Verder zijn een uitgebreide literatuurlijst, een _lijst met van _{belang zijnde} musea en een register opgenomen.

Al met al _geeft dit boek een _goed overzicht van de _geologie en _archeologie van Noord-Holland. Het is zeer rijk _{geillustreerd} met foto’s (enkele in kleur), kaartjes en _profielen. Iedereen die

_{belangstelling}

heeft voor de _geschiedenis van Noord-Holland kan ik aanraden dit boek aan te schaffen. WTKG-leden

_krijgen

bovendien f _4,50

_korting.

Bestellen kan door f _35,- over te maken _op

_girorekening

1723729 t.n.v. _Lingua Terrae in _Amsterdam, oneer _vermelding van ’boek Noord-Holland’.

Afzettingen WTKG _16(1), 1995 5

Wichart v. Koenigswald & Wilhelm Meyer, 1994. Erdgeschichte im Rheinland, Fossilien und Gesteine aus 400 Millionen Jahren. _Verlag Dr. Friedrich Pfeil, München. 240

p., 28.5 x 21.4 cm, 149 kleuren- en 110 zwart/wit _figuren, DM _78.-, ISBN 3-923871-80-5.

De ondertitel doet niet direct vermoeden dat het hier om een boek _gaat dat ook voor WTKG-leden interessant kan _zijn. Toch is _bijna de helft aan het Kwartair en Tertiair gewijd van dit al van ouds bekende excursie gebied dat ook Nederlandse (amateur) geologen vaak bezoeken. Het _Geologisch Instituut van de Universiteit in Bonn nam het initiatief tot het samenstellen en 19 meest _{paleontologen} verbonden aan dit instituut (waar vind _je er heden _nog zoveel aan één _{universiteit?)} behandelen de geologische geschiedenis van het _gebied aan beide _zijden van de Rijn van _ruwweg het Mainzer Bekken tot aan de Nederlandse _grens. Een _speciaal voor dit boek _{vervaardigd (3} D) _{blokdiagram (p. 37) geeft} een _goed inzicht in de _geologische structuur - veel

duidelijker dan een 2 D _geologische kaart, waarbij ik althans _altijd moeite heb me iets van de structuur van de _ondergrond voor

te stellen.

Vulkanisme _speelde een _belangrijke rol in het Tertiair en Kwartair van het Rheinland: volgens Klaus Vieter _{(hfdst. 15) zijn} maar liefst ruim 1100 vulkanen actief geweest in Eifel en Zevengebergte. De _{tufafzettingen (verharde} vulkanische _as) van de Eifel en trachiet van de Drachenfels _{(een uitvloeiingsgesteente} met _{grote sanidien} kristallen) in het Zevengebergte zijn als bouwstenen al sinds de Romeinse tijd in _gebruik. Deventer en _Wijk bij Duurstede waren in de Middeleeuwen _{overslagplaatsen,} in veel middeleeuwse kerken in ons land werd deze natuursteen _{toegepast (baksteen} wordt _pas sinds de twaalfde eeuw in ons land _gemaakt). Eén van de _grootste vulkanische _{uitbarstingen} - slechts 11.000 jaar

geleden - _was die van de Laacher vulkaan in de Eifel, waarbij as werd _afgezet over een oppervlak van 1 _miljoen km

2

(25 x _Nederland).

Afzettingen

in meren (o.a. _kratermeren) kunnen _{momentopnamen bewaren} van de flora en fauna, zeker als het bodemwater zuurstofloos is. Von _{Koenigswald beschrijft} midden Eocene faunas uit het kratermeer van Eckfeld _bij Manderscheid en van de beroemde olieschalies van _Messel, waar ook gewervelden uitstekend bewaard bleven. Eerst na het stoppen van de _{olie-exploitatie bij} Messel in 1971 werd, vooral _{dankzij ontdekkingen} door

amateur paleontologen, duidelijk hoe _groot de rijkdom aan _zoogdieren hier is. Al _jaren worden er nu _opgravingen verricht o.a. vanuit het _Senckenberg Museum in Frankfurt _(zie het uitstekende overzicht van de resultaten _gepubliceerd in S. Schaal & W. Ziegler (1988) "Messel - ein Schaufenster in die Geschichte der Erde und des Lebens",

Senckenberg, Frankfurt. _{Onbegrijpelijk} dat zo’n beroemde _{vindplaats jaren lang gebruikt dreigde} te worden als _{vuilnisstortplaats, overigens} een lot dat vele _groeves beschoren is. Aan de rand van het vulkanische _{Zevengebergte geven} Boven _{Oligocene meerafzettingen bij} Rott

een blik in de fauna en flora van die _tijd, vlak voor de _afzetting van de dikke _paketten

bruinkool in het _{Nederijnse gebied. Bij} Rott _zijn ook insecten _goed bewaard _gebleven zoals schitterende foto’s van een

_honingbij

en een libelle larve laten zien.

De _voornamelijk Miocene _{bruinkoolafzettingen} in de _Nederrijnse Bocht net over onze

grens worden behandeld door Andreas Schafer en Volker _Mosbrugger. Het _gaat hier om vaak tientallen meters dikke _paketten, één van de _grootste bruinkool voorkomens ter

6 _Afzettingen WTKG _16(1), 1995

wereld, men schat de voorraad

op 55 miljard ton waarvan jaarlijks 100 miljoen ton wordt gewonnen! Bruinkool is een fase in het _{inkolingsproces} tussen turf en steenkool. Anders dan onze turf, die _wij associëren met _praktisch boomloze _venen, werden de bruinkoolafzettingen in bossen _gevormd. Deze _{bruinkoolafzettingen} maken het _mogelijk de

vegetatiegeschiedenis

tussen 20 en 2.5 _miljoen

_jaar

_geleden

van deze moerasbossen

(ooybossen

langs de

_Oerrijn)

te

_beschrijven.

Hierin

_groeiden

o.a. _Sequoia en Taxodium

(moerascypres),

thans _uitgestorven in _Europa en alleen _nog voorkomend in Noord-Amerika. Ook hier _ligt de nadruk op het beschrijven van _{levensgemeenschappen} zich uitstrekkend van _{waterplantenassociaties} in _gebieden die continu onder water stonden tot

loofbossen boven het niveau van de _hoogste waterstanden.

Tertiaire _zoogdieren komen verder _nog aan bod in een _bijdrage over Boven Miocene afzettingen bij Eppelstein, Kwartaire _zoogdieren in de _bijdrage "mens en dier _tijdens de klimaatschommelingen van het Pleistoceen", beide door von _{Koenigswald geschreven.} Voor iedere beschreven

_{periode geeft}

_hij een _figuur met de _{belangrijkste} diersoorten - veel

aanschouwelijker

dan een dorre

_opsomming

van namen.

_Natuurlijk

komt ook de

Neandertaler ter _sprake, waarvan in 1856 _nabij Düsseldorf de eerste schedel werd gevonden; het _origineel is te zien in het Rheinisches Landesmuseumin Bonn.

Het 24e

hoofdstuk, over de

_geschiedenis

van de

_bestudering

van de

_geologie

van het Rheinland, sluit het boek af. Hierin vinden we wat _grote

_geologen

als o.a. _Goldfusz,

Omalius _{d’Halloy, Sandberger,}

_Beyrich,

Murchison en _{Kayser bijdroegen} aan de studie van dit _geologisch zo _{rijke gebied.}

Het boek is

_prima

_verzorgd, en uitstekend _{geillustreerd.} Een klein _{schoonheidsfoutje} (iedere rechtgeaarde recensent moet iets te vitten _hebben) vond ik de schrijfwijze van Zujder- i.p.v. Zuiderzee in _fig. 20.2. De redacteurs hebben er voor _gezorgd dat dit boek een _evenwichtig en _{samenhangend geheel} is _{geworden, waarbij} de nadruk valt _op het

beschrijven

van

_{levensgemeenschappen}

uit de verschillende

_perioden

van het

_rijke

verleden van het

_Rijnland.

Met _opzet ben ik niet _ingegaan op de eerste helft van dit boek dat de _{pre-Tertiaire} afzettingen behandelt. Voor de liefhebber kan ik echter _verklappen dat deze minstens zo boeiend

_zijn.

Hierin komen aan de orde de Devonische Hunsrückschiefer (fraaie

röntengfoto’s

van de fossielen hierin tonen veel meer detail dan normale foto’s);

Onder-Devonische _{ondiepwaterafzettingen} met trilobieten, brachiopoden en zeelelies; Midden-Devonische riffen in de _{Eifel; geleedpotigen} uit het Boven-Carboon _(uitstekende tekeningen) en de fauna en flora van

_Rotliegend

en Bontzandsteen

_afzettingen.

Ook in deze hoofdstukken is steeds een

_{oecosysteembenadering}

_toegepast. Kortom een schitterend boek

om te hebben, waarin de geologische rijkdom van het Rheinland _goed tot zijn recht komt.