Afscheid in tijden van
verandering
Afscheid in tijden van
verandering
• • •
• •
az West tel. 058 333 111 ERK 310 - RIZIV 7-10-310-21-000 Ieperse Steenweg 100 - 8630 Veurne info@azwest.be www.azwest.be KBO BE 0408 380 193
Introductie
Deze brochure is bedoeld voor familie en naasten van opgenomen patiënten. Dit op het ogenblik, dat het nemen van afscheid op de voorgrond komt.
Sommige stukken zijn misschien in de specifieke situatie van de lezer minder relevant, deze kan je negeren.
We hebben het onder meer over:
-Beperkingen rond afscheid tijdens deze Corona
crisis
-Wat zijn wel mogelijkheden om afscheid te
nemen
-Waar moet je rekening mee houden bij effectief overlijden
-Wat is mogelijk bij het afscheidsritueel
-Hoe betrek je de kinderen/kleinkinderen hier in?
Sinds 18 maart gelden er strengere maatregelen in ons land om de verspreiding van het
Coronavirus tegen te gaan. Het leven is sedertdien anders. Het sterven helaas ook. Waar we de
laatste decennia sterk hebben ingezet op nabijheid bij overlijdens, valt deze nu voor een stuk weg.
De huidige beperkingen en maatregelen waar we mee moeten leven, zorgen ervoor dat we geen afscheid kunnen nemen en niet kunnen rouwen op de manier waarop we dat willen. Dit brengt praktische uitdagingen met zich mee, maar roept zeker ook vragen op over hoe je hiermee om moet gaan.
We dienen op zoek te gaan naar een andere manier van in verbinding gaan. Op zoek gaan naar de onzichtbare band, naar harten die verbonden zijn, ook op afstand. Verbintenis tussen mensen is er altijd, in gedachten en in je gevoel.
In deze brochure trachten we mogelijkheden aan te bieden, die de verbinding op een andere manier kunnen ondersteunen, al zal het altijd anders zijn.
Verandering bovenop
verandering
Allereerst is het goed om te erkennen dat we hier te maken hebben met een verandering bovenop een verandering. Dat je een dierbare verliest, is al een enorme verandering in het leven. Daarnaast blijkt dat het afscheid van je dierbare ook anders moet, dan je voor ogen had.
Het vraagt om aanpassingsvermogen en creativiteit om hier met een voldoende comfortabel gevoel mee te leven.
Maar het is zeker mogelijk. Daarbij is het belangrijk om de nieuwe realiteit, de huidige regels en andere beperkingen rondom het afscheid te accepteren. Dat betekent niet dat je niet boos of verdrietig mag zijn, maar het
betekent, dat je niet vecht tegen iets wat een feit is. Dat klinkt misschien simpel voor sommigen, maar voor anderen zal dit een heel belangrijke stap zijn.
Kijken naar mogelijkheden
Wanneer je de nieuwe omstandigheden
accepteert, ontstaat er ook ruimte bij jezelf om naar mogelijkheden te kijken. Wat we bij een afscheid het meeste nodig hebben, is het ervaren van nabijheid en verbinding van dierbaren.
Het is zoeken naar rituelen en vormen van
verbinding, die bij jullie passen en waarmee je in contact kan gaan met je dierbare.
Focus je aandacht zoveel mogelijk op de
onzichtbare verbinding tussen twee harten, die er altijd is. Waar iemand ook is, deze verbinding zal er altijd zijn.
We geven je hierbij enkele voorstellen:
Indien je een familielid naar het ziekenhuis dient te brengen, kan je een gezins- of familiefoto meenemen. Breng de verpleging
op de hoogte van de foto zodat zij die een plaats kunnen geven op de kamer. Op deze manier is iedereen visueel zichtbaar aanwezig op de kamer.
Tracht zolang mogelijk telefonisch of
video-contact te houden. Er zal echter een moment
komen waarop dit niet meer mogelijk zal zijn. Spreek daarom een boodschap in op de GSM
van je dierbare, zodat deze kan afgespeeld
worden in het ziekenhuis. Je kan een geruststellende en liefdevolle boodschap inspreken, die je familielid eindeloos kan beluisteren. Geef ook dit door aan de verpleging zodat zij deze kunnen afspelen wanneer iemand het zelf niet meer kan.
In de periode dat je dierbare stervende is, ben je afhankelijk van het personeel. Je kan hen bijvoorbeeld vragen om de foto, die je meegaf, op het lichaam van je dierbare te leggen. Dit kan een foto van het hele gezin,
van de kinderen en/of kleinkinderen van de zieke zijn. Laat de verpleegkundige dit
benoemen zodat jouw dierbare weet dat jullie heel dichtbij zijn.
Durf te vragen of zorgverleners nog foto’s
willen nemen, met de smartphone, die je bij
de zieke achterlaat, zowel voor als na het overlijden. Deze foto’s kunnen in een latere fase helpend zijn om de laatste dagen en uren van je dierbare te reconstrueren.
Niet alleen het samenzijn met de stervende wordt onmogelijk gemaakt. Ook het
samenzijn met familie valt weg. Zoek samen naar een manier om verbinding te hebben met elkaar, op een manier die bij jullie past.
De videochat lange tijd open laten staan zonder dat je er voortdurend voor moet zitten, kan helpend zijn om van op afstand toch samen te zijn.
Spreek af wat jullie gemeenschappelijk kunnen doen zoals bijvoorbeeld eenzelfde foto centraal zetten in de verschillende gezinnen, een kaars branden, herinneringen ophalen en delen in een familie-chat, een playlist maken met voor jullie als familie betekenisvolle liedjes waarnaar jullie samen kunnen luisteren, enz…
Bij overlijden
Uitvaartplechtigheid
Het moment kan komen waarop je het slechte nieuws hoort, dat een dierbare is overleden. Vanaf dat moment is het belangrijk om contact op te nemen met de begrafenisondernemer en na te gaan welke mogelijkheden er zijn om afscheid te nemen.
Huidige regels
De regels van wat nog kan en mag, zijn vastgelegd door FOD Volksgezondheid en verder uitgewerkt door de Uitvaartunie Vlaanderen en de Federatie van Begrafenisondernemers.
Algemeen gelden volgende regels, al worden deze vaak anders toegepast in de praktijk. Vraag aan de begrafenisondernemer wat er mogelijk is. Vaak zal hier een verschil in zijn naargelang het al dan niet om een Coronabesmetting gaat.
De regeling van de uitvaart gebeurt op afstand via telefoon, Skype, app en e-mail. Sommige uitvaartondernemingen hebben een speciaal programma om via de pc de uitvaart te regelen.
Thuisopbaring en balseming zijn niet langer toegelaten.
In de praktijk merken we echter dat uitvaartondernemers rouwbezoek eerder afraden gezien het besmettingsgevaar. Rouwbezoek in het uitvaartcentrum is mogelijk, maar dient tot een minimum beperkt te worden (max. 5 personen gedurende max. één uur). Hou er echter rekening mee dat bij vele uitvaartcentra het lichaam van je dierbare meteen in een gesloten kist gelegd wordt waardoor je het lichaam mogelijks niet meer kan zien of aanraken.
Indien je je dierbare nog mag zien, wordt er aangeraden hem/haar niet aan te raken, te zoenen of te omhelzen. Je kan dit wel nog doen op plaatsen van het lichaam, die bedekt zijn met kleding of lakens.
Condoleren is enkel online mogelijk
De afscheidsdienst mag maximum 45 minuten duren. Hierbij mogen slechts 20 aanwezigen zijn waaronder ook het personeel geteld wordt. In Wallonië mogen diensten enkel nog in openlucht doorgaan met maximum 15 aanwezigen.
Na de dienst is de koffietafel niet meer toegelaten.
Wat is wel mogelijk:
Belangrijk is dat je met je
begrafenisondernemer bespreekt wat er wel of niet kan, volgens de voorschriften. Al deze beperkingen maken het zelfs voor de
eigen familie bijna onmogelijk om het afscheid samen te beleven. In normale omstandigheden schrijven mensen teksten om een beeld te vormen van de overledene. Naaste familie, maar ook vrienden en
collega’s vertellen hun verhaal en tonen daarbij foto’s. Je kan hen ook nu nog steeds vragen om dit te doen. Iemand van de aanwezigen kan de tekst voorlezen of de schrijver ervan kan deze zelf inspreken via een videoboodschap dewelke kan afgespeeld worden tijdens de dienst.
Wanneer naaste familieleden de uitvaart niet kunnen bezoeken omdat ze mogelijk zelf besmet zijn en in thuisisolatie of quarantaine zitten, kan je mogelijkheden creëren om thuis,
in eigen kring, een ritueel te doen, met de foto van de overledene, kaarsjes aan te steken, iets te vertellen over de overledene, kinderen herinneringen laten ophalen, samen naar muziek luisteren, die passend is of een mooie tekst kan voorgelezen worden. Vraag aan de begrafenisondernemer om
meerdere foto’s te maken van de overledene. Dat kan op verschillende manieren: De
begrafenisondernemer kan een foto nemen van het lichaam van de overledene, of enkel van zijn/haar handen, een tattoo, .... Op die manier kan iedere nabestaande zelf kiezen wat hij aankan om te zien. Een foto van de overledene kan helpen om de realiteit onder ogen te laten zien.
Je kan er voor kiezen om de kist mee vorm te geven. Tegenwoordig is het mogelijk om de kist zelf te beschilderen. Het kan ook een (kralen)ketting of slinger zijn, die je aanbrengt of een silhouet/afdruk van je hand. Op die manier kan je als nabestaande(n) stilstaan bij het overlijden.
Je kan eventueel ook een laatste cadeau voor de overledene in de kist doen. Dat kan een brief zijn of een foto, een gedicht, een tekening,...Let wel dat je met de
begrafenisondernemer overlegt wat wel of niet mag volgens de huidige voorschriften. Je kan zelf het gedachtenisprentje ontwerpen.
Op die manier kan je op een andere, heel persoonlijke manier bezig zijn met het afscheid.
Sommige uitvaartcentra zijn voorzien van de technologie die mogelijk is voor een
livestream. Is dit niet het geval, dan kan je misschien zelf zorgen voor een live-verbinding waardoor iedereen die wil, van thuis uit kan volgen. Dit zorgt voor een verbondenheid die anders is, maar wel voelbaar. Weten dat familie en omgeving van thuis uit volgen, zorgt voor steun en erkenning.
Laat de afscheidsdienst opnemen op video zodat iedereen die wil, deze achteraf kan bekijken. Je kan ook vragen om foto’s te
maken. Probeer voor materiaal te zorgen dat geen “lawaai” maakt. Het klikken van een fototoestel kan voor de wel aanwezige rouwenden ook heel storend werken. Op het einde van de dienst worden meestal
gedenkkaartjes uitgedeeld. Voor de
aanwezigen een blijvend aandenken, iets om vast te houden. Ook dit ritueel valt nu weg. Je kan deze alsnog op een later moment
verdelen in je eigen omgeving of opsturen met de post. Hierbij kan je mensen zelfs uitnodigen om een kaartje terug te sturen met daarop een leuke herinnering aan de dierbare.
Nu ook de koffietafel niet meer mag
doorgaan, gaat iedereen na de dienst terug naar zijn eigen thuis. Ook dit zijn we niet gewoon. Het samenkomen na de dienst zorgt vaak net voor een moment van ademhalen, herinneringen ophalen, al dan niet gepaard gaande met een glimlach.
Je kan dit thuis in gezinsverband doen, al dan niet verbonden met de rest van de familie of vrienden via berichten, telefoon, chat of video-gesprekken.
Wanneer je niet bij de plechtigheid kan zijn, kan je zorgen voor een eigen ritueel, je kan een kaarsje branden op het moment van de plechtigheid of naar muziek luisteren, die je in gedachten meenemen naar de overledene en zijn/haar familie. Je kan bijvoorbeeld een steen beschilderen met een boodschap, die je op een later moment op de herdenkplek kan leggen.
Je kan extra tijd nemen om een persoonlijke kaart of brief te schrijven naar de
nabestaanden. Oprechte woorden kunnen voelen als een warm deken. Je kan dan
herinneringen ophalen aan de overledene en je kan persoonlijke woorden van troost neerschrijven. Als je je zo weinig mogelijk wil verplaatsen, kan je postzegels online bestellen zodat je ze niet in het postkantoor moet gaan halen.
Bij een crematie, waarbij de urne naderhand mee naar huis wordt genomen, kan er op een later moment nog een plechtigheid
georganiseerd worden in de nabijheid en aanwezigheid van de urne.
Begrafenisondernemers mogen de urne langere tijd bijhouden zodat deze op een later moment een definitieve bestemming kan krijgen. Dat idee kan mogelijk troost bieden. Er is altijd de mogelijkheid om achteraf toch een plechtigheid te organiseren waarbij de overledene herdacht kan worden met mooie rituelen en teksten.
Er zijn veel mogelijkheden bijgekomen door de nieuwe technologie om online te rouwen. Herdenkingspagina’s, condoleance registers, sociale media kunnen daarin allemaal een rol spelen. Een herdenkingspagina is meestal gratis. Via google kan je ingeven
‘herdenkingspagina aanmaken’. Je kan een site kiezen waar je je het beste bij voelt. Op facebook kan je een ‘in memoriam’ pagina aanmaken. Bij een gedenkpagina blijft het facebookprofiel na overlijden zichtbaar en krijgt het de vermelding ‘Ter nagedachtenis aan’. Op deze pagina kunnen dan foto’s gepost worden of evengoed anekdotes en herinneringen.
Je kan op YouTube een playlist maken met liedjes die je aan de overledene herinneren. Dit kan privé of met een beperkte groep
gedeeld worden. Via mail, sociale media of via een rouwadvertentie kan je aan anderen laten weten op welke manier mensen toch de tijd kunnen nemen om iemand te herdenken of om nabestaanden te ondersteunen in deze moeilijke tijd.
Bij kinderen
Hoe de plechtigheid ook gebeurt, de
uitvaartbegeleider kan de kinderen zoveel mogelijk betrekken door gebruik te maken van contact waarbij beeld mogelijk is en door hen rechtstreeks vragen te stellen. Vraag hier als ouder desnoods zelf actief naar, als het initiatief niet van de uitvaartbegeleider komt. Voor kinderen is een vertrouwde volwassene, die houvast biedt, het meest belangrijke. We hebben op dit moment op allerlei zaken geen invloed. We weten wel dat buitengesloten worden (met alle goede bedoelingen
overigens) en nergens terecht kunnen met je vragen en je emoties voor kinderen een slecht uitgangspunt zijn om met hun verlies om tegaan.
Om er te kunnen zijn voor onze kinderen, is het in eerste plaats belangrijk om ook goed voor onszelf te (laten) zorgen. Kinderen
hebben het meeste aan je, als je zelf rustig en kalm bent en zo goed als mogelijk in je vel zit.
Dat wil niet zeggen dat je emoties moet
verbergen maar je kunt ze met de kinderen delen en samen verdrietig zijn. Soms kan je ze zelfs even ondertitelen. ‘Mama werd net even heel boos, dat zijn grote mensen ook wel eens. Sorry, als je
daarvan geschrokken bent. Laten we elkaar maar even vasthouden, is dat goed?’ Je hoeft geen perfecte ouder te zijn en sorry zeggen is een goede smeerolie in de relatie met kinderen. Sluit kinderen in, ook in deze, voor iedereen zo moeilijke periode
Wat we kunnen doen en waar we invloed op hebben, is hoe wij als baken aanwezig kunnen zijn voor kinderen en hen zo goed als mogelijk informeren, betrekken en recht doen aan hun specifieke behoeften.
Kinderen betrekken in het proces van
afscheid nemen.
Kinderen gaan op een andere manier om met het nemen van afscheid. Hun emoties zijn niet altijd zichtbaar, wat niet betekent, dat ze er niet mee begaan zijn.
Daarom is het belangrijk om hen er bij te betrekken. We begrijpen dat het niet vanzelfsprekend is om hiervoor oog te hebben op een moment waarbij je zelf tal van emoties ervaart. Weet alvast dat jouw aanwezigheid en beschikbaarheid het allerbelangrijkste is.
Verder bestaat er geen juiste aanpak en zijn de adviezen steeds te vertalen naar de noden en emotionele leeftijd van het kind
Het geven van heldere en eerlijke
informatie helpt te voorkomen
dat kinderen irreële beelden en/of verhalen als waarheid aannemen en geeft aan hen het gevoel dat ze erbij horen.
Sommige kinderen zullen zelf met vragen komen. Deze kunnen soms confronterend of pijnlijk zijn. Probeer hier eerlijk op te antwoorden. Als je geen antwoord weet, is dit ook niet erg. Je kan dit gewoon zeggen en eventueel vragen naar hoe je kind er zelf over denkt.
Het is niet nodig om je eigen
emoties te verstoppen. Zo leer je
hen dat het heel normaal is om emoties te voelen. Benoem ook dat het lang kan duren dat je je verdrietig of bang voelt en dat dit heel normaal is.
Er kunnen soms ook positieve
gevoelens aanwezig zijn bv.
omdat ze een tekening of knutselwerkje mogen maken. Probeer hen hier ruimte en erkenning voor te geven. Die positieve emoties betekenen dat ze zich betekenisvol voelen en manieren vinden om in verbinding te staan met de persoon die ze lief hebben.
Vraag aan je kind wat hij/zij wil doen
of maken in het proces van afscheid
nemen. Dit kan dan ‘afgegeven worden’ aan jullie dierbare als een symbolisch ‘samenzijn’ of een plaatsje bij jullie in huis krijgen. Indien je kind moeilijk tot ideetjes komt, kan je ook steeds zelf enkele voorstellen doen: een fotokader knutselen en versieren, waarin je een foto stopt van hen samen; een fotocollage; een handafdruk van je kind in klei/gips/zoutdeeg of verf; een toneeltje/ liedje of dansje dat je filmt en doorstuurt, een tekstje, al dan niet met een tekening; kleiwerkjes zoals hartjes, initialen, lievelingsdieren, … en deze schilderen/versieren; een tekening maken; bloemen van papier om de kamer op te fleuren, enz….
Probeer ook om zoveel als kan het
dagdagelijkse leven van voordien op te nemen. Kinderen hebben ook nood
om naast het verdriet met andere zaken uit hun leefwereld bezig te zijn en hierin gezien en gehoord te worden.
Wanneer en hoe vertel ik het
overlijden?
Er bestaat geen ‘ideaal moment’ om het droevig nieuws te vertellen. Voorzie dat het rustig is in de omgeving, dat een vertrouwde persoon de boodschap overbrengt en dat er nadien nog voldoende tijd is om je kind met zijn/haar vragen en emoties op te vangen.
Laat jouw emoties gerust zien. Het heeft geen zin om deze te verstoppen, het tonen van emoties kan steunend zijn voor elkaar. Tracht wel om deze niet te heftig aanwezig te laten zijn, dit zou beangstigend kunnen overkomen.
Probeer de woorden of beeldspraak te gebruiken, die je kind ook hanteert.
Leg uit dat wanneer iemand gestorven is, deze geen pijn meer heeft, niets meer voelt of denkt, niet meer verdrietig of bang is, geen honger of koud heeft, …
Benoem niet dat jullie overleden dierbare slaapt of op verre reis is vertrokken, … . Hierdoor kunnen kinderen in de war geraken of bang worden.
Dood zijn betekent ook dat die persoon niet meer terug komt. Hij/zij blijft wel steeds aanwezig in onze harten en herinneringen. Je kan samen met je kind een plekje voorzien in huis waar er een foto gezet wordt van jullie overleden dierbare. Je kind kan hier knutselwerkjes en tekeningen bij neerleggen.
Je kan (samen met) je kind een doos laten versieren en daar allerlei herinneringen, tekstjes en tekeningen in laten bewaren m.b.t. jullie dierbare.
Vertel helder maar beknopt wat er nu allemaal gaat gebeuren (mortuarium – uitvaartplechtigheid – crematorium/ begraafplaats). Geef hen de kans om hierbij betrokken te zijn. Dit kan door hen iets te laten knutselen of schrijven, dat een plaats krijgt al dan niet voor of tijdens de plechtigheid.
Voorbeelden kunnen zijn: tekeningen, boetseerwerkjes, een glaasje als theelichtje versieren, laten meehelpen bij het maken van een selectie liedjes, … Dit zal hun emoties een uitlaatklep geven maar ze zullen zich zo ook gewaardeerd voelen.
In samenspraak met de begrafenis-ondernemer is er eventueel de mogelijkheid zijn om hun handjes/naam
op de kist te tekenen of er een boodschap op neer te schrijven. Er kan samen gezocht worden naar liedjes op kindermaat, die het afscheid nemen met passende taal en beelden ondersteunt. Er bestaat een rouwapp op kindermaat.
Op www.mijnherinneringaanjou.be maken kinderen vanaf 6 jaar samen met
een ouder een account aan. Zo kunnen ze zelf of samen met de ouder(s) op een veilige, kindvriendelijke en creatieve manier aan de slag om een wereld vol herinneringen te creëren voor de overleden dierbare.
Het is heel normaal dat rouwreacties pas later komen bij kinderen. Hierbij is het belangrijk om ruimte te maken voor gesprekken en emoties in het gezin.
Bronnen:
- De wegwijzer, Centrum voor psychotherapie
- Expertisecentrum, Omgaan met verlies
- Manu Keirse, Emeritus hoogleraar KU Leuven
- Inloophuis de Kolibrie
Heb je een vraag of nood aan een gesprek, dan kan je steeds terecht bij de psychologische dienst van ons ziekenhuis. Zij kunnen een luisterend oor bieden en helpen zoeken naar manieren om deze moeilijke periode te overbruggen. Het team bestaat uit 5 leden, die elk persoonlijk kunnen gecontacteerd worden: - Sarah Bloeyaert 058 33 32 34, sarah.bloeyaert@azwest.be - Willem De Bevere 058 33 32 35 willem.debevere@azwest.be - Stefaan Demoen 058 33 37 87 stefaan.demoen@azwest.be - Ellynn Reynders 058 33 32 37 ellynn.reynders@azwest.be - Elena De Bock 058 33 32 33 (kinderpsychologe) elena.debock@azwest.be
Psychologische Dienst
az West •Ieperse Steenweg 100 - 8630 Veurne • Tel.: 058 33 32 39 • Route 42
