Radioactieve dreiging voor verzamelaars in rook opgegaan

AFZETTINGEN WTKG 26 _(4), 2005 65

Radioactieve

_dreiging

voor

verzamelaars

in

rook opgegaan

Tom van Loon*

In de

_{Kernenergiewet (Kew)}

is

_vastgelegd

hoeveel

_straling

zogeheten radiologische

werkers

_{(dat zijn}

_{personen die}

be-roepsmatig

met

_{stralingsbronnen}

of

_straling

_worden

gecon-fronteerd)

mogenontvangen,enhoeveel datvooralle andere

personen is. Tevens is in dewet

_vastgelegd

voorwelke_typen

radioactieve bronnen

_(d.

w.z.voorwerpen die

straling

uitzen-den)

men

toestemming

moethebbenom zein bezitte

heb-ben. VROM

_dreigde

_{op basis daarvan}met

_eenzijdige

maat-regelen

die “de

_consequentie

kunnen hebben dat mineralen

verzamelaars

_{(sic!) onverhoopt}

toch_een

_vergunning

in het

kader_vande Kew zoudenmoeten

aanvragen”.

Natuurlijke

radioactiviteit

In Nederland

loopt

men,

afhankelijk

vande

plaats

waar men

woontenhettype

gebouw

waarinmenwoont, per

jaar

ca.2

mSvaanioniserende

straling

op

(mSv

=millisievert= 1/

1000

_Sievert;

de Sievert is_eeneenheid die

_aangeeft

hoeveel

schadelijk

effecteenhoeveelheid

straling

statistisch opeen

levend weefsel

_heeft).

Aan deze

_{zogeheten natuurlijke}

ach-tergrondstraling

valt

_nauwelijks

teontsnappen,alwashet

maaromdatca. eenderde deel daarvan het

gevolg

isvan

kos-mische

_straling.

Vanuit de bodem

_krijgt

men een

bijna

even

grote

dosis,

vooral via deradioactievevormen vande

chemi-sche elementen

_kalium,

thoriumenradium die in

kleimi-neralen- _endus in

kleigrond

-

voorkomen;

vanuit

bouw-materialen nogeenszo’n 10%vande

natuurlijke

achter-grondstraling,

vanuit het

_eigen

lichaam_eenkleine 20%_en

via lucht_envoedsel de rest, ca. 10%.

Hierbij

moetverderworden bedacht dat

vrijwel

alle stoffen

vannature inmeerof minderemateradioactief

zijn.

Daar-omkan de Kew niet het bezitvanalle radioactieve stoffen

verbieden.

_Wettelijk

is daarom

_vastgelegd

watde overheid

-in

overeenstemming

metvoorstellen daartoevanhetmeest

gezaghebbende

internationaleorgaan- de International

Commissionon

Radiological

Protection

_(1CRP,

Internation-ale

_Vereniging

voor

Stralingshygiëne)

- beschouwtalseen

radioactieve stof.

Zo vallen onder de Kew

_bepaalde

ertsen,enwel: “a. ertsen,

andere dan

_monaziet,

welkenaar

gewicht

berekendtenmin-steeentiendeprocenturanium of drieprocentthorium

bevatten;

b. monaziet

_{[(Ce,La,Y,Th)P04],}

dat_naarhet

ge-wicht berekend_eentiende_procenturanium of tien_procent

thorium bevat”. Dit is uiteraardeen

formulering

die alleen

door

_politici

kan wordenverzonnen, wanthet zal iedereen

duidelijk zijn

dateeneventueel

gezondheidsrisico

ten

gevol-gevan

uitgezonden straling

mede

_afhangt

vande

hoeveel-heiderts;eenmineraalvanenkele grammenlevert per

defi-nitie minder gevaar op daneenhoeveelheidertsgesteenten

vanvele honderdenofduizendentonnen.Daarommoet

de-ze

regelgeving oorspronkelijk

wel

_{gericht zijn}

_geweestop

industriële

_{hoeveelheden,}

_enniet

op

particuliere

verzame-lingen.

Dat

blijkt

ook uit het feit dat de_wetgever

_{verzamelingen}

niet

vergeten is.Hetbezitvanonder de Kew vallendeertsenis

namelijk

ineenaantal

_gevallen

nietverboden;onder die

gevallen

behoren: “c. ertsen, dieuitsluitendvoorhanden

worden

_gehouden

voor

onderwijs-

of

tentoonstellings-doeleinden”. Dit is ookweer een

merkwaardige

gedachten-gang,wantdit betekent in feitevoor een

particuliere

verza-melaar dat

_{hij zijn verzameling}

- met daarin enkele

radio-actieve mineralen-_{welpermanentin}

zijn

woonkamer ineen

vitrine

mag

uitstallen,

maardiezelfde mineralen niet ineen

doos in dekelder mag

opbergen.

Toch zal het iedereen

duide-lijk zijn

dat_een

_uitstalling

in de woonkamer leidttoteen

hogere stralingsdosis

voordebewoner. Hoe dan

ook,

iedere

verzamelaarstaatin

_zijn

recht_wanneer

_{hij zijn}

radioactieve

mineralenmaarpermanent tentoonstelt.

De

_gevolgen

van

blootstelling

aan

straling

Over de effectenvanioniserende

straling

is veel

_bekend,

al

bestaanerook nog

onduidelijkheden.

Uit historische feiten

(de gevolgen

vande atoombommenop Hiroshimaen

Naga-saki,

alsmede de

_{vrijwel ongel}

imiteerde

_toepassing

van

rönt-genstraling

nadat daarvan de

_{diagnostische mogelijkheden}

bekendwaren

geworden)

staat vastdater een

rechtevenredig

Veelmensenontdekken

geologie

alseeninteressante

hobby

nahet vindenvan eenmooi

fossiel,

eenfraai

kristal,

ofeen

interessantesteen.Zo ’n vondst is vaak het

_begin

van een

ver-zameling.

Het

probleem

van

dergelijke verzamelingen

is dat

zesteeds

uitgebreider worden,

teveel

plaats

gaan

innemen,

endaarom op den duurhaast vanzelftot

specialisatie

leiden.

Zo

_zijn

_er

_{fossielenverzamelaars,}

mineralenverzamelaars_en

stenenverzamelaars. In veel

_gevallen

bewaartmenechter

toch ook

nogwelwatvondsten die buitende

eigenlijke

speci-alisatie vallen. Zo hebben veel mineralenverzamelaarswel

watleuke

_fossielen,

en

omgekeerd

hebben veel

fossielen-verzamelaars ook welwatmooiestenenenmineralenin hun

collectie.

Zowasdat althans totenkele

_j

aren

geleden,

wantin 1999

werd de wereldvande Nederlandse

_{amateur-geologen}

op-geschrikt

dooreenberichtvanhet

_toenmalige

Ministerievan

Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening

enMilieubeheer

(VROM).

Datministeriehad

_namelijk

in

_zijn

grote

wijsheid

TNO

opdracht

gegeveneenonderzoek uittevoeren naarde

mogelijke radiologische consequenties

van

mineralenver-zamelingen.

Daarmee werd inwezenbedoeld dat TNO

moestnagaan of radioactieve mineralen in

verzamelingen

een

gezondheidsrisico

vormen voorde verzamelaar ofvoor

degenen

die de

_{verzameling bekijken.}

Ineen

(ongedateerde)

briefvanhet Hoofdvanhet TNO Centrumvoor

Stralingsbe-scherming

en

Dosimetrie,

Ir. P. de

Jong

werdverwezennaar

Europese regelgeving, “waarbij

in de Nederlandse

wetge-ving regels gesteld

moeten wordenvoorwerkzaamheden

AFZETTINGEN WTKG 26_(4), 2005 66

verbandbestaattussende

_opgelopen

dosis

_(uitgedrukt

in

sieverts, Sv)

ende

_{negatieve gevolgen.}

Voor

_lage

doses is dat

verbandniet

_aangetoond,

wat_{op zich niet}

_{verwonderlijk}

is

alsmenziet hoe

_hoog

de dosesmoeten

zijn

voordat

blijvende

schadelijke

effecten

_{(of erger) optreden; extrapolatie}

vande

effecten

_{bij hoge}

dosesnaar

lage

doses leertdat,alser

inder-daad

_negatieve

effecten

_{bij lage}

doses zouden

_bestaan,

die

in ieder

_geval

zo

gering zijn

datzeniet

_zijn

vast testellen.

In feite is de discussieoverde vraag of

lage stralingsdoses

wel of niet leidentot

_{negatieve effecten,}

dan ookvan

acade-mische aardenzeker nietvan

belang

voorde

_praktijk.

Er

ko-menzelfs steedsmeer

overtuigende aanwijzingen

dat

_lage

stralingsdoses

eerdereenheilzame daneen

schadelijke

uit-werking

hebben. Datmentoch

_voorzichtig

moet

_zijn

met

stralingsbronnen,

iseen

logische consequentie

vanhet feite

dat de

negatieve

effecten

_(bij

voldoende

_{hoge dosis)}

_zeer

ern-stig

kunnen

_zijn.

Deze effecten

_zijn

onderteverdelen inacute

effecten

_(oplopend

van

misselijkheid

totde

_dood),

carcino-gene

(kankerverwekkende)

effecten

(die

pas op

langere

ter-mijn optreden)

enmutageneeffecten

_{(veranderingen}

in het

genetisch materiaal).

Deze effecten

zijn

zeer

goed gedocumenteerd.

Zo is bekend

dat in

_gebieden

waarhet

_{stralingsniveau}

vannature vele

malen

_hoger

is dan in

_Nederland,

demensenniet eerder

sterven, nietmeerkanker

krijgen

ennietmeermutaties

ver-tonen dan inonsland. De_angstvoor

straling

is echterzeer

groot.Dat leiddeondermeer,nahet

_{ongeval bij Tsjemobyl,}

tot

aanpassingen

vande kerncentrale in Dodewaardomde

kans op

overlijden

vanNederlandersna een

ongeval

metde

kerncentraleteverminderen.

_Omgerekend

betekenden die

aanpassingen

de

_{(statistische) redding}

_vanéén mensenleven

tenkoste vanfl. 25.000.000.000.000(25

biljoen gulden),

d.w.z. meerdan fl. 16.000.000per Nederlander. Hetgaat

bij

overheidsmaatregelen

in verbandmet

straling

dusvaak_om

overtrokken reacties. In het

_geval

vanradioactieve

minera-len in collecties

_lijkt

dateveneenshet

_geval.

Stralingsdoses t.g.v.

een

verzameling

In 1975

_publiceerde

Ernst Burke in het

tijdschrift

vande

Stichting

Geaeenartikeloverrisico’s

bij

het verzamelenvan

radioactieve mineralen.

_{Daarbij gaf hij}

aandateen

Neder-lander_van nature_per

_jaar

81-172 milliremaan

straling

oploopt.

Sindsdien

is,

door

verandering

van

omrekenings-factoren,

die waarde

_bijgesteld

totca.200 millirem. Omdat

bovendien de eenheidrem

(röntgen equivalent

man)

sinds-dien- in hetkadervande

omschakeling

naarSl-eenheden

-is

vervangen door de sievert

(Sv;

1 Sv=₁₀₀

rem),

wordtnu

voorde

_gemiddelde

Nederlandereen

stralingsbelasling

door

natuurlijke

oorzaken

_{(kosmische straling, e.d.) aangehouden}

van2 millisievert

_{(2 mSv).}

Wie 50

_{jaar is,}

heeft dus

inmid-dels, afgezien

vaneventuele medische

_{stralingsdoses,}

zeker

zo’n 100 mSvaan

straling

ontvangen.Is dat

_gevaarlijk?

Burke voerdein

_zijn

artikel enkele

_berekeningen

uit,onder

meer voor eenstuk autuniet

_{[Ca(U02).(P04)2.8H20]}

van

10x5x3cm, met50

gewichtsprocent

uranium. Dat uranium

vertoonteenmatevanradioactiviteitvan“78 microcurie”

(we

zoudennuzeggen,weerin verbandmet

overschakeling

naarSl-eenheden:

_{2,9 miljoen becquerel, Bq;}

een

bequerel

vertegenwoordigt

het_spontaanuiteenvallenvan1 radioac-tiefatoom_per

_{seconde). Bij}

het hebbenvande

_verzameling

in de

_slaapkamer,

waar men

dagelijks

achtuuropdriemeter

afstandvande

_{verzameling verblijft,}

zoudat

_volgens

Burke

resulteren ineen

stralingsbelasling

van

“ongeveer

20

milli-remper

jaar”(0,2

mSv per

jaar). Bij

tienvan

dergelijke

stuk-kenzou mendus uitkomen op “200 milliremper

jaar” (2

mS

_v),

_{“wat al boven demaximaal toelaatbaredosisop}

gene-tische

_gronden

van170

millirem/jaar

is”.

Die alarmerende conclusievanBurkewasechter-

gelukkig

-opeenaantal

_{misvattingen gebaseerd. Bij blootstelling}

aan

eenextradosisvan

1,7

mSv per

jaar

treedt

_namelijk

absoluut

geen aantoonbare

genetische

schade op; het is zelfs minder

dan de

_{natuurlijke achtergrondstraling}

in Nederland die-

in-ternationaal

_gezien

-zeer

laag

is. Een

dergelijke opmerking

is,hoewelte stavenmet

_bergen

vakliteratuur,voorvelen

waarschijnlijk

niet

_{overtuigend. Belangrijker}

is danook dat

Burke_eenaantal andere fouten maakte in

zijn berekening,

omdat

_hij

_{geenexpertis op het}

_gebied

vanditsoort

_straling.

Dat is hem

_overigens

nietaante

_rekenen,

wantook in interne

rapportenvan VROM heb ik heelwat

misvattingen

en

rekenfoutenmet

_betrekking

totdeze uiterst

_lastige

materie

gezien!

Wellicht het

_{belangrijkste}

aspectdat Burke-in

zijn

overi-gensheldereeninformatieveartikel-overhet hoofd zag, is

dat

_{je becquerels}

nietzomaarmag ‘vertalen’naar

stralings-belasting.

Een radioactiviteitsniveauvan1

_Bq

betekent

im-mers, zoals hierboven al

genoemd,

het

_natuurlijke

vervalvan

één atoomkern per seconde.

Bij

dat proces wordt

straling

opgewekt,

maar

lang

niet al die

straling

weetooktotbuiten

het broksteendoorte

_dringen.

_{De vraag welkpercentage}

naarbuiten

_doordringt,

is niette

_{beantwoorden,}

wantdat

hangt

af_vande

_verhouding

tussen

oppervlakte

eninhoud:

een

lang,

dun handstuk zendtmeer

straling

uit daneen

bol-vormig

stuk.

Verder

_hangt

dematevan

schadelijkheid

afvande aardvan

de

_straling:

niet ieder_typeheeft hetzelfde effect.

_Bij

het

na-tuurlijk

vervalvanuranium

_{(of thorium)}

ontstaanbovendien

andere radioactieve

_stoffen,

die ook_weer

_{uiteenlopende}

hoe-veelheden

_{straling gedurende uiteenlopende tijdsduren}

uit-zenden.

Deconclusie isdan ook

gewettigd

dathet

weinig

relatiemet

de

_{werkelijkheid}

heeft als

_je

wattheoretischesommen

maakt. Maar dat betekent niet

_datje

niette wetenkunt

ko-menhoeveel

straling

eenstukgesteente

(of

een

mineraal)

uitzendt. Dat is

_{namelijk eenvoudig}

te meten metde

daar-voorthans beschikbare_apparatuur,die bovendien in de

meeste

_uitvoeringen

ook onderscheid maakttussende

diver-setypen

straling.

Dat maakt het

_mogelijk

omheel

_precies

vast testellenwatde

_{stralingsbelasling}

_{is op}

_bijv.

1,3,5of 10meter

_afstand,

maarook hoeveel

_straling

ernog ‘over’ is

alseersteen muurwordt

_gepasseerd.

Wie

_twijfelt

of

_hij

een

gezondheidsrisico loopt,

moetzeker

zo’n

_{meting (laten)}

uitvoeren.Maar het

_{lijkt mij bij}

voorbaat

vast te staandat de

_werkelijke

waarde veel

_lager

zal uitvallen

AFZETTINGEN WTKG 26 _(4), 2005 67

Ongefundeerde regelzucht

VROM wilde

destijds bij

eengrootaantal

amateur-verza-melaars

metingen

verrichten. Ze zeiden dat uiteraardnietzo,

maarstelden in brieven wel dat hun

project

‘mineralen’

be-doeld_was“om relevante

gegevensteverzamelenwaarmee

deoverheideenzinvolle

grenswaarde

kan vaststellen

opdat

mineralenverzamelaars

_vrijgesteld

zouden kunnen worden

vande

vergunningsplicht”.

Interessantaandezezinsnedeis

dat VROM

_uitging

van‘de

vergunningsplicht’.

Die bestaat

immers niet.

Het

_lijkt

ook

_moeilijk

voorstelbaar dat VROM

_{bij tientallen,}

zoniethonderden,verzamelaars

_{werkelijk metingen}

zou

kunnen gaan verrichtenom een

grenswaarde

vast testellen.

Een

_grenswaarde

hoort bovendien

_getrokken

teworden op

redelijke

argumenten,nietop de

steekproefsgewijze

bevin-dingen bij

verzamelaars. Hetwasdan ook

nauwelijks

aan-nemelijk

-_enin ieder

geval

recht_tegende

regelzucht

_van

VROM uit hetrecente enverdere verleden in-dat VROM

naevaluatievande

metingen

zou

uitspreken

dat alle

verza-melingen

van een

vergunningsplicht

vrijgesteld

konden

wordenomdat de_gemetenwaardenzo

laag

waren.Danzou

VROM immers_toegevendat veelonrust

_bij

de verzamelaars

teweegwas

gebracht

voorniets,endatmentenonrechte niet

naar

redelijke

adviezen had willen luisteren.

Daaromwashet

_{waarschijnlijk}

datVROM,op basisvande

verrichte

_metingen,

een

grenswaarde

zouvaststellen die

bijv.

25%vande verzamelaars

_{vergunningplichtig}

zouhebben

gemaakt.

Dan had VROM immers terecht

gehandeld,

ende

verzamelaars

tegenzichzelf beschermd!Uiteraardkoner

nooit_een

_{vergunningsplicht}

_vooralle verzamelaars

_komen,

wantiedereen

_begrijpt

dat

_je

niet alle schoolkinderen dieeen

stenencollectie

_beginnen,

kunt controleren.

De conclusieis derhalveonontkoombaar: VROM

gebruikte

oneigenlijke

middelenom eenbeleidtotstandte

brengen

dat

geen realistisch doelnastreefde,dat geen

inhoudelijke

over-eenkomstmethet beleid binnen de andere landenvande

Europese

Unie_vertoonde,endat slechts afbreuk deedaan

de

_{volksgezondheid,}

enwel door het

opwekken

van

onte-rechte_angsten

_(vgl.

de

_{‘spinazie-maatregel}

_na

_Tsjemobyl).

Dat daarvoor

_goedwillende

amateursbenaderdzouden

wor-den,

was

schrijnend.

Als VROM immerszograagzou

wil-lenwetenwelke_gesteentenof mineraleneen

stralingsrisico

opleveren

dat door de desbetreffendeinternationale

organi-saties als

_{(potentieel) schadelijk}

wordt

_beschouwd,

danhad

eerst- in

overleg

_metdie

organisaties

-_een

duidelijke

_norm

moeten worden

vastgesteld.

Daarnazou

VROM,

aande

hand_{vandieinternationalenorm,}

_metingen

hebben kunnen

verrichtenin

_{professionele}

museaen/of

bij

mineralenhande-laars. Zozou een

lijst

kunnen

_zijn

ontstaan metvoorelk

re-levant mineraal

_(eventueel

ook

_{ertsgesteenten)}

het maximale

gewicht

dateen

exemplaar

zoumogenhebben zonder dateen

vergunning

zou

zijn vereist, waarbij

eensoort puntensy-steemzoukunnen worden

ingevoerd.

Wie danvooral

zijn

mineralensamenboveneen

bepaald puntenaantal

zou

uit-komen,

zou een

deskundige (al

dan nietvande

overheid)

moeten

raadplegen,

die

_vervolgens

_zoukunnen beslissen of

een

vergunning

moest/kon worden

aangevraagd,

endie

sug-gesties

aandehandzoukunnen doenomdooreenandere

op-bergmethode,

door het

_verwijderen

_van

_bepaalde

exem-plaren,

of door

_enige

andere zinvolle

_handeling,

het

‘punten-aantal’totonderte‘kritische

_grens’

_terugte

_brengen.

Olifant bleek mug

Van al die

_{goede (kwade?)}

voornemensvanVROM is

-gelukkig

- niets terecht

gekomen.

Wat iser

gebeurd?

Nie-mandweethet.

Kennelijk

is het volstrekt

belachelijke

idee

vanVROMvan

destijds

in rookopgegaan. Maardaaraan is

geen ruchtbaarheid gegeven. DefanfareswaarmeeVROM

destijds zijn

ideeënlanceerde,

zwijgen.

Een

_smadelijke

aftocht_vanVROM dus. Maar_een

_{gelukkige ontwikkeling}

voor

amateur-geologen. Zij

kunnenweergewoonvanhun

mineralenverzameling genieten.

En wie zichtotnutoe tot

Tertiaire

_schelpen

heeft

_beperkt,

diezou

juist

nuook

zijn

blik

eenskunnenrichten op de

prachtige

mineralendie ook vaak

voorhet

grijpen liggen.

*_Tom