S t f r e n s e n , T . 1 9 4 8 : A m e t h o d o f e s t a b l i s h i n g g r o u p s o f e q u a l a m p l i t u d e i n p l a n t s o c i o l o g y b a s e d o n s i m i l a r i t y o f s p e c i e s c o n t e n t . D e t K o n g , d a n s k e v i d e n s k . s e l s k . B i o l . s k r . 5 : 1 - 3 ^ . V e r g e l i j k e n d b e h e e r s o n d e r z o e k a a n m a r g i n a l e g r a s l a n d e n M . J . O o m e s , C A B O , W a g e n i n g e n . M a r g i n a l e g r a s l a n d e n z i j n l a a g p r o d u k t i e v e g r a s l a n d e n d i e v o o r e e n i n t e n s i e f g e b r u i k o n g e s c h i k t z i j n . A l s b e l a n g r i j k s t e o o r z a k e n h i e r v o o r k u n n e n w o r d e n a a n g e v o e r d : a ) e e n s l e c h t e w a t e r b e h e e r s i n g w a a r d o o r h e t g r a s l a n d n i e t h e t h e l e s e i z o e n b e g a a n b a a r i s e n d e p r o d u k t i e v e p e r i o d e v e r k o r t w o r d t . b ) e e n g e r i n g e b e r e i k b a a r h e i d v a n d e v a a k k l e i n e p e r c e l e n w a a r d o o r d e v e r z o r g i n g s k o s t e n t e h o o g w o r d e n . c ) e e n v a n u i t a g r a r i s c h o o g p u n t s l e c h t e b o t a n i s c h e s a m e n s t e l l i n g d i e l e i d t t o t e e n l a g e p r o d u k t i e . D e m e e s t e m a r g i n a l e g r a s l a n d e n l i g g e n o p d e l a g e v e e n g r o n d e n o f d e h o g e z a n d g r o n d e n . I n h e t a l g e m e e n z i j n h e t v a n u i t b o t a n i s c h o o g p u n t w e i n i g i n t e r e s s a n t e , s o o r t e n a r m e v e g e t a t i e s . A f h a n k e l i j k v a n h e t g e b r u i k d o m i n e r e n e r e n k e l e m e e r p r o d u k t i e v e g r a s s e n , w a a r d o o r e e n a a n t a l ( a ) b i o t i s c h e m i l i e u - e i g e n s c h a p p e n e n d e a a n w e z i g h e i d v a n g r a d i ë n t e n o v e r s c h a d u w d w o r d e n e n n i e t m e e r i n d e v e g e t a t i e t o t u i t d r u k k i n g k o m e n . M o m e n t e e l b e s t a a t e r w e i n i g b e h o e f t e a a n h e t i n a g r a r i s c h o p z i c h t v e r b e t e r e n v a n d e z e g r a s l a n d e n a a n g e z i e n d e b e r e i k t e i n t e n s i v e r i n g v a n h e t g r a s l a n d g e b r u i k e e n o v e r p r o d u k t i e i n d e z e s e k t o r t o t g e v o l g h e e f t . B o v e n d i e n k o m t m e n t o t h e t i n z i c h t d a t d e a a n t a s t i n g v a n n a t u u r e n l a n d s c h a p d o o r s c h a a l v e r g r o t i n g e n n i v e l l e r i n g g e s t o p t m o e t w o r d e n : e r l i j k t e e n c o n f l i c t t e o n t s t a a n t u s s e n d e a g r a r i s c h e s e k t o r e n d i e v a n d e l a n d s c h a p s b e s c h e r m i n g e n n a t u u r b e h e e r . I n d e z . g . " g r o e n e n o t a ' s " w o r d t e r e c h t e r n i e t v o o r d e e e r s t e k e e r o p g e w e z e n d a t m e n d e a g r a r i s c h e s e k t o r n i e t m o e t z i e n a l s e e n p r o d u c e n t v a n a l l e e n m a a r l a n d b o u w p r o -d u k t e n , m a a r o o k v a n e e n p r o -d u k t , t e o m s c h r i j v e n a l s l a n -d s c h a p e n n a t u u r . V a n u i t d i t u i t g a n g s p u n t b e k e k e n h o e v e n d e z e b e l a n g e n d u s g e h e e l n i e t m e t e l k a a r i n s t r i j d t e z i j n , m i t s d i t p r o d u k t d a n o o k w o r d t g e w a a r d e e r d . I n d a t g e v a l z a l n i e t a a n a l l e e i s e n d i e d e i n t e n s i e f a g r a r i s c h e b e d r i j f s v o e r i n g s t e l t , b e a n t w o o r d k u n n e n w o r d e n . I n d e n a t i o n a l e l a n d s c h a p s p a r k e n v i n d t e e n d u i d e l i j k e a k s e n t v e r s c h u i v i n g p l a a t s t e n g u n s t e v a n h e t l a n d s c h a p e n i s e r s p r a k e v a n e e n e x t e n s i e f a g r a r i s c h e b e d r i j f s v o e r i n g w a a r i n a a n d e p r o d u k t i e v a n l a n d b o u w p r o d u k t e n g r o t e b e p e r k i n g e n o p g e l e g d z i j n . O o k i n d e n a t i o n a l e p a r k e n w a a r i n h e t b e h e e r m e e r g e r i c h t i s o p n a t u u r b e h e e r i n e n g e r e z i n , m o e t e e n d e r g e l i j k e b e d r i j f s v o e r i n g n i e t u i t g e s l o t e n w o r d e n . G e g e v e n d e z e s i t u a t i e e n h e t k a r a k t e r v a n d e m a r g i n a l e g r a s l a n d e n l i g t h e t v o o r d e h a n d t e o n d e r z o e k e n h o e m e n d e z e i n d e e x t e n s i e f a g r a r i s c h e b e d r i j f s v o e r i n g k a n b e t r e k k e n o f z e l f s k a n b e s t e m m e n v o o r n a t u u r b e h e e r i n e n g e r e z i n . H e t g a a t d u s o m h e t t e r u g b r e n g e n v a n d e a g r a r i s c h e c u l t u u r d i e i n h e t v e r l e d e n z o ' n b e l a n g r i j k e v o o r w a a r d e w a s v o o r h e t i n s t a n d h o u d e n v a n d e v e r s c h e i d e n h e i d i n h e t l a n d s c h a p e n d e d i v e r s i t e i t i n d e v e g e t a t i e . D i t h o u d t e c h t e r g e e n z i n s p e r d e f i n i t i e e e n s t r e v e n i n n a a r h e t i n s t a n d h o u d e n v a n e e n o u d e w e r k w i j z e d i e w e a l s o o r z a a k z i e n v a n d e g e w e n s t e k l e i n s c h a l i g h e i d e n d i v e r s i t e i t . We m o e t e n e r v a n u i t g a a n d a t d i t m a a r z e e r b e p e r k t g e d a a n k a n w o r d e n e n s l e c h t s d a a r w a a r b e w e z e n i s d a t d i t w e z e n l i j k i s v o o r d e g e w e n s t e v e r a n d e r i n g . O n d e r z o e k z a l b i j v o o r b e e l d m o e t e n u i t m a k e n w e l k e f a k t o r e n v a n h e t m a a i e n m e t d e z e i s
93
-de zo gewenste invloed op -de vegetatie heeft. Wellicht blijkt dan dat het zelfde effect met moderne middelen ook te bereiken is.
In het kader van boven geschetste problematiek is in 1970 aan ons insti tuut de opdracht gegeven een beheersonderzoek aan marginale graslanden op te zetten. Het onderzoek heeft zich tot nu toe beperkt tot maai-regimes, in de nabije toekomst zal de beweiding in het onderzoek betrokken worden. Als doel werd geformuleerd:
1) Het kombineren van een extensief agrarisch gebruik met een beheer ge richt op natuurwetenschappelijke en rekreatieve aspekten van de vege tatie. Een extensief gebruik is op de eerste plaats noodzakelijk voor het doen ontwikkelen of in stand houden van een aantal grasland typen, maar het kan bovendien leiden tot beheersvormen die minstens kosten
dekkend zijn. Alhoewel het nog niet duidelijk is om hoe grote opper vlakten het gaat, is het zeker zoveel dat er een compromis gesloten moet worden tussen de eisen die een "natuurwetenschappelijk verantwoord" beheer stelt en de kosten ervan.
2) Om tot een schatting van de beheerskosten te komen worden de baten van het graslandbeheer bepaald in termen van droge stof, eiwit, celstof en zetmeelwaarde. Deze cijfers kunnen worden gebruikt b i j de opzet van be drijven die geheel of gedeeltelijk van de produktie van deze graslanden afhankelijk zullen zijn.
3) Het vergroten van de soortenrijkdom van deze graslanden en van hun onder linge diversiteit. Een belangrijke vraag hierbij is in hoeverre een laag produktie nivo, dus maximale verschraling, een noodzakelijke voorwaarde is voor een grote soortenrijkdom, m.a.w. in hoeverre een bemesting volle dig uitgesloten moet worden. Bekend is dat Arrhenaterion- en Calthion-graslanden enige vruchtbaarheid vereisen en dat voortgezette verschraling dergelijke gezelschappen doet verdwijnen.
4) Het doen ontwikkelen van de potentie van dergelijke graslanden. Deze be staat uit een diversiteit in abiotisch milieu, bijvoorbeeld overgangen van verschillende grondsoorten of nivo- verschillen. Een tweede vorm van potentie is de vegetatie van slootkanten en greppels in deze graslanden die wat betreft soortenaantal en - bestand in gunstige zin kan afwijken van die van de rest van het perceel. Men krijgt de indruk dat een aantal plantesoorten daar een refugium hebben gevonden van waaruit ze zich weer kunnen verspreiden b i j een daarop gericht beheer.
5) Door het vergelijken van de effekten van een aantal maai regimes in één uitgangssituatie kunnen we zien wat de gevolgen zijn van de toegepaste
ingrepen en waardoor ze veroorzaakt worden. Het onderzoek is niet beperkt tot marginale graslanden en tot maairegimes die een winbaar gewas ople veren. In het bijzonder wordt gekeken naar de invloed op de horizontale en vertikale struktuur, resp. zodedichtheid en hoogte van het gewas. Door deze in relatie te brengen met de groeiwijze, levenscyclus en versprei dingsstrategie van de plantesoorten wil dit onderzoek verklaringen geven voor processen in de vegetatie en een bredere basis geven aan beheers-adviezen.
6) Het proberen te stabiliseren van daarvoor geschikte interessante vegeta ties of voorkomen dat ze in een ongewenste richting veranderen. Dit houdt echter geenzins de wens in tot het fixeren van een vegetatie tegen de na tuurlijke suksessie in.
In vergelijking met veel ander beheersonderzoek is ons werk minder ge richt op botanisch interessante graslanden en op een specifiek op de ve getatie gericht beheer.
Bij het beheer van de marginale graslanden, maar ook b i j het grasland-beheer in het algemeen is daar trouwens lang niet altijd behoefte aan ! De door velen gewenste diversiteit in het landschap kan al bereikt worden door een onderlinge verscheidenheid in bloei-aspekten van de graslanden, zonder dat ze uit botanisch opzicht belangwekkend zijn. Bovendien zou een specifiek beheer van de grote oppervlakten waar het om gaat, te kostbaar kunnen worden als er geen winbaar produkt tegenover staat. Er moeten dan sterke argumenten zijn om toch een specifiek beheer tot doel te hebben.
Er worden nu enkele proeven met hun resultaten beschreven.
A) Een proef met een Poo-Lolietum op zandgrond, tot en met 1971 rede l i j k bemest en daardoor een hoog produktienivo en soortenarm. Uit tabel 1 blijkt dat de vegetatie nog weinig gedifferentieerd
reageert op de maairegimes, alleen het niet gemaaide objekt wijkt sterk af.
Fig. 1 Iaat zien dat de aanvankelijk hoge produktie snel daalt en dat na twee jaar het effekt van de bemesting aanzienlijk is afgenomen. Een NPK gift van 50 kg N,20 kg P^Oç e n 20 kg KjO per ha veroorzaakt
een produktie stijging van twee toR droge stof per ha. Aangezien fos faat niet gauw beperkend is blijkt dat in dergelijke zandgronden kalium al snel in het minimum is. De verschraling verloopt op deze gronden dus snel en leidt al spoedig tot een betrekkelijk laag produktienivo. Van groot belang is het beïnvloeden van de gewasstruktuur op zo'n wijze dat andere meer gewenste plantesoorten zich in de zode kunnen vestigen en handhaven. Een 2e snede na die in juni of juli heeft bijvoorbeeld tot gevolg dat de periode waarin de grassen hun reserves kunnen opslaan aanzienlijk bekort wordt en deze zelfs in het najaar en voorjaar aange sproken moeten worden. Daardoor gaan de grassen pas later in het voor jaar hun ruimte in de zode innemen en krijgen dus andere plantesoorten meer kans uit te groeien. Bovendien wordt de bloei van de meeste grassen verlaat of b l i j f t geheel achterwege.
Na een snede in juni gaat Holcus lanatus relatief achteruit omdat deze dan vóór de produktie van rijp zaad wordt afgemaaid. De toename van Rumex acetosa na een snede in j u l i of september komt doordat dan rijp zaad in een open zode terecht komt zodat de kiemplanten alle licht en ruimte hebben om uit te groeien.
B) Een proef met een grasland op komklei, de vegetatie heeft aspekten van een Arrhenateret^m. Het is sinds 1968 niet meer bemest en bevat + kS soorten op 100 m .
Enkele conclusies (zie tabel 2 en figuur 2):
Als na augustus gemaaid wordt, ook al is het om het andere jaar, gaan Filipendula ulmaria en Alopecurus pratensis sterk overheersen en nemen o.a. Holcus lanatus en enkele rozet vormende plantesoorten af.
Een snede in mei onderbreekt de groeicyclus van veel plantesoorten. Van de grassen komt alleen Holcus lanatus nog in enige mate tot bloei in augustus en de bloei van Centaurea pratensis, Filipendula ulmaria en enkele andere soorten wordt uitgesteld tot de nazomer. Het het oog op spreiding van werk voor het beheer en het vergroten van de verschei denheid in het landschap is dit een veelbelovend objekt. Voor de
ont 95 ont -en c cr 0) dp <u "O c 0) > 0 •M O O O O O 1 COOD C I I I I I co o o o o o > •— CM M «— O O O O LTS OLTVOO CM fON I I I I I I I I I \0 CM CM CM O O O O O O O O O O O O O O LA O O CM CM »— «— «— I I I I I I I O O O O O O O -3* o as co r-» co O O + + I + + + + I + CL <U + +
t t
+ I + + + + + + O O + O 1 I I Q) c 3 + + I O O + I I I I I I E <u 0) c 0) O — O. 3 O)î ° î î
+ <U c CL. 3 0) + + + + + + + + O O O O I I I I I CM r-» cr\ c a m 3 0) o + + + + + O O O O -o c c o. 3 <U 3 •—» «/> — J-» ^ C Q. CL 3 a> zt 1
+ + + + + + + + + O O O + O O O I I I + I <ü CT> c 0) u L. 0) CL -o <* E O c m CO — 3 CO "D a) O •— u — 4~> 0) in E •— L. 4/> <1) <0 co O •— 3 O CO CT c in U- C u <0 in •— 4) c in "O A c •— E O c c (A •M •— •— c +J A> c 3 "O •— 0) CL) •— •— (/) CO O tn CO CL 0 4-» 0 "O </> •M -C L. 0 •— tf* <D c N co L. 0) <o 3 c c m <0 CL O 10 "O 3 u- c a> mCL u <n 'S f0 E 3 0) •— I- E 05 0 a> u- c 4-> Q. JD O +J 3 u > in Q. CO si E FO o (1) CO «— O 3 in v> *-> IA C -C (0 u c in «— c U \_ <0 U 3 3 0) 0 •«-» <0 a> 0) E 3 E Q CO <0 E 0) CL • -o L. r— O w "D C IA 4-> c 3 f— 3 £ •— p— 3 Q. > f— c CO 3 3 co •— C <0 •— E CO C 3 »— O CO •— CO O O O 4-> O X 3 i_ E O U 4-» (/) CO in f0 E u L. 3 a> c X i/> 4-» O CÖ «— a <0 CD c in 3 3 X 3 3 4J 0) V» U CL 3 (U 0 C -C (/) TJ >. 3 10 E U CO •— U _N 0) (/) o C E u O 4J co L. m u w~ C L. 0 0) •— u r— m CO <0 L. 0) »— co 3 o> 0) C .c •— 0 CO 0 CO cu u. 4-» 0 co O a> O J- O u. < CU 0£ < -J < CL O CL. (_> Q_ Cd O CÛ CO X I— _1 u. CL cr a> a> •Q CO > O. O O 0) >
o> <u c 4-» u 4J c O O O 0) T> 4-» cr\ co 3 &Ç C 1 1 1 O" c O O 0) 1. A3 CM u <D > <4- > O LA <M CM I I O O O O CO vo O O O CM O O O 01 -O CM O O LA — O O O O O LA LA CM O O O O CM CM 0 0 t O Ô O 1 vo 1 O O O Ô ro O O <M vO O IA O O O CTN •— *-O O LA-3-O O cnoo ô ô CT» LA — * c CL. 3 Z c 3 Z C (0 3 O c O» — > C <D 3 C —i O O o> 3 m c 3 0) -* £ O V a E O CL O • "O CM C nj 0) </> -Q <0 Q *-f - C7 + + î + + * î + I
t $ t
X î î+ $ I + + I + + 1 o + + O + + o O + O O O I O O O + I O O O + + I O O + O I O O O I + + + O 1 1 4 . + + I I + I O O O î ; +° 0;
;
1 1 ;
» + O O + I I I + + +0 00 O + + 1 0 + O O O I I O O O I O O I I + I t t t t l I I O O I O I + + + O 0 O 0 + + + 1 0 0 + O O 0 1 1 1 O 1 1 c 0) + + + 1 u 1_ Q> Û. + + O 0 + + + + 1 0 0 + 0 1 0 1 1 1 1 1 1 Ü> + + + + 1 1 </» c a> 0) 03 (/> 0) ~o a> 3 L. — <0 ro E </> •— in m «— O" î; fO in — c +J 3 3 O •— in •— (0 <u U- 0) c *- c in flj •— w a> in •— in in c Ü 0) ro •» c 4—> »— JD V) <0 in 4-» CO c <n •— c •— 14-c <T3 4-» E 0 0) 0 in 0 • ~ M c m •«- 4> c in a> u 0 U fü — Q_ L. «— </> 0> -C </> co a> 0 L. 4-> 0) c •M <0 •— 0) <D U 3 <4- in 0) 0) c 3 u Q. C •— Q. Ü (D flj 4-« 0) in m c <+- i/> "O 0 T3 Q. <4-»— u f0 in c c E 0) w. 0) O <ü U m <D +J •— w c H— — E 4-» 4) to O in 0 0)TO
<D m *•* Ü u Q. O u nj •— CL 0) O — 3 c 10 _c in — c W L> w u c «— <Ü in 4-» Û. u F— tü JC 3 3 E 0) 3 <0 3 <D fü E i- in E E 3 <D 4> CL Q <0 û) E 4-> > m m 1— "O 3 4-* L. X D. *— O 3 Q. 3 3 3 r— 0) O in E G CL 3 > c E 3 C 4-* <0 3 O 4-» o> C i_ •— 3 i_ f0 3 m •— O (TJ CL 4-> 0 O 0) in jC 0) CL x: Q. C nj m >. u O c •— </) in nj O E 3 CT 3 in O in c <U 3 4-J Ü 3 X >-0 in E E *D 4- X O 3 3 m 3 *-> O 0 0 u CL — Q. 3 c O c >» (U O U- m 3 w 0) 4-J E *o •— <TJ i_ 0) O — E nj C O «—• *— ro w— c *— u C c E 4-» in O w. W-* f0 W u ü> >. O U JZ 0) O O -C >» 0) m 0) 3 (0 a) u <TJ 0 <0 O c <U < 0< I I
</> o. a: :> 0c co X a. û. a. 0 »— O oc 0 a: LJU CD O 1- a. < >t o n d s / h a
12
j u n i - s e p t . x 10 2 -12p x \ Ju n i 1 I ! I ' 7 2 ' 7 4 12 10 v x\ v-/-
x • / * X J L J 1 ' 7 2 ' 7 4 - 97 „ j u n i - s e p t .\ N P K
x x J I I I 12 10 ' 7 2 ' 7 4 j u l i _i I I I ' 7 2 '7412
10
x V' - x 4 ( -X' \ X-X-.-Ï X - * J 1 J 12 r10
' 7 2 - I k j u l i - s e p t . 6 U 2 -X\ / X vx x ^v v / \ \ / / \ / X X 1210
s e p t . ' 7 2 ' 7 4 I I I 1 •7 2 ' 7 4F i g . 1 . Droge stof ( d . s . ) opbrengst per ha van 1972-1975 van een grasland op zandgrond. — totaal — l e snede . . . 2e snede.
\
) — X§ \
ui r-ro r>-oo CO CslO L
c
D/
X\
CO CO <N X x. X -00 CO CNJ VI «Dc
O CD L. <X> (N99
-wikkeling van de vegetatie is het van groot belang dat gedurende de hele zomer het gewas open is, zodat andere meer gewenste soorten een kans krijgen uit te groeien. Het effekt is vergelijkbaar met wat op treedt na een tweede snede in de vorige proef, het is echter veel sterker.
De bemesting veroorzaakt een dominantie van Holcus lanatus, Alopecurus pratensis, Agrostis stolonifera en Filipendula ulmaria. Het aantal soorten neemt nog niet drastisch af, maar de verwachting is dat er binnenkort, dus 6 jaar na het begin van de bemesting enkele gaan ver dwijnen.
Onafhankelijk van de aard van de bemesting wordt steeds 2 ton droge stof per ha méér geoogst, N is in deze bodems dus de beperkende fak-tor, de produktie wordt dus niet meer bepaald door de hoeveelheid P en K in de bodem.
In juni is de top van k ~ 5 ton bereikt, later in het jaar worden er door hetzelfde gewas niet méér mineralen uit de bodem opgenomen. Dit wordt alleen bereikt door een tweede snede.
Aangezien de invloed van een tweede snede of een vroege snede in mei voor de ontwikkeling van de vegetatie van groot belang is gebleken, maar de pro duktie ervan gering is, wordt overwogen het onderzoek uit te breiden met voor- en naweiden of met proeven waarbij dit maaisel niet wordt afaevoerd.
Integratie van voormalige landbouwgronden d.m.v. een extensief graasbeheer met Ijslandse Pony's in de Baronie Cranendonck
P. Oosterveld Rijksinstituut voor Natuurbeheer, Leersum.
De Baronie Cranendonck is gelegen rond het dorp Soerendonk in de Brabantse Kempen op de grens met België. Wat wij heden ten dage onder de naam Natuur reservaat Baronie Cranendonck verstaan omvat in stricte zin de ca. 600 ha CRM eigendom ten W. van Soerendonk. De laatste stukken hiervan zijn in 1970 door de gemeente Maarheeze aan het SBB zijn overgedragen met het doel een groot 1andschapsreservaat te stichten, waarin het behoud van het oorspron kelijke landschap centraal moest staan.
Hoe weinig was echter nog van dit oorspronkelijke landschap over. Tot het midden van de vorige eeuw was het gebied woest en ledig met heiden, stuif zanden, vennen en moeras, waar in de herfst de kraanvogels plachten te ver toeven op de trek naar het Zuiden. In i860 werd de eerste dennebosstrook aan gelegd om de bestaande landbouwgronden tegen instuiven te behoeden. Vanaf 1910 begon de ontginning van de vochtige heidegedeelten en tussen 1920 en 1930 waren ook de drogere gronden grotendeels voor de landbouw geschikt ge maakt. Nog in 1958 kon het gebeuren dat de helft van het Goormoeras werd drooggelegd en ontgonnen, waardoor ook het resterende gedeelte door water-verlies ernstig degradeerde.
In 1976 is het gebied dan ook verre van woest meer, maar nog wel steeds vrij ledig; d.w.z. we hebben te maken met een overwegend open landschaps type zonder enige bebouwing en horizonvervuiling; voorwaar een in Neder land welhaast unieke landschappelijke kwaliteit.
De doelstellingen van het beheer zijn er dan ook op gericht om: - 1. landschappelijk gezien het gebied weer tot één geheel maken met hand
