Conservering van gepyritiseerde fossielen

65 AFZETTINGEN WTKG21 (4). 2000

Conservering

van

gepyritiseerde

fossielen

RuudWiggers*

Na de

_exemplaren

vandeze soortentehebben

_{geteld, borg}

ikzeop in slides. Enkele maanden laterwildeiknogeens

naarenkele details

kijken.

Er had zicheenramp voltrok-ken! De aanblik door de

_microscoop

was

bijzonder

treu-rig.

Debrokstukken van de foraminifcren

_lagen

in alle hoekenvande slide.Deze soorten metbollevormen

zijn

vaak

_{geheel gevuld}

methonderden minuscule

pyriet-bol-letjes

die op vocht reageren endan al

_spoedig

_gaan

ex-panderen.

Sommige schelpen

en foraminiferen hebben

_weinig

last

van

_pyriet.

Nuculana

_{deshayesiana,}

het

_gidsfossiel

voor

het

_{Midden-Oligoceen,}

wordt meestal

_betrekkelijk

_gaaf

aangetroffen.

De

_schelpen

_zijn

in de_zware klei_van de

afzetting

vanWoold in de

verdrukking gekomen

en daar-door

_gebroken.

_{Ook gaan}ze er niet

opvooruitwanneer ze

langdurig

aan de lucht

_{zijn blootgesteld, natregenen}

_en weer

_drogen.

Ze worden dan

bros,

slaan

_roestig

uiten

val-lenna

verloop

van

tijd

uit elkaar. Dat

_geldt

vooralle

schel-pen uit De

Vlijt.

Ermoetonderscheid worden

_gemaakt

tussenvondsten uit

de

_Afzetting

van

_{Winterswijk (bovenin}

_groeveDe

_Vlijt,

juist

onder de

_keileem)

enuit de

Afzetting

van Woold daaronder. In de

_Afzetting

van

Winterswijk

komen rela-tief

_weinig

fossielenvooromdat deze

afzetting

in

betrek-kelijk

korte

_tijd

is

_afgezet.

Het

_pakket

is veel

_zandiger

dan de

Afzetting

vanWoolden nahet

drogen

van de

schel-pen kan de inhoud meestal

gemakkelijk

worden

_uitgeklopt

of

uitgepeuterd.

Deze

_{schelpen zijn goed}

tebewaren. Semicassisrondeleti,dieeentereschaalheeft,wordt

wei-nig gevonden

in de groeveenkomt alleenweleens

onge-schonden uit de

Afzetting

van

Winterswijk.

Wordterniets

gedaan

dan zullen de

pyriethoudende

schel-pen op korte of

langere termijn

sneuvelen door de

wer-king

vanhet

pyriet.

Watis hiernu aantedoen?

Droog

bewaren iseeneerste vereiste. De actie kan verderbestaan uit

behandeling

met

placeton (een oplossing

van

lijm

in

aceton).

De

schelp

wordtmetditmiddel

afgedekt.

Het

_{geeft versteviging}

en maakt hetzuurstof

moeilijk

ombinnente

dringen.

In

Af-zettingen

van

september

1999 2

wordt door

Freddy

van

Nieulandeen Marcel Vervoenenbeschreven hoe

schel-penenandere voorwerpen op deze manier kunnen wor-den

_verstevigd.

Voor veel

schelpen

uit De

_Vlijt

is diteen

probaat middel;

voorenkele

problematische

soortenwerkt

dit niet.

Een voorbeeldvan een soort

_waarbij

deze

behandeling

niet

_helpt

is

_{Thyasira nysti (fig. 2).}

Ineenvitrinevanhet

museumFreriks in

Winterswijk

bekeek ik

_onlangs

de

ver-zameling Oligocene

molluskenenkon daarconstateren dat detwee

_exemplaren

_van

_{Thyasira nysti}

al

_bijna

tot

grijs poeder

warenvervallen. Inde

Afzetting

vanWoold worden_vandezesoortfraaie

_{exemplaren gevonden}

maar deze

_{tweekleppigen}

hebben

_altijd

eenharde,

gepyritiseerde

kem_en

_zijn

daardoor

_{problematisch.}

Schelpen

die

_gevonden

wordenin de

_Oligocene

Afzettin-genvan

kleigroeve

“De

Vlijt”, omgeving Winterswijk, zijn

meestal geen

lang

levehbeschoren. Het

_pyriet

dat vaak in de

_{schelpen zit,}

doet

_{meedogenloos zijn vernietigend}

werk. Ineencollectie

_schelpen

_{uit die groeve}zullen

_sommige

soorten niet voorkomen omdatzewel werdenverzameld

maarniet bewaard bleven.

Schelpen

met tere schaal die

gevuld zijn

met

_{pyriethoudende}

klei worden zelden heel

gevonden

enhebbendan

_alsnog

een

geringe

overlevings-kans.

Voorforaminiferen

_geldt

hetzelfde. Ten Dam1

,

die

Oligo-ceenmateriaal uit Oost-Nederlandbestudeerde,meldt dan ook dat ineen‘vers’monstereen

rijke

foraminiferen-fauna kan worden

_{aangetroffen.}

Zelfbekeek

hij

materiaal dat al

in de 19eeeuwwasverzameldendat inmiddelswas

aan-getast.

Na

verwerking

van eenmonster doorhet te was-sen,

spoelen

e.d.gaatbinnen korte

tijd

veel verloren we-gens de

aanwezigheid

van

pyriet.

Diverse soorten zoals

Globigerina

bulloides

_d’Orbigny

en

_Sphaeroidina

bulloi-des

d’Orbigny (fig. 1) verging

het in

_mijn

monstersuit De

Vlijt

dramatisch.

Fig. 1:Sphearoidinabulloides

_d’Orbigny,

x60

AFZETTINGENWTKG 21 (4), 2000 66

In

_{“Winterswijk, Geologie}

deell”3_wordt

uitgelegd

wat erchemischaande handis. Het

_{pyriet reageert}

met zuur-stof_en waterwaardoor zwavelzuurenferrosulfaat ont-staan.Dit ferrosulfaat_gaat

_vervolgens

een

verbinding

aan metdezuurstofenhet zwavelzuur zodat ferrisulfaat ont-staatdatweer

oxyderend

op het

pyriet

inwerkt waardoor

opnieuw

ferrosulfaatontstaatenhetproces

opnieuw

be-gint.

Het

_pyriet

bevattendevoorwerp zal na

_{enige tijd}

steeds verderuiteenvallen;de kalkvande

schelpen

wordt

ernstig aangetast.

Ik heb

geëxperimenteerd

methet

roestverwijderingsmiddel

“Dithioniet”. Drie chemicaliën worden

_daarbij

in

_{de juiste}

verhouding

metelkaar

gemengd.

Het natriumdithioniet

zorgtvoor het in

oplossing brengen

van

ijzeroxyde.

De tweeandere chemicaliën houden de

zuurgraad

vande

op-lossing

neutraal.De

_oplossing

is dusnietzuur.De chemi-sche

_{samenstelling zorgt}

erverdervoordat het

_opgeloste

ijzer

niet

_{opnieuw gaat oxyderen.}

Enkelehonderden

_{exemplaren Thyasira nysti}

uit De

_Vlijt,

die_{voor een}deel al uit elkaar

_vielen,

heb ikmetdat mid-del behanmid-deld. Na deeerste

behandeling

ontstond er

bij

eenaantal

exemplaren

na

enige

maanden toch weer

uit-slag

door

oxydatie.

Misschien is de

_oplossing

niet sterk genoeggeweest.Vooreentweedekeerwerden de schel-penmetDithioniet behandeld. Na

bijna

een

jaar

is de toe-stand

_tamelijk

stabiel. Slechts enkele

_exemplaren

begin-nen minimaalte

_oxyderen

enhebben

_mogelijk

_nogeen

behandeling nodig.

De

_behandeling

_{kan nog worden}

ver-fijnd.

Pasover eenaantal

_jaren

zal

_blijken

of de achteruit-gangdefinitieftotstilstand is

gebracht.

Er

zijn

tenslotte

verzamelingen

metmollusken uit De

_Vlijt

die_pasna

tien-tallen

_jaren

uit elkaar vielen.De

_schelpen

raakten

_bij

de

behandeling

helaas wel de kleur

_kwijt

die_zehadden

_bij

het verzamelen.

_Roestig

enbruin wordt het

_uiterlijk,

maar

nog

altijd

te verkiezen boven weg moeten

gooien.

Een fors

_exemplaar

Semicassis

rondelet!,

dooren door

gepyritiseerd,

heeft geenbaat

_{gehad bij bovengenoemde}

behandeling.

Het

_exemplaar

waswel in_zeerslechtestaat

opgeraapten had misschien meerderekeren behandeld

moeten worden.

Ook heb ik in

_september

1999een

proef gedaan

met vier

bronzen/koperen

Romeinse munten. Ze hadden de eeu-wenslecht doorstaan. Het betreft onder_{meer een as}

_(van

koper)

met de

_afbeelding

vankeizer

Augustus

die werd

geslagen

onderkeizer

_Tiberius,

naAD22

_{(fig. 3).}

Op

de

_voorzijde

staatde randtekst DIVVS AVGVSTVS

PATER,

waaruit

_blijkt

dat de

_{goddelijke Augustus}

inmid-delsterziele_was.

_Op

de

_keerzijde

staateenaltaartussen de letters S enC. Voor het slaanvan een

_koperen

as

gaf

namelijk

de Romeinse Senaat

toestemming.

Onder het altaarstaatdereclametekst

PROVIDENT,

wantzo wer-denmunten doordemachthebbers

gebruikt.

Zo mooi als de hier

_afgebeelde

munt_zagdeonze erechter niet uit. Die munt was in het verledenal

_{herhaaldelijk}

ontdaanvandeontsierende_groene

uitslag

die door

oxy-datieontstaatmaarhet

_probleem

kwam steeds_terug.Ook enkele munten uit de

regeringsperiode

vankeizer

Constan-tijn

de Grote

_(306-337)

en Constans

_(330-350)

werden

uitgeselecteerd

wegens hun slechte

conservering.

Ze ver-toonden allemaaleen

heftige gifgroene uitslag.

Secundaire

_koper-

en loodmineralen mogen,

volgens

de

gebruiksaanwijzing bij

het

_Dithioniet,

niet worden

behan-deld. In de

_hoop

dat deze munten niet in die

categorie

vallen, zijn

zeop dezelfde

wijze

als de

_schelpen

behan-deld. Ze zien ernu heel

behoorlijk

uit. Ook dekleur is

behouden.Al

_langer

daneen

jaar

wordenze met

regel-maat

_{gecontroleerd}

entotnutoe is ergeenenkel teken van

_uitslag

meer.

_Mogelijk

hebben de munteneen

percen-tage ijzer

bevatwaarvande

_oxydatie

opdeze manieris

geneutraliseerd.

In

Waasdorp

4is

_sprake

vanbronzen mun-ten met

_ijzeren

kem. Ook hier

geldt

daterpasnaenkele

jaren

meerzekerheidzal

_zijn.

Kümmerle5

_schrijft

ook over het

gebruik

van

natrium-dithioniet,

wanneer

_{hij zijn}

maniervanwerkenmet fora-miniferen

_{beschrijft; “Wegen}

der Brauneisen-Verkrus-tungen,diebesondersim tieferen

_Chattprofil

des Ahnetals

haufig sind,

erwies sich beimanchenProbeneine

Behand-lung

mit heissen

Natriumdithionitlösung

als

_notwendig.

Darin loste sich das

Brauneisen,

ohne dassdiezarten Kalk-schalen der Foraminiferen litten.”.

Het middel Dithioniet is

_{gekocht bij Stichting Geologica,}

Grotestraat

_61,

7622 GB Borne

_(Ov.),

tel./fax: 074-26 63 605

De firma Kranz

_brengt

eveneens een

roestbestrijdend

mid-del_opde

_{markt, Ethanolaminthioglycollat.}

_{Een brochure} is

_bijgevoegd

met de titel: Der Gebrauchvon

Ethanolamin-thioglycollat

für die

_{Konservierung}

von

pyritisierten

Fossi-lien. Het is de

_vertaling

van een artikelvan Comish &

Doyle

6.

Hierondereenkorte

samenvatting.

De relatieve

_{luchtvochtigheid speelt}

eengroterol

_bij

het

oxydatie-proces. Zolang

ergeen

gelegenheid

is_omde fos-sielentebehandelenmoeten zeineen

omgeving

worden

bewaardmeteenrelatieve

luchtvochtigheid

van40-50%. Het

_aanbrengen

_{van een} afdekkende

_laag

vanhars of lak

op het fossiel is onvoldoende. Deze

laag

zal wateren zuur-stof toch doorlaten. Voor

_behandeling

met hethier

be-sproken

middelmoetdeze

_laag

daaromzo

goed mogelijk

67 AFZETTINGEN WTKG21 _(4), 2000

worden

_verwijderd.

Als menwil weten ofeenfossiel

on-derhevig

is aanverval door

_pyriet

dan kan worden

_getest

of de

_pH-waarde

vanhet fossiel de waarde 3 niet

over-schrijdt.

Hiervoor is

_{speciaal papier}

in de handel datmet

gedestilleerd

waterwordt

_bevochtigd

en dan_tegenhet fossiel wordt

_gedrukt.

Dan de

_behandeling.

Hetfossiel wordteerstzo

goed

mo-gelijk

aande

oppervlakte gereinigd. Vervolgens

wordteen

oplossing

gemaakt

uit 2-5%

Ethanolaminthioglycollat

opgelost

in bv.

_{watervrij Isopropylalkohol.}

De

concentra-tiemoet wat

_{hoger zijn}

voorzwaar

_geoxydeerd

materiaal.

Danwordthetfossiel

royaal ondergedompeld, bij

voor-keur ineen

glazen

schaal, vooreen

periode

van max. 4

uur,

afhankelijk

vandestaatwaarin het fossiel verkeerde. De kleurloze

oplossing

zal een violette kleur

_krijgen.

Daarnawassenin zuivere

alcohol,

3 maalde

behandel-tijd.

De hele

_behandeling

eventueelherhalentot ernog

nauwelijks

kleur in de

_oplossing

komt. Aan deluchtlaten

drogen.

Hoewel het middel niet erg

giftig

is moetwelmet PVC-handschoenenenbeschermbril worden

_gewerkt

in een

geventileerde

ruimte of ondereen

afzuigkap.

Degrote

Nautilus,

Aturia sp.,

onlangs

door

_mij

_{in groeve} De

_{Vlijt gevonden (zie Afzettingen}

december

_1999),

moet

nog een conserverende

behandeling krijgen.

Dithioniet

lijkt

hier nietvan

_toepassing

omdat

_{dieptewerking}

is ver-eist. Het middelvanKranz _{zal hier wegens de omvang} vanhet fossiel misschien ook geen uitkomstbieden,maar datmoet _{nog worden}

geprobeerd.

Grote

_objecten

schij-nenalleentekunnen worden

_{geconserveerd}

doorzemet

paraffine

te

_{impregneren (mondelijke mededeling}

hr.

Krie-ken).

VooreenNautilusvan8 kilo

_lijkt

de aanschafvan2 kilo

_{paraffine nodig. Bij}

de

_{gespecialiseerde apotheker}

is datte

_verkrijgen.

_{Het fossiel wordt ongeveer 4}

_dagen

in

paraffine gelegd

en

matig

verwarmd. Dit moet buitens-huis

_gebeuren

_wegens de

_buitengewoon

onaangename lucht. Na

_{afloop zijn}

vocht enzuurstof

_uitgedreven.

He-laas heb iknuniet de faciliteitenvoordeze

_proef

_maardat

experiment

moetik _noguitvoeren. De

_{tijd dringt}

natuur-lijk

want de Nautilus_gaatbinnenafzienbare

tijd

uiteen

vallen. Omdat te voorkomen houd ik

mij

aanbevolenvoor betere methoden.

Literatuur

1.

Dam,

A. ten &Th.

Reinheid,

1942. Die

Stratigraphi-schen

_Gliederung

desNiederlandischen

_{Oligo-Miozans}

nach Foraminiferen.

_{Mededeelingen}

van de

Geologi-sche

_Stichting.

2

Afzettingen, Jrg

20

_{(3), september}

_1999,

_{pp. 47-49.} 3. Pelletier. W. en H.G.

_Kolstee,

1986.

_Winterswijk,

Geologie

Deel

_{I, Inleiding}

totde

_geologie

van

Winters-wijk.

Wet. Med.

_KNNV,

nr.

175,

p.68.

4.

_Waasdorp,

_J.A.,

1999. Van Romeinse Soldaten en Cananefaten.

_{Gebruiksvoorwerpen}

_vande

Schevening-seweg.VOM-reeks,nr.

2,

Gemeente Den

_Haag,

Dienst

Stadsbeheer,

p. 36.

5.

_{Kümmerle, Eberhard,}

1963. Die Foraminiferenfauna des Kasseier Meeressandes

_{(Oberoligozan)}

im Ahnetal bei Kassei.

_Abhandlungen

des Hessischen Landes-ambtes für

_{Bodenforschung,}

Heft

45,

p. 9.

6

_Comish,

L. & A.

_Doyle,

1984. Use of Ethanolamine

Thioglycollate

in the Conservation of

_Pyritized

Fossils. In:

_{Paleontology 27,}

Part2

1984,

pp. 421-424.

*Ruud

_Wiggers,

Orteliuskade76-III, 1056NG

Amster-dam,

tel 020-61 24

_960,

email:

_{ruudw@cs.vu.nl}

Opeas

( Opeas)

minutum

(Klein,

₁₃₅₃₎

(Tek.

Cor

_Karnekamp)